Bajardi To’ychiyeva Fotima o Reja

Seskanuvchanlik
va tropizmlar
Biz yuqorida ko`rib o`tgan NUVChANLIK o`simliklardan tortib hayvonlargacha mavjud.
Seskanuvchanlik tirik organizlarning biologik ahamiyatga ega bo`lgan (biotik) ta`sirlarga javob qaytarish qobiliyatidir.
Sodda, bir hujayrali tirik organizmlardayoq elementar seskanuvchanlik xususiyati bo`lib, ular tashqi muhit ta`siriga harakat
bilan javob qaytaradilar.

Biotik faktorlarga maxsus harakatlar bilan javob qilish usullariga TROPIZM yoki TAKSISlar deb ataladi. Tropizmlar har xil
bo`ladi: fototropizm - tirik organizmning yorug`lik ta`siri ostida harakatga kelishi; termotropizm - tirik organizmning issiqlik
ta`siri ostida harakatga qilishga moyilligi; xemotropizm - tirik organizmning ma`lum fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga
bo`lgan moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexaniq qo`zgatuvchi ta`siri ostida harakatga kelishi va h.k. O`simliklar
olamida aks ettirishning biologik shakli faqatgina tropizmlardan iborat.
Hayvonlarda ta`sirlanishning yangi turi - SEZUVCHANLIK yuzaga kelgan. Seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o`tish
boshqacha hayot tarixi bilan bog`liqdir.
A.N.Leont’evning gipotezasiga ko`ra,
sezuvchanlik "genetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta`surotlar
bilan bog`lovchi, organizmni muhitda mo`ljal olishga yordam beruvchi, signallik vazifasini o`tovchi ta`sirlarga javob
ta`siridan bo`lak narsa emas".
YUksak tashqil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi organlari (a`zolari) tarkib topadi. Narsalarning aslida
befarq, ya`ni organiq ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari (xidlari, shakllari, ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo`ladi. Shu
sababdan hatto eng sodda hayvon ham ma`lum sharoitda faqat biotik qo`zgatuvchilarga emas, balki ayni shu konkret
vaziyatda biotik qo`zgatuvchining paydo bo`lganidan
signal beruvchi abiotik
, indifferent qo`zgatuvchilarga ham javob bera
boshlashi mumkin.
YAshash usulining o`zgarishi bilan ko`p hujayrali organizmlarda tanalarining tuzilishi ham murakkablashib boradi, ma`lum
turdagi qo`zg`atuvchilarni aks ettiruvchi maxsus organlar - SEZGI ORGANLARI rivojlanadi, AKS eTTIRISh ShAKLLARI ham
anchagina murakkablashadi.
Nerv tizimi taraqqiyoti nerv tizimi taraqqiyoti, sezgi organlarning taraqqiyoti bilan, hayvonlarning hayot kechirishi tarziga
moslashuvchanlik, ijro qiluvchanlik bilan birga, axborot olish jarayonida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari
taraqqiyoti bilan mustahkam bog`langandir.

---

