Bajardi: Shokirova Ziyoda

2. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati

Shumerlar iqtisodining asosini dehqonchilik tashkil qilgan bo‘lib, u sug‘orma dehqonchilik tizimi bilan bog‘liq edi. Shu bilan birga, chorva-chilik ham muhim ahamiyatga ega edi. Unda metallsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er.avv. III minginchi yil boshlariga kelib shumerlik-lar bronzadan mehnat qurollarini yasay boshlaydilar, er.avv. II mingin-chi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.

Mesopotamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qili-nishi edi. Ilk yozuv mil. avv. IV mingyillikda Janubiy Mesopotamiyada kashf qilingan. Bu yerga ko‘chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. U suratli yozuv bo‘lib, so‘z suratli rasm orqali ifoda etil-gan. Bu fanda iyeroglif deb nomlangan. Masalan, qush so‘zi qushning tasviri bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‘zlarni ham ifoda qilib bo‘lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, mixxat yozuvi kashf qilingan. Harflar qotmagan loy lavhalar sathiga o‘yib tushi-rilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‘lgan. Bu yozuv keyin-chalik butun Janubi-g‘arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan.

Qadimdan Mesopotamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri, loy lavhalarga yozib, o‘ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxona-larni tashkil qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bo-bil, Ashshur kabi shaharlarda mavjud bo‘lgan. Ularning ichida eng kat-tasi Ossuri podshosi Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘-lib, unda 30 mingdan ortiq xatli lavhalar saqlangan.

Diniy-mifologiya bo‘yicha Shumer Misrdagidan farq qiluvchi tizim-ga ega edi. Garchi bu yerda ham shahar hukmdorini Xudoning yerdagi avlodi deb qaralsa-da, biroq narigi dunyo to‘g‘risidagi tasavvurlar Misr-dagi singari katta ahamiyatga ega bo‘lolmadi. Kohinlar ham muhim ijti-moiy qatlam sifatida shakllana olmadi.

Shumerlarda har bir shahar-davlat o‘zining homiysi – Xudosiga ega edi. Shu bilan birga, butun Mesopotamiyada sig‘inuvchi umumiy xudolar ham mavjud bo‘lgan. Shulardan osmon xudosi – An, yer xudosi – Enlil, suv xudosi – Enki.

Moddiy madaniyat sohasida Shumerda arxitektura qurilishi sohasi muhim o‘rin tutgan. Bu yerda xom g‘isht kashf qilingan bo‘lib, ulardan xramlar (ibodatxona) – olti, yetti qavatli zikkuratlar qurilgan. Ularning ichida taniqlisi Ur shahridagi «Xram-tog‘i» (er. avv. XXII-XXI asrlar) edi. Zikkuratlar observatoriya vazifasini ham bajarganlar. Osmon jism-lari harakatini kuzatish bilan astronom kohinlar shug‘ullangan. Qadimgi Mesopotamiya astronomlari Quyosh va Oy tutilishini oldindan bilgan-lar. Ular quyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniqlab, shu asosda astro-nomiya taqvimini tuzganlar.

Haykaltaroshlik sohasida kichik hajmdagi haykalchalarni ibodatxo-nalar uchun yasalgan. Misol uchun Lagashdagi ayol haykalchasida (bo‘-yi 26 sm.) etnik qiyofa belgilari ham namoyon qilingan. Bu davrga taal-luqli misdan yasalgan Sargonning boshi tasvirlangan haykalchada pod-shoning botirligi, kuchli irodasi va qahrli xarakteri ifoda qilingan.

Shumerda badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko‘tarilgan. Noyob asarlar jumlasiga «Dehqonchilik almanaxi», «Gilgamesh haqida doston» kirib, unda Gilgamesh va Enkidularning do‘stligi, qahramonliklari va sar-guzashtlari haqida hikoya qilinadi.

Mil. avv. III minginchi yil oxiriga kelib Shumerning inqirozga uch-rashi tufayli uni Bobil bosib oladi. Bobil tarixi ikki davrga bo‘linib, Qa-dimgi davri mil. avv. II mingyillikning birinchi yarmini va yangi davri mil. avv. I mingyillikning o‘rtalarini o‘z ichiga oladi.

Qadimgi davrning eng cho‘qqiga chiqqan vaqti podsho Xammurapi (1750-1732) hukmronlik qilgan yillarga to‘g‘ri keladi. Xammurapi yirik davlat tuzib, bu davlatni o‘zi tuzgan qonunlar asosida boshqargan. Xam-murapi to‘plami mixxat yozuvida bazalt tosh ustuni sathida bitilgan. Qo-nunlar to‘plami 282 moddadan iborat bo‘lib, u kirish, qonunlar va xulo-sadan iborat. Kirish qismida qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mam-lakatda adolat o‘rnatishdan iborat, deb ko‘rsatilgan. Unda podsho ulug‘-lanib, ko‘klarga ko‘tarilgan. Qonunlarda xususiy mulk himoya qilingan. Jumladan: agar kimki ibodatxonaning yoki podshoning mulkini o‘g‘irlasa, u o‘ldirilishi lozim; o‘g‘irlik molni olgan kishi ham o‘ldirilishi kerak… Xammurapi qonunlari o‘z davrining muhim tarixiy, yuridik hujjati hisob-lanadi. Balandligi 2 m bazalt ustunida Xammurapining tik turgan holida kursida o‘tirgan quyosh va adolat xudosi Xamash qo‘lidan hokimiyat bel-gisi – tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monu-mental asar hamdir.

Yangi Bobilning gullab-yashnashi podshoh Navuxodonosor (605-562) davriga to‘g‘ri keladi. Uning davrida dunyoning yetti mo‘jizasidan biri «Semi-ramidaning osma bog‘lari» qurilgan bo‘lib, uni sevgi ramzi deb ham atashadi.

Shu davrga mansub «Bobil minorasi» (balandligi 90 m) – zikkurati o‘z davrining eng ulkan arxitektura inshooti bo‘lgan. Bu minorani Gerodot ko‘rib hayron qolgan. Minora to‘g‘risida Bibliyada ham eslatib o‘tiladi¹.

Qadimgi Bobilda matematika, geometriya, astronomiya, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarga qiziqish erta boshlangan. Yerlarni o‘lchash, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va savdo-sotiq ishlarini yuritish uchun mate-matika va geometriya kerak bo‘lgan. Bobilliklar son va sanashni bilganlar. 100 va 1000 liklar alohida belgi bilan ifoda etganlar, hatto doiraning 360⁰ ekanligini aniqlaganlar.

Mesopotamiyada qadimdan boshlab maktablar vujudga kelgan bo‘-lib, ularda o‘ziga to‘q kishilarning farzandlari ta’lim olgan. Maktablar-ning quyi sinflarida adabiyot, til, grammatika fanlari o‘qitilgan. Yuqori sinflarida esa astronomiya, matematika, geometriya, tibbiyot va veteri-nariya hamda diniy darslar o‘tilgan. Maktablar davlatni boshqarish uchun xodimlar tayyorlagan.

Mesopotamiyadagi uchinchi kuchli davlat – Ossuriya edi. Ossuriya mil. avv. III mingyillikda tashkil topib, mil. avv. II mingyillikning ik-kinchi yarmida gullab yashnadi. Ossuriya yaqin Sharqda savdo yo‘llari-ning kesishgan joyida joylashganligi sababli tez orada kuchli davlatga aylandi. Ossuriya madaniyatida yetakchi o‘rinni arxitektura egallardi. Arxitektura obidalari ichida eng kattalari Dur-Sharrukinda qurilgan pod-sho Sargon II ning saroy majmuyi va Nineviyadagi Ashshurbanipalning saroyidir. Mazkur saroy devorlarida haykallar tasviri (hayvonlar) aks et-tirilgan. Ossuriyada saroy devorlarida podsho hayotidan lavhalar va ta-biat ko‘rinishlarini aks ettirish avj olgan. Masalan, podsho Ashshurba-nipalning Nineviyadagi saroyining devorlarida «Katta sherlar ovi» tas-virida yaralangan, o‘layotgan va o‘lgan sherlarning holatlari ustalik bi-lan aks ettirilgan.

Yuqorida qayd qilinganidek, Mesopotamiyada ko‘p xudolik mavjud bo‘lib, oy xudosini shumerliklar – Nishar, akkadliklar esa Sin deb ata-ganlar. Quyosh xudosini shumerliklar – Utu, akkadliklar esa Shamash deb nomlaganlar. Venera sayyorasi xudosini shumerlar – Ianni, akkadliklar o‘z ma’budasi Ishtar bilan taqqoslaganlar. Dastlab qurbonlikka odamlar so‘yil-gan, keyinchalik qo‘y va qo‘zilar qurbon qilingan.

Xulosa qilib aytganda, bu o‘lkada tabiiy iqlimning qulayligi, yeros-ti boyliklarining mavjudligi, geostrategik joylashuvning mosligi – bular boshqa o‘lkalarga nisbatan ertaroq sun’iy sug‘orishga asoslangan deh-qonchilik, hunarmandchilik va savdoning vujudga kelishiga hamda ri-vojlanishiga sabab bo‘lgan. Moddiy madaniyatning rivojlanishi esa ma’-naviy madaniyat rivojlanishiga olib keldi. Ilk davlatlarning vujudga ke-lishi bilan esa madaniy taraqqiyot darajasi yanada tezlashdi. Natijada Mesopotamiya ilk sivilizatsiya beshiklaridan biriga aylandi.