BağIŞlayan və mehriban allahin adi iLƏ
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İKİNCİ FƏSİL
TƏQLİD Təqlid hər hansı bir işin icrasında camiüş-şərait (bütün şərtlərə cavab verən) fəqihin fətvasına müvafiq qaydada – hətta icra əsnasında məhz onun fətvasına istinad edilməsə belə - hərəkət etmək deməkdir. Beləliklə, araşdırma aparmadan (verilən fətvanın nəyə əsaslandığını öyrənmək zərurəti duymadan tərc. ) icra edilməli olanları icra etmək və qadağan olunanlardan uzaq durmaqla təqlid gerçəkləşmiş olur, müqəllid (təqlid edən) Allah qarşısında öz əməlinin məsuliyyətini təqlid etdiyi fəqihin öhdəsinə buraxır. Təqlid olunma səlahiyyətinə malik olmaq üçün fəqihin sahib olmalı olduğu keyfiyətlərdən biri də dövrünün ən biliklisi (fiqh və əlaqədar elmlər sahəsində) olması, nəzərdə tutulmuş mənbələrinə istinad etməklə şəriət qanunvericliyində başqalarından daha mükəmməl olması şərtidir. Bu xüsusda aşağıdakı şəriət hökmlərinə diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik: Məsələ 24. Şəriət hökmlərini aydınlaşdırmaq (mənbələrinə istinad etməklə öyrənmək) iqtidarında olmayan mükəlləf bu səlahiyyətə malik olan ələm müctəhidə təqlid etməlidir. Beləliklə, müctəhid olmayan bir mükəlləfin təqlidə və ya ehtiyata əsaslanmayan əməli batil sayılır. Məsələ 25. “Ələm müctəhid” şəriət hökmlərini mənbələrinə istinad etməklə öyrənmək və aydınlaşdırmaq işində başqalarından daha bacarıqlı olan müctəhiddir. 35 Məsələ 26. Ələm müctəhidi tanımaq üçün mütəxəssislərə müraciət etmək lazımdır və bu işdə mütəxəssis olmayanların rəyinə istinad etmək doğru deyil. Məsələ 27. Mükəlləf təqlid etdiyi müctəhidin fətvalarını aşağıdakı üç yoldan biri ilə əldə edə bilər: 1 – hər hansı bir məsələ ilə bağlı müctəhidin fətvasını onun özündən eşitməklə; 2 – iki adil (burada: mötəbər, sözünə, şahidliyinə etibar edilən) şəxsin, yaxud qeydsiz-şərtsiz etimad edilə biləcək bir şəxsdən öyrənməklə; 3 – mötəbərliyinə əmin olmaq şərtilə əməliyyə (praktiki) risaləsinə, yaxud risalə hökmündə olan yazılı əsərlərinə müraciət etməklə. Məsələ 28. Əgər müqəllidin ehtiyac duyduğu hər hansı bir məsələ ilə bağlı ələm müctəhidin bir fətvası olmazsa, yaxud müqəllid ehtiyac duyduğu zaman onun fətvasını öyrənə bilməzsə, ələmlik sırasına riayət etməklə başqa müctəhidlərə müraciət etməsinə icazə verilir. Hörmətli oxucular, indi isə gəlin, təqlidlə bağlı Ayətullah əl-uzma Sistaniyə ünvanlanan bir sıra suallar və onlara verilən cavablarla tanış olaq: Məsələ 29. Fəqihlər bizə ələm müctəhidə təqlid etməli olduğumuzu söyləyirlər. Tanıdığımız bir sıra dinşünas alimlərdən ələm müctəhidin kim olduğunu soruşduqda isə konkret bir cavab ala bilmirik ki, həmin müctəhidə təqlid edərək və özümüzü bu məsələdə rahat hiss edək. Belə qeyri-konkret cavabların səbəbini soruşduqda isə təvazökarlıqla: “biz bu sahədə səlahiyyətli mütəxəssis deyilik” – deyir, bəzən isə sözlərinə belə əlavə edirlər: “biz özümüz də bir sıra mütəxəssislərdən bu məsələni soruşmuş və belə cavab almışıq ki, ələm müctəhidin təyin edilməsi üçün bütün müctəhid fəqihlərin əsərlərini araşdırmaq lazımdır. Bu isə olduqca uzun zaman tələb edən, çətin və məuliyyətli bir işdir. Bir sözlə yaxşı olar ki, başqalarına müraciət edəsiniz”. Beləliklə, ələm müctəhidin müəyyən edilməsi dini tədqiqat mərkəzlərində bu qədər mürəkkəb bir məsələ kimi qəbul edilirsə, bəs qərb ölkələrində, o cümlədən ABŞ kimi uzaq ölkələrdə yaşayanlar nə etməlidir? Biz həmin ölkələrdə yaşayan gəncləri uzun səylərdən sonra şəriətin göstərişlərinin icrasına, yasaqlarından uzaq 36 durmağa təşviq edərkən “kimə təqlid etməliyik?” sualına çatdıqda bu sualın qarşısında aciz qalırıq. Bu problemin həlli üçün bir yol varmı? Cavab: Əgər ələmliyi ayırd edə biləcək bəzi mütəxəssislər bu və ya digər bir səbəblə ələm müctəhidin təyin edilməsi məsələsində rəy bildirməkdən imtina edirsə, bunu bütün mütəxəssislərin imtinası kimi qiymətləndirmək olmaz. Beləliklə, ələm müctəhidi bu xüsusda rəy bildirməkdən imtina etməyən mütəxəssislərin və ya elmiyyə hövzələri (dini tədqiqat mərkəzləri) ilə əlaqəsi olan və etibar edilə biləcək şəxslərin, habelə digər ölkələrdə yaşayan alimlərin köməyi ilə tanıya bilərsiniz. Ələm müctəhidi tanımaq bir sıra çətinliklərdən xali olmayan bir məsələ olsa da, həlli olmayan mürəkkəb bir problem sayıla bilməz. Məsələ 30. ƏƏləm müctəhidin kimliyini öyrənmək üçün müraciət edəcəyimiz mütəxəssislərin özlərini necə tanıyacağıq? Bəs tanıdıqdan sonra onlarla necə əlaqə saxlayacağıq? Nəzərə almaq lazımdır ki, biz elmiyyə hövzələrindən, ümumiyyətlə şərq (müsəlman) ölkələrindən olduqca uzaqda yaşayırıq. Məsələnin daha asan bir həlli yolu varmı ki, həmin yola baş vurmaqla kimə təqlid etməli olduğumuzu öyrənə bilək? Cavab: Ələm müctəhidi təyin edə biləcək mütəxəssislər özləri də elmi səviyyəsi ona yaxın olan və başlıca meyarlar əsasında ələmliyin ehtimal dairəsinə daxil olan fəqihlərin müvafiq bilik və bacarıqlarının səviyyəsindən xəbərdar olan müctəhidlərdir. Sözügedən meyarlar aşağıdakılardan ibarətdir: 1 – rəvayətlərin (burada: yazılı hədis nümunələrinin) doğruluğunun və etibarlılığının isbatı yollarını bilmək; bu xüsusda biblioqrafiya (mənbəşünaslıq), saxta hədislər və onların yaranma səbəblərinin araşdırılması, fərqli nüsxələrin tədqiqi, ən mötəbər olanının müəyyən edilməsi, bəzən müəllifin (ravinin) sözləri ilə qarışdırılan hədisin orijinal mətninin tanınması kimi mövzuları əhatə edən rical və dirayə (hədisşünaslıq) elmlərini mükəmməl şəkildə mənimsəməlidir. 2 – ümumi qaydalar əsasında hədis mətninin məzmununu anlamaq; bu xüsusda imamların (ə) şəriət hökmlərini bəyan etmə üslübu, habelə üsul elminin və ərəb dilinin qayda-qanunları, o cümlədən dövrün digər fiqh məzhəblərinin fəqihlərinin rəyi ilə tanışlıq danılmaz önəm kəsb edir. 37 3 – ayrı-ayrı məsələlərlə bağlı ümumi qayda-qanunlar əsasında hökm çıxarmaq məhələsində və eləcə də ələmliyin ehtimal dairəsinə daxil olan fəqihlərilə bilavasitə müzakirə, yaxud fiqh və üsul elmləri sahəsində əsərlərinin və mühazirələrinin yazılı mətnlərinin tədqiqi əsasında onların rəylərini öyrənmək xüsusunda özünəməxsus sabit bir üsluba sahib olmaq. Ələm müctəhidin kim olduğunu öyrənmək istəyən mükəlləf özü onu təyin edə biləcək mütəxəssisləri tanımaq imkanına sahib olmadığı təqdirdə etibarlı dindarlar kimi tanıdığı insanlar vasitəsilə onları tanıya və sözügedən məsələ ilə bağlı onlara müraciət edə bilər. Asan və sürətli kommunikasiya vasitələrinin günbəgün inkişaf etdiyi informasiya əsrində coğrafi uzaqlıq həmin mütəxəssislərlə əlaqə üçün ciddi əngəl sayıla bilməz. Məsələ 31. Mütəxəssislərin ələm müctəhidin təyini ilə bağlı fikir ayrılığında olmasına rəğmən, mükəlləf müctəhidlərdən birinə qarşı arxayınlıq (etimad) hiss edərsə, bu ona təqlid etməsi üçün kifayətdirmi? Cavab: Ələm müctəhidin təyin edilməsi ilə bağlı mütəxəssislər arasında fikir ayrılığı mövcud olarsa, bütün belə hallarda olduğu kimi onların arasından daha yetərli və səlahiyyətli (bu xüsusda daha bilikli və bacarıqlı) olan mütəxəssisin rəyini tərcih etmək lazımdır. Məsələn 32. Mütəxəssislər ələm müctəhidin təyini mövzusunda fikir ayrılığına düşərək bir neçə müctəhidə təqlid edilə biləcəyini açıqlayarsa, mükəlləf hansısa bir məsələdə bir müctəhidin, başqa bir məsələdə isə digər müctəhidin fətvasına uyğun əməl edə, ələm müctəhidin müəyyənləşməsinədək bu qaydada davam edərək onu tanıdıqdan sonra isə ona təqlid edə bilərmi? Cavab: Burada üç ehtimal mövcud ola bilər: 1 – bəzi mütəxəssislər bir və ya bir qrup müctəhidə təqlid etməyin kafi olduğunu elan edərsə, bu rəy heç bir şəri məsuliyyət doğurmur; 2 – mütəxəssilər iki və ya daha artıq şəxsin elm və təqva (burada: şəriət hökmlərinin öyrənilməsi və işıqlandırılması) etibarilə eyni səviyyədə olduğunu açıqlayarsa, mükəlləf bütün məsələlərdə şəxsi seçim əsasında onlardan hər hansı birinin fətvalarına müvafiq qaydada hərəkət edə bilər. Lakin vacib ehtiyata əsasən, 38 namazın bütöv və ya qısa qılınmalı olduğu kimi bir sıra ixtilafli məqamlarda onların hamısının fətvalarını nəzərə almalıdır (məsələn, örnək olaraq göstərilən halda namazlarını həm qısa, həm də bütöv qılmalıdır); 3 – mütəxəssislərdən bəziləri bir müctəhidi, başqa bir qismi isə digər bir müctəhidi ələm elan edərsə. Bu ehtimalın özü də iki fərzi özündə ehtiva edir: a) mükəlləf onlardan birinin digərlərindən daha ələm olduğunu bilir, lakin onun məhz hansı olduğunu müəyyən edə bilmir; bu nadir rastlana biləcək bir ehtimaldır və bu ehimalla bağlı hökm “Minhac əs-salihin” risaləsində təfsilatı ilə öz əksini tapmışdır; b) mükəlləf onlardan birinin daha ələm olduğuna dair məlumata sahib deyil; bu isə o deməkdir ki, onların elm və təqva etibarilə bərabərsəviyyəli müctəhidlər olduğu ehtimal olunur və bu halda 2-ci ehtimalla bağlı hökmə müvafiq qaydada hərəkət etmək lazımdır. Məsələ 33. Mükəlləf yeni bir məsələ ilə qarşılaşarsa və həmin məsələ ilə bağlı təqlid etdiyi müctəhidin rəyini bilməzsə, onun rəyini öyrənməsi, vəkillərindən (nümayəndələrindən) soruşması bu iş ödənişli telefon əlaqəsi kimi kifayət qədər xərc tələb etdiyi halda belə vacibdirmi? Yoxsa təqlid etdiyi müctəhidin fətvasını öyrənənədək rəyini asanlıqla öyrənə biləcəyi başqa bir müctəhidin fətvasına əməl edə bilərmi? Bu halda fətvasına müvafiq surətdə hərəkət etdiyi başqa müctəhidin rəyi mükəlləfin təqlid etdiyi müctəhidin rəyi ilə üst-üstə düşməzsə, onun artıq gördüyü əməlləri ilə bağlı hökm nədir? Cavab: Təqlid etdiyi ələm müctəhidin rəyini öyrənmək onu ciddi bir zərərə məruz qoymadığı halda telefon əlaqəsi vasitəsi ilə də olsa, onun fətvasını öyrənməlidir. Öz mərcəi-təqlidinin fətvasını öyrənməsi mümknü olmadığı təqdirdə isə ələmlik məsələsində ardıcıllığa riayət etməklə digər müctəhidlərə müraciət edə bilər. Bu zaman qarşısına çıxan həmin yeni məsələdə hətta sonradan öz mərcəi- təqlidinin fətvası ilə üst-üstə düşmədiyi aydın olsa belə, ikinci müctəhidin fətvasına uyğun qaydada etdiyi hərəkətlər doğru və kafi sayılır. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|