Babaxanova Nigar Xan qızı

siya səti səviyyəsində həyata keçirilmiş, bu fəaliyyətə xüsusi
diqqət və hiylə ilə yanaşılmışdır.
Başqa  ölkələrin  kitabxanaları  arasındakı  mübadilə
məsələlərinə gəlincə, qeyd etməliyik ki, Şərq ölkələrində,
xüsusilə də Çində kitabxanaçılar əsərlərin mübadiləsini çox
uğurla həyata keçirir, bunun üçün başqa dövlətlərə süana
yazılmış əsərlər aparır və əvəzində yeni kitablar gətirirdilər. 
Sonrakı dövrlərdə ingilis və irlandiyalı rahiblər də bu
təc rübədən istifadə edərək, Romaya kitab aparır və geri qayı -
darkən əldə etdikləri əsərləri monastır kitabxanasına hədiyyə
edirdilər [147, s. 20-25].
Rus kitabxanaşünası V.S.Suvorovamın qənaətinə görə,
yazının yaranmasından VII-ci əsrə qədər davam edən bey -
nəl xalq (ərazilərarası) sənəd mübadiləsi ilkin inkişaf döv -
ründə sistemsiz həyata keçirilmiş, mübadilənin əsas məqsədi
kitabxana  fondlarını  komplektləşdirməklə  bərabər,  kitab
kolleksionerlərinin sərvətinə sərvət qatmaq olmuşdur [146].
Bu dövr alim tərəfindən beynəlxalq kitab mübadiləsi tarix-
inin birinci mərhələsi kimi səciyyələndirilir.
Beynəlxalq kitab mübadiləsi tarixinin ikinci mərhələsi -
nin xronoloji çərçivəsi isə VII- ХVII-ci əsrləri əhatə edir.
Müsəlman  dünyasının  ilk  mərkəzi  olan  Dəməşqdə
Əmə vilər  sülaləsinin  nümayəndələri  VII-ci  əsrdə  böyük
kitabxana yaratmış, buraya xeyli sayda həm dünyəvi, həm də
dini  ədəbiyyat  toplamışdılar.  Əlbəttə,  o  dövrdə,  Xilafət
ərazisində ərəb 
(kitab...) və fars (...xanə) kökənli “kitabxana”
termini deyil, 
“xazinə əl-kütub” (kitab xəzinəsi) və ya yaxud
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
29

---

“dar əl-kütub” (kitab iqamətgahı) anlayışlarından istifadə ol-
unurdu. Dəməşq kitabxanasına gəlincə isə onu “
beyt əl-hik -
ma” (hikmət evi) adlandırırdılar. Bəzi mənbələrdə [175, s.
450] qeyd olunur ki, buraya dünyanın müxtəlif ölkələrindən
əsərlərin surətləri gətirilir, əvəzində həmin ölkələrə dini ədə -
biy yat göndərilirdi.
Ərəb xilafətinin bu kitabxanası əvvəlcə arxivlə birlikdə,
619-cu ildən isə müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərmişdir. 
VIII-ci  əsrdə  kitabxana  bütövlükdə  Ərəb  xilafətinin
yeni paytaxtı Bağdada köçürülmüş, xəlifə Mənsur Bizans im-
peratorundan bu kitabxana üçün riyaziyyata aid əlyazmalar
göndərməyi xahiş etmişdi. 
ABŞ tarixçilərinə görə bu xahiş əvəzsiz [175, s. 453],
baş qa bir müəllifə [146] görə isə mübadilə əsasında həyata
keçirilmişdir.
Nəzərə alsaq ki, 616-cı ildə Əməvilər sülaləsi hakimiy -
yə tə gəldikdən sonra Cavanşir iki dəfə Dəməşqə səfər etmiş
və Müaviyyə ilə sülh bağlamışdır, o zaman ehtimal etmək
olar ki, artıq ö dövrdə Azərbaycan ərazisindən Xilafət kitab -
xanasına əlyazma əsərlər aparılmışdır. 
Lakin Azərbaycan ərazisinə kitabların daxil olması və
ya xud bu ərazidən digər yerlərə kitabların daşınması VII əsr -
dən əvvəlki dövrə təsadüf edir. Məlumdur ki, V əsrdə Qafqaz
Albaniyasında 52 hərfdən ibarət alban əlifbası tərtib edilmiş
və bir çox kitablar alban dilinə tərcümə olunaraq yayılmışdı.
Həmin dövrdə kilsə və məktəblərdə təşkil olunan kiçik kitab -
 xa nalarda müxtəlif xalqların alban dilinə tərcümə edilmiş
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
30

---

ədəbiyyat  nümunələri  toplanmışdı.  Eyni  zamanda,  alban
dilin də hazırlanan əsərlərin ya əsli, ya da üzü köçü rü lərək
baş qa  məmləkətlərə  aparılmış  və  müxtəlif  kitabxanalara
 yer ləş dirilmişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda kitabxana mə -
də niyyətinin geniş yayılması, məscid və mədrəsələrdə kitab -
xa naların  meydana  gəlməsi  və  zənginləşdirilməsi  İslam
di ni nin yayılmasından sonraya təsadüf edir. XI əsrdən eti -
barən Azərbaycanda dəyərli əsərlərin qorunub saxlanıl ması
üçün bir sıra görkəmli şəxslərin təşəbbüsü ilə yeni kitabx-
analar yarandı və xaricdən gətirilən kitablarla zəngin ləş diril -
məyə başladı. Belə kitabxanalardan biri filosof Əbülhəsən
Bəhmənyara (993-1066) məxsus idi. Bu kitabxanada yüz -
lərlə  kitab,  o  cümlədən  filosofun  müəllifi  olduğu  “Təhsil
kitabı”, “Məntiqə dair zinət kitabı”, “Gözəllik və səadət ki -
tabı”, “Metafizika elminin mövzusu”, “Mövcudat mər təbə lə -
rinə dair traktat” və s. kitablar var idi. Hələ sağlığında “Təhsil
kitabı”nın müəllifinə yalnız Azərbaycanda deyil, onun hü -
dud larından kənarda da şöhrət qazandırması onun ərəb və
fars dillərinə tərcümə olunaraq nüsxələnməsindən və çox
geniş bir arealda yayılmasından xəbər verir. Bu isə, o dövrdə
Azərbaycanda rüşeym halında olsa belə əsərlərin mübadilə -
sinin mövcud olmasına dəlalət edir. Ehtimal etmək olar ki,
həmin dövrdə kitab mübadiləsi əsasən tacirlər tərəfindən
həyata keçirilmişdir. Çünki o dövrdə dəyərli bir əsər, kitab
həm də əmtəə kimi də çox qiymətli idi.
Azərbaycanda kitab mədəniyyətinin, o cümlədən kitab
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
31

---

mübadiləsinin formalaşdırılmasında Xətib Təbrizinin (1030-
1109) böyük rolu olmuşdur. Təbrizdə zəngin şəxsi kitabxana
malik olmuş X.Təbrizi bir çox alimlərə kitab hədiyyə vermiş
və  onlardan  kitab  qəbul  etmişdir.  Azərbaycan  alimi  Əbu
Mən sur Məhəmməd Əl-Əzhəri (895-980) və onun yetir -
mələrindən olan ərəb filosofu Əbül-Üla Müərri (973-1057)
ilə təmasda olmuş, onlarla kitab mübadiləsi aparmışdır. Ta -
rixdən məlumdur ki, X.Təbrizi Ə.Müərrinin yanına gedər -
kən hədiyyə olaraq ərəb aliminə şəxsi kitabxanasından 17
kitab  da  aparmışdır.  Ə.Müərrinin  öıülümdən  sonra  Bağ -
dadda  onun  əsərlərinin  sərgisi  təşkil  edilmiş  və  hədiyyə
olunmuş həmin kitablar da nümayiş etdirilmişdir.
Akademik Ziya Bünyadov və akademik Əziz Mirəh mə -
dov orta əsrlərdə Azərbaycana səfər etmiş Yaqut Həməvinin
“Məcməul Buldan” əsərinə istinad edərək göstərirlər ki, XI-
XII əsrlərdə Gəncədə və Bərdədə zəngin saray kitabxanaları
fəaliyyət göstərmişdir. Gəncədə Xəddad ibn Bəkran Əbu-əl-
Fədl ən-Naxçıvaninin kitabdarlıq etdiyi “Dar-əl-kütub” adlı
zəngin saray kitabxanası və başqa kitabxanalar olmuşdur.
Nizamişünas professor R.Əliyev bu dövrdə Azərbaycan əra -
zisində mütaliə üçün hər cür kitabın tapılmasının mümkün
olduğunu yazır. “Dar-əl-kütub” kitabxanasının ictimai kitabx-
ana olduğu ehtimal edilir. Belə ki, maraq göstərən hər kəs
buradan istifadə edə bilmişdir. 
Tədqiqatçı Q.Kəndli də XI əsrdə Gəncədə və Bərdədə
zəngin saray kitabxanalarının mövcud olduğunu yazır. Bu
kitab xanalar çox zəngin və nadir kitab fonduna malik olmuş -
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
32

---