Bajardi: Shokirova Ziyoda

MUSTAQIL ISH

FAN NOMI:Madaniyatshunoslik

BAJARDI: Shokirova Ziyoda

GURUH:104A

Qadimgi Sharq xalqlari madaniyati

Reja:

Qadimgi Misr madaniyati

Qadimgi Mesopotamiya madaniyati.
Qadimgi Hindiston madaniyati
Qadimgi Xitoy madaniyati.
Qadimgi O‘rta Osiyo madaniyati.

Insoniyat tarixida ilk sivilizatsiyalar paydo bo‘lganiga 6 ming yildan oshdi. Shunday sivilizatsiyalarning eng qadimgilari Misr va ikki daryo oralig‘i Mesopotamiyada vujudga kelgan. Avvalo, bular ibtidoiy jamoa tuzumida yaratilgan moddiy va madaniy madaniyat yutuqlarini o‘zida aks ettirgan tarzda taraqqiyotning davomi bo‘lgan. Ikkinchi tomondan, bu yerlarda iqlimi qulay, yeri unumdor bo‘lganligidan sug‘orma dehqonchilik tez rivojlanib borgan.

Qadimgi Misr madaniyati er.avv. IV mingyillikdan er.avv. 332-yil-gacha davrni o‘z ichiga oladi. U o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni yozuvi, adabiyoti, san’ati, arxitektura qurilishi bilan ajralib turadi.
Tigr va Efrat daryolari oralig‘idagi yerlarning asosiy aholisi shumerlar, akkadlar, vavilonlar, xaldeylar, ossuriyaliklar, xurritlar va arameylardan ibo-rat bo‘lgan. Bular orasida Shumer, Bobil, Ossuriya madaniyatlari ancha yuk-salgan.
Qadimgi Hindiston va Xitoy madaniyatlarining vujudga kelishi, rivoj-lanishi ham antik dunyo tarixida o‘ziga xos jihatlari bilan ko‘zga tashlanib turadi.


1. Qadimgi Misr madaniyati

Qadimgi Misr ilk sivilizatsiya o‘choqlaridan biri sifatida o‘ziga xos betakrorligi bilan ajralib turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylash-gan. Nil –dunyodagi eng katta daryolaridan biri bo‘lib, u Markaziy Afri-kadan boshlanib, Misrni kesib o‘tib, O‘rta yer dengiziga quyiladi. Misr-da ilk dehqonchilikning paydo bo‘lishi ham, eng avvalo, shu daryo bilan bog‘liq bo‘lgan. Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‘simlik dun-yosi va yerosti boyliklari ko‘p bo‘lganligi bois, bu yerda moddiy va ma’-naviy madaniyat juda erta vujudga kelib rivojlangan. Misrda davlatning paydo bo‘lishi mil. avv. IV mingyillikning boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40 dan ortiq shahar dav-latlari – nomlar paydo bo‘lgan. Nomlarni nomarxlar boshqarib, ular deh-qonchilik, chorvachilik, sug‘orish, harbiy va diniy ishlarni boshqargan-lar. Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil. avv. III minginchi yil bosh-larida Janub podshosi Minaning Shimoliy uyushma ustidan g‘alaba qili-shi natijasida yagona Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Mem-fis shahri bo‘lgan.

O‘zining Vatani tarixini yozgan kohin Manefon Qadimgi Misr tari-xini to‘rtga bo‘lib: Qadimgi (mil. avv. III minginchi yil), O‘rta (mil. avv. III minginchi yil oxiri – II minginchi yil boshlari), Yangi (mil. avv. 1580-1070-yillar), So‘nggi (mil. avv. I 1070-332-yillar) podsholik davrlariga bo‘-ladi. Bu davrlar jami 30 ta fir’avnlar sulolalarini o‘z ichiga oladi.
Qadimgi Misr dunyo sivilizatsiyasining tom ma’nodagi klassik na-munasi bo‘ldi. Shuning uchun ham, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in’omi» deb bejiz aytmagan. Bahor oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‘ylaridagi yerlarda hosil bo‘lgan qora mine-ralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin ozuqa» bo‘lib xizmat qil-gan. Daryo bo‘ylarida turli xil granit, marmar kabi toshlarning bo‘lishi esa qurilishga yaxshi material hisoblangan.
Misr tarixining barcha davrlarida hayvonlar, tabiat hodisalari va ota-bobolar ruhiga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Shu bilan birga, Misrda ya-gona davlatning vujudga kelishi bilan fir’avn – podsholarga e’tiqod qi-lish va ularni ilohiylashtirish paydo bo‘lgan. Birinchi o‘rinda qarchig‘ay boshli Quyosh xudosi – Ra yoki Amon-Ra bo‘lib, u har kuni oltin qayiq-chasida osmonni kezib chiqadi va g‘arbga tushadi (misrliklar tasavvuri-da). Misrliklar Quyosh xudosiga atab ibodatxonalar qurganlar.
Xudolar ichida Osiris alohida o‘rin tutadi. U avval dehqonchilik ho-miysi bo‘lib, eshak boshli, qizil ko‘zli yovuz xudo Set tomonidan o‘ldi-rilgan. Osiris narigi dunyodagi podshohlikda shoh va sudya bo‘lib oladi. Xudolar misrliklar uchun birgina dunyoni yaratuvchi bo‘libgina qolmay, hunarmandchilik, san’at, yozuv, hisob, sehrgarlik va ilm-fanning yara-tuvchilari ham hisoblanganlar. Ular iyeroglif yozuvini «Xudoning so‘zi» deb tushunar edilar. Bunda so‘z va hisob hukmroni, yozuvni yaratuv-chisi, adabiyot va yozuvchilarning, sehrgarlar va tabiblarning homiysi Totu hisoblangan.
Misrda xudolarga sig‘inish bilan birga podshoh – fir’avnlarga sig‘i-nish ham alohida o‘rin tutgan. Misrliklar Fir’avnni yerdagi xudo deb hi-soblashar, shuning uchun ularga atab Piramidalar qurishgan, ularning nomlarini abadiylashtirganlar.
Qadimgi podsholik davrida papirus qog‘ozining tayyorlanishi yoz-ma madaniyatni rivojlantirishga olib kelgan bo‘lsa, Misrda mis davrida birinchi bo‘lib asalarichilikning kashf qilinishi va yoyilishi ham dunyo-viy ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, shu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik, polizchilik va uzumchilik rivojlangan.
Qadimgi Misr podsholigi davrida yetakchi madaniyat yo‘nalishi – bu arxitektura bo‘lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg‘unlikda rivoj-landi. Birinchi piramida arxitektor Imxoteb loyihasi asosida Fiza va Jo-serga atab Sakkarada (mil. avv. III mingyillikda) qurilgan bo‘lib, u bo‘yi 60 metr, pillapoya shaklida qurilgan. Imxoteb birinchi arxitektor bo‘libgina qolmay, ayni chog‘da olim, yozuvchi, tabib ham edi. Vafotidan keyin un-ga atab ibodatxona qurilgan.
Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru piramidasi to‘rt burchakli shaklda bo‘lib, uning bo‘yi 100 metr edi. Gizadagi fir’avn Xufu maqba-rasi-piramidasi o‘zining ulug‘vorligi bilan ajralib turadi. Mil. avv. XXVII asr boshlaridagi Misr fir’avni Xufu (yunoncha Xeops) maqbarasining bo‘yi 150 metr (hozir 146 metr, asosi 233-233 m.) bo‘lib, uning qurilishiga og‘irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning yetti mo‘jiza-sining biri hisoblanadi. Gizaga yaqin tog‘ cho‘qqisini o‘yib tanasi sher-ni, kallasi odamnikiga o‘xshash bo‘lgan afsonaviy mahluq haykali, (ba-landligi 57 metr) yasalgan. U o‘zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Hammasi bo‘lib 80 ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar Qadimgi Misrning o‘ziga xos ramziga aylangan.
Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun juda qimmatga tushgan va Misr iqtisodini izdan chiqara boshlagan. Shu sababli fir’avnlar mil. avv. XVII asrdan e’tiboran piramidalar qurishdan voz kechganlar.
Arxitektura bilan birgalikda haykaltaroshlik namunalari ham yaratil-gan. Bular jumlasiga fir’avn Narmer (bo‘yi – 64 sm), «Qishloq oqsoqoli», «Mirzo Kan», «Shahzoda Raxotep va uning rafiqasi Nofret» kabi tosh-dan yasalgan haykalchalarni nisbat berish mumkin.
O‘rta podsholik, yoki boshqacha qilib aytganda, klassik davrda qu-rollar yasashda bronzadan keng foydalana boshlangan. Oyna ishlab chi-qarish yo‘lga qo‘yiladi. Qadimgi, ayniqsa, o‘rta podsholik davrida mate-matika sohasida katta yutuqlarga erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, hatto millionni ham bildiruvchi alohida belgilar bo‘lgan. Misr astronomlari yulduzlar, sayyoralar harakatini o‘rganib, birinchi yulduzlar osmoni xaritasini tuzganlar. Shunday xaritalar Senmut maqbarasi, Edfu va Dendir ibodatxonalarining shiplarida saqlanib qolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi bo‘lib alohida taqvim tuzganlar. Unga ko‘ra, bir yil 365 kunni tashkil qilib, u 12 oyga bo‘linadi. Har oy 30 kundan iborat bo‘lgan. Qolgan 5 kunni esa bay-ram qilishgan. Qum va suv soatlari ham dastlab Misrda kashf etilgan.
Misrda tibbiyot ham erta rivojlangan. Mil.avv. 3600-yilda Memfisda afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga maxsus ibodatxona qurilib, u yerda be-morlarga tibbiy yordam ko‘rsatilgan. Geliopolis va Sais shaharlarida tabib-lar tayyorlaydigan maxsus maktablar bo‘lgan. Tibbiyotga bag‘ishlangan asarlar yaratilgan. Tabiblar mumiyolash jarayonida inson a’zolarining ichki tuzilishini yaxshi bilganlar. Ular bemorlarni davolashda terapiya, jarrohlik, ruhiy ta’sir etish usullarini qo‘llashgan. Misrda Georg, Zbers, Zdvin, Smit, Brugsha, Zrazistrat, Xerofil kabi mashhur hakimlar shuhrat topgan.
Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki ma’lumot-larga ega bo‘lganlar. Qadimgi Misr geograflari o‘z o‘lkalari va Arabiston yarimorolining xaritasini chizganlar. Ularning Arabiston cho‘llaridagi oltin konlari joylashgan rayonning xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan.
O‘rta podsholik davrida adabiyot juda rivojlangan. Bu davrda juda ko‘p qo‘shiq, ertak va maqollar yaratilgan. O‘sha davrda «Ikki og‘a-ini haqida», «To‘g‘ri va egri haqida», «Izida va Osiris haqida» ertaklar, «Sor va Set janjali» nomli afsonalar juda mashhur bo‘lgan.
Dunyoda birinchi bo‘lib Misrda teatr kashf qilingan. Ibodatxonalar-da diniy dramalar qo‘yilgan. Xususan, teatrlarda Osirisning o‘limi va qayta tirilishi ko‘rinishlari ijro etilgan.
Yangi podsholik davri Qadimgi Misr tarixida moddiy va ma’naviy rivojlanishning eng cho‘qqisi hisoblanadi. Bu davrda misrliklar temirdan foydalanishga o‘tganlar, to‘qimachilik dastgohini kashf qilingan, yilqi-chilikni (otlar) o‘zlashtirganlar. Chig‘iriqni va sharufni kashf etilishi po-lizchilik va bog‘dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. Xullas, bu davrda mamlakat iqtisodi tez o‘sadi. Bu esa jamiyatning boy tabaqasining yanada boyishiga va san’atning rivojlanishiga olib keldi.
Yangi podsholik davrida Misrda fir’avn Tutmos I davridan boshlab «Podsholar vodiysida» fir’avnlar o‘zlariga mahobatli va labirintli maq-baralarni, haykallarni qurdiradilar. Bularga Amenxotep III va Abusim-bedagi Ramzes II g‘orli maqbaralari haykallari misol bo‘la oladi. Ayniq-sa, Fivada qurilgan Karnak va Luksor maqbaralari arxitektor Ineni bosh-chiligida qurilgan bo‘lib, bu yirik arxitektura majmuyi qurilishida baland ustunlar ishlatilgan.
Bu davrda ko‘p janrli adabiyot ham rivojlanadi. Diniy «Marhumlar kitobi», realizm ruhidagi «Ikki og‘a-ini haqida ertak», sevgi haqida «Yurak-ni rohatlantiruvchi qo‘shiq» kabi asarlar yuzaga keldi.

Tasviriy san’at va haykaltaroshlikda fir’avnlarning turmush tarzini aks ettiruvchi asarlar yaratildi. Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratil-gan fir’avn Exnaton va uning rafiqasi Nefertiti asarlari o‘zining betak-rorligi, go‘zalligi bilan kishilarni hayratga soladi. 1922-yili topilgan Tutanxamon maqbarasidagi (yagona to‘la saqlanib qolgan) Misr ma-daniyatiga taalluqli ko‘plab qimmatli yodgorliklar ichida fir’avnning mash-hur oltindan qilingan niqobi ham bor.

So‘nggi Misr podsholigi davrida Misr inqiroz jarayonini boshidan kechirdi. Yagona Misr avval ikkiga, so‘ngra mayda nomlarga (davlat-chalarga) bo‘linib ketadi. Misr avval Numibiya, Ossuriya, Eron ta’siriga tushib qoladi va nihoyat, mil.avv. 332-yili Aleksandr Makedonskiy to-monidan egallanadi. Shu bilan Misrning qadimgi davri tugaydi.

Qadimgi Misr madaniyatiga kelsak, u hozirga qadar ham yashab kel-moqda. Bu madaniyat jahon madaniyati rivojiga ham katta hissa qo‘shdi. Shuning uchun ham, Yunon faylasufi Aflotun Misr madaniyatini «Jami sivilizatsiyalarning onasi»¹ deb bejiz aytmagan.