Baki 2015 Elmi redaktoru və tərtib edəni: Fil.ü. f d. Nail Qurbanov



Yüklə 0,73 Mb.
səhifə5/8
tarix09.03.2018
ölçüsü0,73 Mb.
#31013
1   2   3   4   5   6   7   8

A s s o n a n s. “a”-nın assonansı “Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul” (D-4) (a - a; ata, ad);

o”-nun assonansı. “Oğul, oğul, ay oğul! Ortacım oğul!” (D-137). Burada assonansla anafora sintez şəklindədir: o – o – o – o – o; oğul, oğul, oğul, ortac, oğul; “Oğul, Qalın Oğuz bəglərini odamıza oxuyalım...” (D-81) (o – o – o – o; oğul, Oğuz, oda, oxu (maq);

o” və “a”-nın assonansı. “Oğlanıŋ anası oğlanıŋ üstinə çapub çıqa gəldi” (D-27) (o – a – a; oğlan, ana, oğlan).

Nümunələrdə qohumluq bildirən ata, ana və oğul söz-lə­ri­nin iştirakı aydın şəkildə görünür. Bu isə o deməkdir ki, hə­min mətnlərin ahəngdar səslənməsində saitlə başlanan qo­hum­­luq terminləri həlledici rola malikdir. Digər tərəfdən, yu­xa­­rıdakı assonanslarla poetik məna qüvvətləndirilib: “o”-nun assonansı ilə “oğul”, “o” və “a”-nın assonansı ilə “oğlan” sö­zü­nün mənası qüvvətləndirilib.



A l l i t e r a s i y a . “q”-nın alliterasiyası. “Qara gözlü qız qartaşumı ağlatmağıl” (D-143) (q - q – q; qara, qız, qar­taş); “Qəriblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ qardaş?” (D-270) (q – q – q; qərib, qardaş, qardaş)...;

g”-nın alliterasiyası. “Güvəncimlə gətürdigiŋ gəlün-cügiŋ (D-223) (g – g – g; güvənc, gətürmək, gəlincük);

“y”-nın alliterasiyası. “...yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169) (y – y - y; yoldaş, yaş, yaşamaq)...;

b”-nın alliterasiyası. “A bəg baba! Dəvəcə bö­yü­mişsən, köşəkcə əqliŋ yoq!” (D-125) (b – b –b – b; bəg, baba, böyümək)...

Göründüyü kimi, q, g, y və b samitləri ilə başlanan sözlərin iştirakı ilə yaradılmış alliterasiyada qız, qardaş, qız qartaş (bacı), gəlin, yoldaş (həyat yoldaşı) və baba qohum­luq terminlərinin rolu qabarıqlığı ilə seçilir. Burada bir məqamı da qeyd edək ki, yuxarıdakı mətnlərdə ob­raz­lı­lıq, poetik mə­nanın dərinliyi alliterasiya, assonans, epitet kimi poetik kate­qo­riyaların sintez şəklində təzahürü ilə bağlıdır. Bu məqamda “Kitab”dakı bir cümlədən yan keç­mək olmur: “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D – 10). Burada “o”-nun assonansı (o –o – o – o – o ; oğul, ol(maq), otaq, ol(maq), otaq), qalın saitlərin hamısının işti­rakı (a, ı, o, u), “q”-nın alli­te­rasiyası (q – q – q; qız, qızıl, qondurmaq), alliterativ qafiyə­lən­mə (oğ – ağ –ağ –ağ...), qohumluq bildirən oğul və qız sözlərinin assosiativ­liyi ilə işlənmiş türk mənşəli sözlər cərgə­si, ellip­sis, para­lelizm və s. sintez şəklindədir. Heç şübhəsiz ki, bu, birbaşa mətndəki poetik mənanın qabardılması, dərin­ləş­dirilməsi ilə bağlıdır. Bu, həmin cümlələrdəki simvollar kon­tekstində daha aydın görünür. Konkret desək, ağ otaq və qızıl (qırmızı) otaq ifadələri ilə dünyaya yenicə göz açmış kör­pələrə işarə olunur: ağ otaq = oğul: “Dünyaya türk oğlu gəlib”, qızıl otaq = qız: “Dünyaya türk qızı gəlib”. Burada S.Rzasoyun bir fikrini xatırlatmaq lazım gəlir: “...həyat qütbü iki rəngin – ağ və qırmızı rənglərin vasitəsilə simvollaşır. Bu­ra­da oğuz dünya modelinin daxili qurumu və bu qurum çev­rəsində gerçəkləşən funksiyası, hərəkəti, elementlərarası mü­na­si­bət­ləri boy verir... Eləcə də həyat qütbü öz daxili quru­mun­da qarşıdurma qoşalığı kimi təşkil olunur (ağ-qırmızı, oğ­lan-qız). Burada diqqəti çəkən odur ki, Buğacın doğuluşu sü­jetindəki törənin dünya modelində həyat Tanrı alqışı qüt­bü­nün daxili qoşalığı olaraq görünür...” (S.Rzasoy. Oğuz mi­fi­nin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.23-24). Müəllifin şərh­lə­ri yu­xarıdakı dediklərimizi bir daha arqu­mentləşdirir.

A n a f o r a. “Kitab”dakı sintaktik bütövlərdə ana və oğul qohumluq terminlərinin iştirakı ilə yaradılmış anafo­ralar üstün mövqedə görünür:

ana sözünün iştirakı ilə:

“Ana, ağzıŋ qurısun!

Ana, diliŋ çürisün!

* * *


Ana həqqi təŋri həqqi olmasaydı

* * *


Ana, zalim ana! – dedi”. (D-259)

oğul sözünün iştirakı ilə:

“Oğul, oğul, ay oğul!” (D-130)

Bu parçalarda ahəngdarlıq və poetik məna dərinliyi məhz ana və oğul sözlərinin təkrarı ilə reallaşdırılıb.

E p i f o r a . “Kitab”da oğul, qardaş və gəlin qo­hum­luq terminləri ilə yaradılmış epiforalar poetik siq­lətinə, bədii-estetik məziyyətlərinə görə xüsusilə fərqlənir:

oğul sözünün təkrarlanması ilə:

“Oğul! Dünlügi altun ban evimiŋ qəbzəsi oğul!

Qaza bəŋzər qızumuŋ, gəlinimiŋ çiçəgi oğul!

Görər gözüm aydını oğul!

Tutar belüm qüvvəti oğul!

Qalın Oğuz imrəncisi, canım oğul!” (D-119);



qardaş sözünün təkrarlanması ilə:

“Ağzıŋ içün öləyim, qardaş!

Dilüŋ içün öləyim, qardaş!

Ərmi oldıŋ, qardaş!

Qəriblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ, qardaş?”

(D-269);


gəlin (“gəlincigüm” sözü nəzərdə tutulur) sözünün təkrarlanması ilə:

“Dilüŋ içün öləyiŋ, gəlincigüm!

Yalansa bu sözləriŋ, gerçək ola, gəlincigüm” (D-117)...

Bu sintaktik bütövlərdə ahəngdarlığın oğul, qardaş və gə­lin sözlərinin təkrarlanması ilə yaradıldığı birbaşa görü­nür. Amma burada o da vurğulanmalıdır ki, həmin parça­larda ata­nın oğula, qardaşın qardaşa, qayınata və qayına­na­nın gəlinə münasibətləri obrazlı şəkildə, epiforalar konteks­tində can­landırılır ki, bu da Oğuz cəmiyyətinin əxlaq qay­da­ları barədə dolğun təəssürat yaradır.



A n a s t r o f a (sözlərin əks sıra ilə düzümü). “Ki­tab”­da qohumluq terminlərinin anastrofa kimi işlədil­mə­sinə çox az təsadüf olunur: “...Hünəri oğul atadanmı görər, ög­rənər, Yoxsa atalar oğuldanmı öyrənür?” (D-224). Bu misralarda “oğul ata”, “atalar oğul”qohumluq terminləri situ­a­si­yadan asılı olaraq əks sıra ilə düzülmüşdür ki, bu da bir­başa həmin mətndəki semantik yükü qüvvətləndirməyə xidmət edir. Burada onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, “Atalar oğul” modelindəki -lar şəkilçisinin düzgün işlən­mə­məsi T.Ha­cı­yevin diqqətindən yayınmayıb: “...müqa­yisə­yə diqqət verək: oğul atadanmı, atalar oğuldanmı öy­rənər. Birinci halda, oğul-ata qarşılığında subyektlər təkbə­tək götürülür. İkinci halda, tərəflərin nisbəti pozulur: atalar-oğul. Halbuki olmalı idi: ata-oğul. Deməli, köçürən mətnin şeir, ya nəsr olmasının fərqinə varmayıb. Şeirsiz–nəsrsiz, bu, adi məntiqlə də yanlışdır (hələ bu, bizə çatan iş neçənci köçürənindir? Yəqin əvvəlki köçü­rən­lərdə fərqlər az olub) (T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili­nin tarixi. I hissə, Bakı, 2012, səh.122).

Müəllif həmin misraların aşağıdakı kimi verilməsini məqbul hesab edir:

...Oğul atadanmı / görər ögrənər – 6-5=11

Yoqsa ata oğul/danmı ögrənər – 6-5=1



E p i t e t. “Kitab”dakı bədii təsvir və ifadə vasitələri sı­ra­­sında epitetlər xüsusi çəkiyə malikdir. Bu sistemdə tərki­bində qohumluq terminləri iştirak edən epitetlər də az deyil:

baba: “Ağsaqallu babaŋ yeri uçmağ olsun!” (D-35)

ana: “Ağbirçəklü anaŋ yeri behişt olsun!” (D-35)

qız: “xəbəri yoq ki, alacağı ala gözli qızıŋ otağı olsa gərək” (D-76).

Qız qartaş (bacı): “Qara gözlü qız qartaşumı ağlatma­ğıl” (D-143).

Gəlin: “Ala gözlü gəlin alam, derdim” (D-139).ŋ

Sonuncu nümunədəki “ala gözlü” ifadəsi həm də “oğul”­la bağlı işlədilib: “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” (D-253). Bu cümlə (əslində, misra) assosiativ olaraq Nə­si­minin ən məşhur misrasını yada salır: “Al ilə ala gözləri al­da­dı aldı könlümi”. Qəribə, amma məntiqi bir ox­şarlıq görü­nür: hər ikisində yeddi kök morfemi var: “Kitab”da ala, göz, oğul, al, duvax, gəlin, al(maq); Nəsi­midə - al, ilə (qoşma), ala, göz, alda(maq), könül; bu mor­fem­lərdən üçü hər ikisində iştirak edib (ala, göz, al+maq), biri isə eyni semantik yuvaya daxil olan vahidlərdəndir (al – hiylə; al- qırmızı); hər ikisində “l” samiti yeddi dəfə təkrarlanıb; hər ikisində “a”-nın assonansı müşahidə olunur: “Kitab”da – a- a – a (ala, al, al); Nəsimidə – a – a – a – a (al, ala, alda, al); hər ikisində alli­terativ qafiyələnmə qabarıqlığı ilə seçilir: “Kitab”da – la –lü –lı –al –lı –li(n) –al; Nəsimidə - al -lə - la – lə - al – al – lü; hər ikisində sevən və sevilən obrazları var: “Kitab”da – oğul və gəlin; Nəsimidə – aşiq (inversiya ilə işlənmiş “aldı könlümi” fra­zeoloji vahidinə görə); Bu misralar sintaktik mühit ba­xımından bir-birinə çox yaxındır; “Kitab”da toy səhnəsinin təs­viri; Nəsimidə – eşqin tərənnümü...Bu isə o deməkdir ki, uyğun sintaktik mühit uyğun forma ilə reallaşdırılıb. Heç şübhəsiz ki, burada “l” samitinin patıltısız və davamlı tələffüz imkanına malik olması” (Ə.Dəmirçizadə) da həlle­dici rola ma­­likdir. Bu mənada qarşılaşdırdığımız misralar-dakı oxşar­lıq­ları heç də təsadüflər kontekstində izah etmək olmaz. Belə ki, həmin misralarda sonor “l” samitinin allite­rativ qafiyələr da­xilində yeddi dəfə təkrarlanması məhz müəyyən bir varlığı həddindən çox istəmə, arzu, sövq, həvəs kimi mənaları qüv­vətləndirir. Burada dünyanın ən məşhur simfoniyaları ilə bir sırada dura bilən laylalarımızdan da yan keçmək olmur:

Laylay beşiyim laylay,

* * *

Balam, laylay, a laylay,



Gülüm, laylay, a laylay!

Axı bu misralardakı son dərəcə gözəl ahəngdarlıq da, körpə övlada olan dərin məhəbbət də daha çox “l” samitli alliterativ qafiyələrlə yaradılıb (misralarda 21 heca daxilin­də “l” samitinin 24 dəfə təkrarlanması da dediklərimizi arqu­ment­ləşdirir). Yeri gəlmişkən, bu cəhət oxşama­ları­mız­da da qabarıq şəkildə görünür:

Balama qurban xalçalar,

Balam nə vaxt əl çalar?

* * *

Balama qurban ilanlar



Balam nə vaxt dil anlar?

Bu oxşamalarda “l” sonor samitinin alliterasiyası da yu­xa­rıdakı nümunələrlə səsləşir. Burada poetik semantikanı qüv­vətləndirən bəzi detallara diqqət yetirək: hər iki oxşama cəmi iki misradan ibarətdir; hər iki oxşamada “l” samiti 6 dəfə təkrarlanıb; hər iki oxşamada “a”-nın assonansı üstün mövqe-dədir; hər iki oxşamada bala sözü təkrarlanıb; hər iki oxşamada zəngin qafiyələr işlənib (xalçalar - əl çalar; ilanlar – dil anlar)... Məhz bu cür detallara görə R.Qafarlı həmin ox­şa­maları yüksək şəkildə dəyərləndirir, onların bədii-estetik məziyyətlərini, poetik siqlətini mətn semantikası müstəvi­sin­də dəqiqləşdirir: “Şeirdə uşağı əy­lən­dirən nə ananın canını qurban deməsidir, nə də sorğu­sundakı istəkdir, əvvəldə “ba­lam” sözünün təkrarı və misra sonunda qafiyələnən kəlmə­lər­lə ahəngdarlıq yaranmasıdır. Sanki səslər və kəlmələr körpə­nin nəzərində rəqs edir. Uşaq səs və ifadələrin oynaqlığından dil açmağa can atır. Məna­sı­na gəlincə, xalçalar və ilanların ...qurbanlıqla heç bir bağlılığı yoxdur” (R.Qafarlı. Uşaq fol­klo­runun janr sistemi və poetikası. Bakı, 2013, səh.195-196).

“Kitab”dakı “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” mis­rasının assosiativliyi ilə Nəsimidən və şifahi ədəbiy­yatdan təqdim etdiyimiz misraların semantikası başqa de­tal­lara da işıq salır. Bu mənada hər üç misranı şərti olaraq həm də mən­tiqi ardıcıllığı gözləməklə eyni mətn daxilində götürərək belə bir açıqlama verməyi məqsədəuyğun hesab edirik.: həmin mis­­raların semantik yükünü semantik dina­mikanın başlan­ması və tamamlanması kontekstində götür­dükdə onlar bir üç­bu­ca­ğın müxtəlif tərəfləri kimi çıxış edir, həm də biri digərini bütün parametrlərinə görə tamam­lamış vəziyyətdə görünür. Bütün bu cəhətlər daha aydın olsun, - deyə semantik dina­mi­ka­ya mətn daxilində diq­qət yetirək:

– eşqin tərənnümü, aşiq və məşuqə: “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümi” (Nəsimi);

– toyun baş tutması, bəy və gəlin: “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” (“Kitab”);

– uşağın dünyaya gəlişi, ona beşiyi başında qığıl­tısından doğan laylanın oxunması (Balam laylay, a lay­lay...).

Bu semantik dinamikada sıranı dəyişdirsək, daha doğ-rusu, həmin mətnləri körpə uşaq (oğlan və qız) → aşiq və mə­şuqə (sevgililər) → bəy və gəlin modelləri üzrə nəzərdən ke­çir­sək, tam yeni bir mənzərənin şahidi ola bilərik.

Qeyd etdiyimiz kimi, “l” sonor samitinin alliterasiyası təkcə musiqililik və ahəngdarlıq yaratmır, həm də “müəy­yən bir varlığı həddən çox istəmə” semantikasını qüvvət­ləndirir. Məhz bu cür ahəngdarlıq, harmoniya və reallıqla sintez şək­lin­də olan poetik məna anaların, nənələrin, ağbirçəklərin şirin zümzümə ilə dediyi laylalar vasitəsilə körpələrin yaddaşına kö­çürülür, onların yaddaşında şüuraltı olaraq daim – ölənədək ya­şayır. Deməli, körpə uşaqların (oğlan və qızların), aşiq və məşuqələrin (sevgililərin), bəy və gəlinlərin hiss və duyğu­la­rını, həyatlarının ən gözəl anlarını obrazlı şəkildə canlandıran xalq da, şair də “l” sonor samitinin alliterasiyasına söykənib, onun möcüzəsi ilə silahlanaraq yaradıb. Burada həmin əbə­di­yaşar misraları insanın (daha dəqiqi, qədim və müasir türkün) yaş dövr­lərinə uyğun şəkildə sıralayaq ki, dediklərimiz daha aydın görünsün:

körpə uşaq (oğlan və qız): “Balam, laylay, a laylay// Gülüm, laylay, a laylay!...(laylalar);

aşiq və məşuqə (sevgililər): “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümü” (Nəsimi);

bəy və gəlin: “Ala gözlü oğluna al duvaxlı gəlin aldı” (“Kitab”).

Bu sıralanma, bu semantik dinamika istər-istəməz başqa bir məqamı da yada salır: “l” samitinin alliterasiyası bu dünya ilə vidalaşma anlarını əks etdirən poetik parçalar­da da mü­şa­hidə olunur: “Kitab”da – “Əcəl aldı, yer gizlə­di... Gəlimli, ge­dimli dünya, Soŋ ucı ölümli dünya” ...(l – l – l – l – l – l); kədərli bayatılarda –


“Ələmi halim fələk

Dil bilməz zalim fələk

Kəsdin can bağçasından

Iki nihalım fələk”

Bu bayatının ilk iki misrasında “l” samiti yeddi dəfə, son misrasında isə iki dəfə işlənib.

Heç şübhəsiz ki, bu tip nümunələrdə “l” alliterasiyası şövq, həvəs, nəyisə çox istəmə kimi mənaları yox, dərd və kədər, taleyin hökmü ilə barışma kimi mənaları qüvvət­lən­dirir.

Bu cür misralara müxtəlif bucaqlardan yanaşmaq olar. Biz isə burada cəmi bir fikri qeyd etməklə kifayətlənirik: bu misralarda türkün zəngin etnoqrafiyası və bədii-estetik təfək-kürü yaşayır.

T ə ş b e h . “Kitab”da oğul, qardaş, qız-gəlin kimi qo­­hum­­luq terminlərinin təşbehlər daxilində işlənməsi müşa-hidə olunur:

oğul: “Qaza bəŋzər qızumuŋ-gəlinimiŋ çiçəgi oğul!” (D-119). Bu nümunədə oğula olan dərin məhəbbət obrazlı şəkildə canlandırılıb;

qız-gəlin: “Qaza bəŋzər qızım-gəlinüm ağ çıqardı, qara geydi” (D-146). Oğuz elinin kədərli anlarının, yas mərasim-lərinin bu cür təşbehlərlə ifadə olunmasına “Kitab”dakı digər sintaktik bütövlərdə də təsadüf olunur;

ağa (qardaş...): “Aslan kibi turısıŋdan//Qaŋrıluban ba­qı­şından//Ağam Beyrəgə bəŋzədürəm, ozan, səni!” (D-106). Beyrəyin böyük bacısının dilindən verilmiş bu təşbehdəki “ağa” sözünün titul yox, “qardaş” mənasında çıxış etməsi açıq-aydın görünür. Digər tərəfdən, həmin təşbehdə Beyrəyin duruşu aslana bənzədilir ki, bu da birbaşa onun igidliyinə, cəsurluğuna işarədir.



M e t a f o r a. Qohumluq terminlərinin metafora tərki­bində işlənməsinə az tə­sa­düf olunur:

Oğul: “Bərü gəlgil qulunım oğul!” (D-125); “Toğdu­ğında toquz buğra öldürdigim, aslan oğul!” (D-163)...

Bu metaforalara qarşılaşdırmalar kontekstində nəzər salaq: “qulun → oğul”, “aslan → oğul”. Birinci modeldə oğu­la olan sonsuz və dərin məhəbbət, ikinci modeldə isə oğulun gücü, cəsurluğu ifadə olunub. Hər iki halda poetik semantika qüvvət-lidir. Bu da birbaşa Oğuz cəmiyyətində oğula olan münasibətlə bağlıdır.

Vahid Adil ZAHİDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi

vahid.zahidoglu@rambler.ru

KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA BƏZİ İFADƏLƏR



VƏ DEYİMLƏR HAQQINDA

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilini canlı xalq dilinə bağ­la­yan, onun xalqın tükənməz mənəvi sərvəti olan söz var­lığına bağlayan ən başlıca amillərdən biri və ən əhəmiy­yətlisi xalq ifa­dələri və deyimlərdir. Sabit söz birləşmələri və ya frazeo­loji birləşmələr dastanın dilinə xalq ruhunun incəliklərini gə­tirmiş, onun milli məzmu­nu­nun və bədii-estetik keyfiyyət­lə­ri­nin formalaş­ma­sında mü­hüm rol oyna­mışdır. Bəllidir ki, xaq ifadələri və deyimlərin tarixi xaqın özünün tarixi qədər qə­dim­dir. Bunlar dastanın yarandığı və yazıya alındığı tarixdən çox-çox əvəlki dövr­lərdə formalaş­mış, hazır şəkildə abidənin dilində işlənməyə başlamışdır. Bu mənada həmin ifadələr dili­mizin tarixinin ən qədim dövrlərini öyrənmək üçün kifayət qə­dər əsaslı və tutarlı faktlar verir. “Kitabi-Dədə Qorqud”a aid elmi tədqiqatlarda ifadə və deyimlərin linqvistik məz­mu­nunun və leksik-se­man­tik yükünün müəyyənləşdirilməsi isti­qa­mətində xeyli səmərəli işlər görülmüşdür. Lakin bununla birlikdə abidə­nin dilində qrammatik-üslubi xarakteri, seman­tik əhatə dairəsi dəqiqləşdirilməmiş və ya yanlış izah olunmuş bir sıra ifadələrə və deyimlərə bu gün də rast gəlinir. Bu tipli qüsurlar dastanın məzmun planının zədələnməsinə, abidənin mətnindən istifadə edən müxtəlif elm sahələrinə aid mütəxəs­sislərin səhv istiqamətlərə yönləndirilməsinə şərait yaradır. Belə vəziyyətin meydana çıxmasında bir sıra amillərin təsiri ol­muş­dur. Bunlar, əsasən , aşağıdakılardır:

1. İfadələrin tərkibindəki sözlərdən birinin və ya ha­mısının düzgün oxunmaması.

2. İfadələrin tərkibindəki sözlər düzgün oxunsa da, təsa­düfi səs bənzərliyinin sezilməməsi və nəticə etibarilə ümumi mənanın dəqiq müəyyənləşdirilməməsi

3. Mətnin ümumi məzmunu ilə müqayisələr aparıl­ma­ması

4. Nüsxə fərqlərinin həssaslıqla diqqətə alınmaması



5. Katiblərin buraxdıqları səhvlərin düzəldilməməsi və ya düzəldilərkən səhvə yol verilməsi. Ümumi şəkildə gös­tərdiyimiz bu faktlara aydınlıq gətirmək üçün dastanın dilində işlənmiş bəzi ifadələrə və deyimlərə diqqəti çəkmək istəyirik.

Çaya baqsa çalımlu “çalağan kimi çalımlı”. İfadə abi­dədə cəmisi üç yerdə – iki dəfə Qazılıq Qoca oğlu Yegənəyə, bir yerdə Bay Boranın oğlu Bamsı Beyrəyə aid təyin-epitet ki­mi işlənmişdir: Bunuñ ardınca, xanum, görəlüm kimlər yet­di: Çaya [baqsa] çalımlu, çal - qara quş ərdəmlü, qurqurma qu­şaqlu, qulağı altun küpəli, qalın Oğuz bəglərini bir- bir atın­dan yıqıcı Qazılıq Qoca oğlı bəg Yegənək çapar yetdi (Qa­zan xanın evinin yağmalandığı boy, D. 61)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Anuñ ardınca:[ Çaya baqsa] çalımlu, çal- qara quş ərdəmli, qulağı altun küpəli Qazılıq Qoca oğlı Yegənək çapar yetdi (V. 66); Bay Boranuñ oğlı beş yaşına girdi, beş yaşından on yaşına girdi, on yaşından on beş yaşına girdi. Çaya baqsa çalımlu, çal-qara quş ərdəmli bir gözəl, yaxşı yigit oldı (Bamsı Beyrək boyu, D. 70)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Bunlar gəlincə çoq yıllar, çoq aylar keçdi. Bay Bora bəgüñ oğlı on beş yaşına girdi. Bəglər içində çalımlu, çal-qara quş ərdəmlü bir yaxşı qılınc yigit olmışdı (V. 22) – (Göründüyü kimi, Vatikan nüsxəsi katibi D-dəki çaya baq­sa çalımlu ifadəsini bəglər içində çalımlu şəklində dəyiş­dirmişdir); Anuñ ardınca görəlüm kimlər yetdi: Çayıñ baqsa çalımlu, [çal]-qara quş ərdəmlü, qulağı altun küpəli, qalın Oğuz bəglərini bir-bir atdan yıqan Qazılıq Qoca oğlı bəg Yegənək çapar yetdi (Oruz tutsaq olduğu boy, D. 151)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Anuñ ardınca: Çaya baqsa çalımlu, çal- qara quş ərdəmlü, qurqurma quşaqlu, qulağı altun küpəlü, qalın Oğuz ümidi Qazılıq Qoca oğlı Yegənək çapar yetdi (V. 83).

Naşirlər bu ifadəni müxtəlif şəkillərdə oxumuş və izah etmişlər. O. Ş. Gökyay ifadəni çaya baksa çalımlu (D. 70-də Drezden və Vatikan nüsxələrindəki variantları birləş­dir­məklə begler içinde çaya baksa çalımlu) şəklində oxumuş (Gökyay- 2000:28, 32, 73 ), sadələşdirdiyi mətndə “at koştursa çalımlı, at çaptırsa çalımlı” kimi izah etmişdir (Gökyay1995: 53, 56, 96). Lüğət bölməsində çaya sözü “süratli, çevik, müteharrik; tez, keskin; muhkem, dayanık­lı” kimi izah edilmişdir (Gök­yay 2000:188) . Həqiqətən də, qaynaqlarda “tez, sürətli” mə­na­sında çaya sözü qeydə alınmışdır. Lakin onun sadə­ləş­dirdiyi mətndəki “at koştur­sa” mənasının haradan alındığı qə­tiyyən anlaşılmır. M. Ergin nəşrində ifadə çaya baksa çalım­lu, sadələşdirilmiş mətndə “dönüp baksa çalımlı” şəklin­də ve­rilmişdir (Er­gin1995: 54,59,109). Müəllif tədqi­qa­tının lüğət bölməsində çaya sözünü çay- “caymak, dönmek” feilinə bağ­la­mışdır (Ergin, II, 1963: 71). F. Zeynalov- S. Əlizadə nəşrin­də ifadə D. 61-də çaya çalmalu “çalım-çarpaz çalma­lı”, D. 70-də çaya baqsa çalımlu “çaya baxanda öz əksinə şığıyan”, D. 151-də çayıñ baqsa çalmalu “çaya baxsa, qılınc çalan” kimi müxtəlif şəkillərdə oxunmuş və dəyişik mənalarda izah olunmuşdur. Ş. Cəmşidov ifadəyə düzəliş verərək onu çəpə baqsa çalımlu/ çəpək baqsa çalımlu şəkil­lərində oxu­muşdur (Cəmşidov1999: 310, 313, 353). S. Tez­can bu ifadə haqqında yazır: “Sadece kara kuş ‘kartal’ın bakışı için kullanılan çaya bak- deyiminin ilk sözcüğü için tatmin edici bir açıklama yok­tur, ben de bir çözüm önere­mi­yorum. Bu deyim ister iste­mez kıya bak- deyimini çağrış­tı­rıyor... Ergin II, s. 71’de çay- ‘caymak, dönmek’ ile karşı­lamış olduğuna göre cay- ile ilgili görülmüş demektir. Oysa cay- yalnızca ‘sözünden dönmek’ anlamına gelir; çaya ile cay- arasında ilişki olamaz (Tezcan 2001:141). M. S. Kaçalin D. 61və D. 151-dəki yazılışı çata (çatık) baksa çalımlı, D. 70-dəki yazılışı çata (çatarak) baksa çalımlı şəkillərində oxu­muşdur (Kaçalin 2006: 43, 48, 97). Göründüyü kimi, nəşrlər­də bu ifadə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən oxunuş variantları ilə verilmiş, mənası isə indiyə qədər dəqiqləşdiril­məmişdir. İfadənin tərkibindəki ilk leksik vahid çaya sözüdür. Biz bu formanı çay “çalağan” sözünün yönlük halında olan şəkli kimi qəbul edirik: çay + -ə yönlük hal şəkilçisi. Çay sözü “çalağan” mənasında XVII əsr cağatay dilinin abidəsi olan “Kəlürnamə” əsərində, L. Buda­qo­vun lüğətində (Budaqov, I: 466), habelə özbək dilinin Xa­rəzm şivələrində qeydə alınmışdır (Kəlürnamə: 108). Müasir türk dilində və başqa dillərdə işlənən çaylak “çalağan” sözü də, çox güman ki, birbaşa çay “çalağan” sözü ilə bağlıdır. İfadədə ikinci yerdə baqsa sözü gəlir. Biz bu sözü müqayisə, bənzətmə bildirən “kimi, nisbətdə” mənasında söz-qoşma kimi qiymət­ləndiririk. Yazılı abidə­lərdə və müasir türk dillə­rində bu söz daha çox baka şəklin­də istiqamət bildirən qoşma kimi işlənir: əski özb.Oş sarığa baka “Oşa tərəf”; kumık. Üygə bağıp “evə tərəf”; türkm. öyə baka “evə tərəf”( Şerbak 1987: 84). Əski cağatay abidələrində, o cümlədən də “Babur­namə”də baka eyni zamanda müqayisə, bənzətmə qoşması kimi çıxış edir, yönlük halda olan sözlərə qoşularaq “kimi, nisbətdə, müqayisədə” mənası bildirir: Özgə yergə baka “öz­gə yerə nisbətdə / özgə yer kimi”(Щербак 1962:197). Bizim fikri­mizcə, KDQ-dəki çaya baqsa çalımlu iifadəsindəki baqsa sözündə də eyni məna özünü göstərir: “çalağan kimi çalımlı”. Müasir Azərbaycan dilində baxmaq feilinə -anda feili bağ­lama şəkilçisi artırılmaqla eyni məna yaranır: Ona baxanda bu yaxşıdır “Ona nisbətdə bu yaxşıdır”. Yuxarı­dakı nümu­nələrdən göründüyü kimi, ifadənin işləndiyi əksər məqam­larda çay sözü yönlük haldadır; baqsa qoşması yönlük halda olan sözü idarə edir. Yalnız D. 151- də ifadə çayıñ baqsa çalımlu şəklində keçir, yəni ifadənin tərkibində idarə olunan çay sözü yiyəlik halda işlənir. Maraqlıdır ki, kimi qoşması da məkan məzmunu, “məsafə” mənası bidirərkən yönlük halda olan sözü (evə kimi), “müqayisə, bənzətmə” mənası bildi­rərkən yiyəlik halda olan sözü (sənin kimi) idarə edir. Bütün bunlar nəzərə alındıqda çaya baqsa çalımlı / çayıñ baqsa çalımlu ifadə­lərinin ümumi məzmunu “çalağan kimi çalımlı” şəklində anlaşılır.

Yomuru - yomuru ağlamaq “sızıldayaraq zar - zar, acı - acı ağlamaq”: [Oruz ] Yomuru - yomuru ağladı , ya­nuq cigərcügini tağladı (D. 56 ). Vatikan nüsxəsində bu cümlə sadələşdirilərək “Dəxi ağladı” şəklində verilmişdir. Maraq­lıdır ki, D.3, D. 274 və D. 277-də “yuvarlaq” mənalı söz yumrı şəklində söz sonunda dodaqlanmayan ı saiti ilə olduğu halda, yalnız D. 56-dakı söz yomuru şəklində dodaqlanan u saiti ilə yazılmışdır. Demək olar ki, əksər naşirlər bu ifadədə­ki yomuru sözünü yumru “girdə, yuvarlaq” sözü ilə eyni­ləşdirmişlər. M. Ergin yumru - yumru ağla - ifadəsini yumru “yuvarlaq” maddəsində “yu­var­lak, iri damlalı göz yaşları ilə ağlamak” şəklində izah edərək sonda sual işarəsi qoymuşdur. O. Ş. Gökyay ifadəni “hönkür - hönkür ağlamaq” şəklində izah edərək etimoloji açıqlama verməmişdir. Yomuru sözü­nün yumru şəklində oxunaraq “yuvarlaq” mənasında qiy­mət­ləndirilməsi məntiqi cəhətdən o qədər də əsaslı deyil. İfadə Azərbaycan nəşrlərində də yumru-yumru şəklində oxunmuş, etimoloji şərh verilməmişdir. S. Tezcan Drezden nüsxəsindəki یرمرو یومرو yazılışına və bəzi abidələrdə işlənmiş yarmur - / yermür - “sızlamak, teellüm etmek”, yermürü - yermürü “acı­ndırarak” nümunələrinə istinadən qrafik kompleksə yer­mürü - yermürü şəklində düzəliş etməyi təklif edir (Tez­can 2001:137). Həmin ifadə “Tarama Sözlüğü” ndə yarmuru - yarmuru / yermürü-yermürü şəklində veril­mişdir (TS,VI: 4360). S. Özçelik və M. S. Kaçalin də ifadəni tərtib etdikləri mətnlərdə yermürü-yermürü kimi oxumuşlar (Özçelik 2005: 434; Kaçalin 2006: 39). S. Tezcanın yermürü - yermürü şəklindəki oxunuş variantı “Tarama sözlüğü”ndəki və müəl­li­fin “Xurşidnamə”dən gətirdiyi misallarla kifayət qədər əsaslı dəlillərlə möhkəm­ləndirilir. Lakin bu formanı etimoloji cəhət­dən izah etmək, kök və şəkilçi morfemlərin funksiyalarını mü­əyyən­ləşdrmək olduqca çətindir. Buna görə də biz alter­nativ oxunuş variantı olaraq yomuru-yomuru ağlamaq şək­lin­dəki oxunuş variantını da istisna etmirik. Bu ifadə ilə ya­xın­dan səsləşən bir ifadəyə yum - yum yiğlamok, yum - yum yoş tökmok “acı - acı göz yaşı tökmək” şəklində özbək dilində rastlanır: Közlər yaş tökər yum - yum (Oybek) (URS-1959: 566). Özbək dilindəki formanın yom fonetik variantından törəndiyini söyləmək mümkündür. Yomuru sözü, çox güman ki, səs təqlidi mənşəlidir.Türk dilinin dialektlərində yom səs təqlidi kökündən yaranmış yomkul­damak “səs çıxarmaq” feili qeydə alınmışdır (Zulfikar 1995: 685). Bizcə, səs təqlidi mənşəli yom sözünün ilkin forması yoñ/ yong şəklində olmuş, həmin formadan *yoñur- / yongur- “səs çıxarmaq, zarımaq” feili, daha sonrakı mərhələdə yomur- “sızıldayaraq zarımaq” fonetik variantı meydana gəlmişdir. Sondakı - u formantı isə feili bağlama – zərf şəkilçisidir. KDQ-də bu tipli səs təqlidi mənşəli sözlərə ögüru - ögürü ağlamaq “hönkür - hönkür ağlamaq”, bögürü - bögürü ağlamaq “böyürə - böyürə ağla­maq” və s. misal göstərmək olar. Bunlara əsasən yomuru - yomuru ağlamaq ifadəsini “sızıldayaraq zar - zar, acı - acı ağlamaq” şəklində mənalandırmaq mümkün­dür.

Abidədə yomuru sözünə fonetik tərkibcə yaxın olan yamrı-yumrı qoşa sözünə də təsadüf edilir: Qazan aydır: Mərə kafirlər, bu arabayı beşigim sandım, sizi də yamrı-yumrı tadım dayəm sandım dedi (D. 274). Bu birləşmədə əsas komponent yamrı sözüdür, yumrı mənanı qüvvət­ləndirmək üçün ona əlavə edilmiş və ayrılıqda mənası olmayan fonetik variantdır. Müq. et: qara-qura, əyri-üyrü, əzik-üzük, kağız-kuğuz, tap-tup və s. Bu səbəb­dən də yamrı-yumrı sözünün yomuru-yomuru birləş­məsi ilə seman­tik əlaqəsi yoxdur. V.V.Radlov lüğətində yamrı-yum­rı qoşa sözü “əyri-üyrü, əzik-üzük, formasız, əzgin-üzgün” mənasında izah edilir (Radlov, III, 1: 311). Bu məna həmin sözün KDQ-dəki mənası ilə üst-üstə düşür.



Çaqrat ur - “nərildəmək, nərə çəkmək, nərə vur­maq”: Mə­­gər, xanım, bir gün Oğuz otururkən üstinə yağı gəldi. Dün içində ürkdi, köçdi. Qaçub gedərkən Aruz Qocanıñ oğlancığı düşmiş, bir aslan bulup götürmiş, bəsləmiş. Oğuz genə əy­yam­la gəlüb yurdına qondı. Oğuz xanıñ ilqıçısı gəlüb xəbər gətürdi. Aydur: “Xanım, sazdan bir aslan çaqrat urarاورر چقر ات , apul - apul yüriyişi adam kibi. At basuban, qan sümürər” (Basat boyu, D. 213). Bütün nəşrlərdə çaqrat urar birləşməsi …çıqar at urar şəklində oxunmuşdur: Xanım, sazdan bir aslan çıqar, at urar... Bu mətn parçası haqqında S. Tezcan yazır: “Bu parçayı alıntılayan Erzi, açıkça at okunacak biçim­de yazılmış sözcüğü ün okumuştur (bkz. Adnan Sadık Erzi, Ak - Koyunlu və Kara - Koyunlu Tarihi Hakkında Araş­tırmalar, TTK Belleten 18, 1954, s.184); yani, her hangi bir açıklama vermemiş olmakla birlikte burada bir çekimleme yanlışı bulunduğunu kabul et­miş­tir. TarS. 4077’de ün ur - “yüksek ses çıkarmak, bağırmak, haykırmak” deyimi için sadece bir tanık gösterilmiştir; kendi taramalarımda da bu deyim için başka tanıklar bulamadı­ğım­dan Erzi’nin önerisini benimsemekte tereddüt ediyor, fakat haklı olabileceğini düşünüyorum. Aynı anlama gelen ün et - ve ün eyle - deyimine ise daha sık rastlanır. Bkz. TarS. 4076. Ay­su Ata iseاورر چقر ات sözcüklerini çokrat urur, okumayı öner­miştir; çokrat’ın “hayvan bağırtısı” anlamına geldiğini düşün­mektedir. Böyle bir sözcük yoktur, çokra - sadece “kayna­mak” anlamına gelir. Dolayısıyla bu öneri kabul edilemez” (Tezcan 2001: 297 - 298). S. Tezcan A. Ata tərəfindən qrafik komplek­sin çokrat ur - şəklində oxun­masına etiraz etməkdə haqlıdır: mənbələrdə çokra - feili yalnız “qaynamaq” məna­sın­da keçir. Lakin A. Atanın oxu­nuşu doğru olmasa da, təq­ribi şəkildə müəyyənləşdirdiyi məna düzgündür. Digər tərəf­dən, “sazdan bir aslan çıqar at urar” şəklində oxu­nuşdakı at urar ifadəsinin məzmunu elə bu cümlənin arxasın­ca gələn “at basuban” ifadə­sinin məzmunu ilə təkrarlanmış olur: Belə qüsurlu məzmun tək­rarı dastanın üslubuna yaddır. Həmçinin at urmaq şəklində birləşməyə heç bir abidədə təsadüf edilmir. S. Özçelik mətndə at urar kimi oxuduğu ifadənin it [gibi] ürer “it kimi hürər” şəklində düzəldilməsini təklif edir (Yeni Notlar, s. 123-124). Bu oxunuş variantını da qəbul etmək çətindir. Çünki aslanın it kimi hürməsi şəklində bir ifadə də başqa abidələrdə işlənmə­mişdir. Qrafik kompleksin çaqrat “nərə, bağırtı” şəklində oxunuşu bu uyğunsuzluğu və mübahi­sələri aradan qaldıra bilər. Çaqrat sözü səs təqlidi mənşəli çaqır - / çağır - feili ilə bağ­lı­dır: çaqır / çağır + (a)t. Bu feilə çağır - “bağırmaq, hayqır­maq” şəklində yazılı abidələrdə tez - tez rastlanır: Utanurun varmağa dedi, çağırdı düşti: gördüm, ölmüş (Yus. Ha. XIV); Ol kadar gavga figan iderdi / Çağıruban herzeler söylerdi (Man. Tayr. XIV); Bu ayeti okudu ve bir çağırdı sandım ki aklım zail oldu (Tez. Ba. XIV); Çün gece oldu, bu kuş katı avaz ile çağırup uçtu gitti (Ferec. XV); Örviyye bu sözi de­yicek emir - i sahilüñ göñline korku düşdi, çağırdı, ögi yayındı (Ferec. XV); Ebü’l - fevaris çağırdı bağırdı (Ferec. XV); Ol kişi benüm üzerime çağırdı (Şevahid. XVI); Avaz kerden: çağırmak (Şamil. XVI) və s. (TS, II: 789 - 790). L. Budaqov tatar dilində çağır - feilinin “nərildəmək, bağır­maq, böyürmək” mənasında işləndiyini göstərir (Budaqov, I: 458). “Sihahül - əcəm”in Qazan nüs­xəsində (XIV) çağırmaq sözü “nərə” mənasında veril­mişdir. (SƏ-1366: 433). G. Clauson çağır - “bağırmaq, hayqırmaq” feilinin əski türkcə mətnlərdəki çakır - şəklindən inkişaf etdi­yini, həmin feilin isə səs təqlidi kökə - kır şəkilçisi artırıl­maqla yarandığını irəli sürür (Clauson 1972: 410). Çaqrat “nə­rə, bağırtı” sözünün kökü çaqır - / çağır - feili fonetik cəhətdən ona yaxın olan çığır - feili ilə eyni mənşəlidir. Müa­sir azərbaycan dilində çağır - “dəvət etmək, uca səslə səs­lənmək”, çığır - “bağırmaq, qışqırmaq” mənalarında diferen­sial­laşmışdır. Yazılı abidələrdə bu sözlərdə semantik diferen­siallıq nisbətən azdır; onların hər ikisində göstərilən mənalar qarışıq şəkildə əks olunmuşdur. Görünür ki, ilk dövrlərdə səs təqlidi mənşəli bu sözlərin hər ikisi “bağırmaq, çığırmaq, uca səslə səslənmək” mənası bil­dir­miş, daha sonra həmin məna fərqi ortaya çıxmışdır. KDQ-də D. 38-dəki çağrışdırdılar “çığrışdırdılar” for­ması (V. 54-də həmin sözün ilk hecası “fə­t­hə” ilə hərəkə­lən­mişdir: چَغرشد ردی ), həmçinin D. 264- dəki at çağırması ifadəsi də bununla bağlıdır. Müq. et: çığ “yüksək səs, bağırtı”, çığıldı “heyvanların nəriltisi” (V.V.Radlov), çağna - “bağırmaq, hayqırmaq” (Tarama Sözlüğü) və s. Çaqrat sözündəki feildən isim (qismən də sifət) dü­zəldən - t / - d şəkilçisi KDQ-də işlənmiş bir sıra düzəltmə söz­lərdə özünü göstərir: binit, aşut, keçit, içit, yüklət, ögüt, umut, oñat (< -), ayırt və s. Azərbaycan nəşrlərindəki binət, içət oxunuşları, bizcə, dəqiq deyil. - T şəkilçisinin saiti söz kökündəki açıq və qapalı saitlərə görə müəy­yən­ləşdirilməlidir (aşutyüklət söz­ləri istisnadır. Aşut sözün­dəki - ut şəkilçisini məhz buna görə M. Ergin - t şəkilçili sözlərdən ayrı vermişdir. Yüklət sözündə isə şəkilçi birbaşa söz kökünə deyil, açıq saitli şəkilçiyə artırılmışdır). Göstəri­lən cəhətə görə biz hərəkəsiz چقر ات qrafik kompleksinin çıqrat / çığrat deyil, çaqrat / çağrat şəklində oxunuş varian­tına üstünlük vermişik. Azərbaycan dilində bu şəkilçi vasitəsi ilə yaranan bir neçə düzəltmə sözə təsadüf edi­lir: yoğurd, umud, öyüd, qurut, keçid (türk. geçit, türkm. qeçit) və s. Əski və orta türkcəyə aid mətnlərdə, habelə müasir türk dillərində - t şəkilçisi vasitəsi ilə düzələn bir çox sözlər qeydə alınmışdır: əski türk. sığıt “qəm”, yanut “cavab, qarşılıq”, ka­çut “qaçış, qaçma”, ölüt “ölüm”; orta türk. katut “qatışıq, əla­və”, kedhüt “geyim”, yaşut “sirr” (M.Kaşğarlı); əski Anadolu türkcəsi. çığıt “üzdə olan ləkə, çil”, çığıt “çiyid”; əski azərb. ke­çid, ögüd; əski özb. ölət “qırğın, epidemiya”; alt. bazıt “ye­riş, yerimə”, çığıt “çıxış, çıxma”; başğ. ömöt “ümid”, ülət “qır­ğın, epidemiya”; qaz. bağıt “istiqamət, tərəf”, bögət “bənd”; türk. geçit, konut “ev, mənzil”, kesit “kəsik”, kurut “qurudul­muş pendir”; özb. tuğut “doğulma, təvəllüd”, küyüt “qəm, kədər”, koyıt “hədiyyə”, çıkıt “çiyid”, burut / murut / murt “bığ” (< bur - ), oşit “aşırım, aşma”, uyat “abır, həya” (< uya - l - ), ümid (< um - ), xak. pazıt “ addım”, şor. çajıt “sirr”, çügüt “qa­çış”, kelit “gəliş, gəlmə” və s. (Щербак 1977: 173). Gəti­ri­lən faktlara əsasən çaqrat (> çağrat) “nərə, bağırtı” sözünün real­lığı heç bir şübhə doğurmur. Nərə ur- ifadəsinə “Kitabi-Də­də Qorqud”da iki yerdə rastlanır: [Qazan] Mühəm­mədə salavat gətürdi, dəvə kibi kükrədi, arslan kibi añradı, nərə urub hay­qır­dı (D. 147); Dəpəgz şöylə nərə urdı, hayqırdı kim tağ və taş yan­qulandı (D. 227). Digər yazılı abidələrdə də nərə ur - ifa­dəsinin işlənməsi (Cigerinden bir sehmnak na’ra urdı (Bektaş., XV - TS, IV: 2897) birləşmənin çaq­rat ur - “nə­ril­dəmək, nərə çəkmək” şəklində oxunuşunun düz­­günlüyüny təsdiq edir.

Başı qayusu olmaq: Dədə gördü kim, Dəlünüñ canına keçmiş, başı qayusu olmış, gövdəsi pirədən görün­məz, yüzi-gözi bəlürməz (D.88). Vatikan nüsxəsində eyni hadisənin təsvirində başı qayusu olmış ifadəsi yoxdur: Dədəm qapuyı açdı. Dəlü Qarçar daşra qaçdı - çırçıplaq, birələr üşmiş, gün sovuq. Dədə aydur: “Mərə Dəlü, suya vur, gurtul!” dedi. Dəlü can qayusıyla buzlu suya boğazına daq batdı. Bürələrüñ əlindən güc ilə qurtuldı (V. 32). Göründüyü kimi, Drezden nüsxəsindəki ifadənin yerinə Vatikan nüsxəsində can qayusı ifadəsi işlənmişdir. Drezden nüsxəsində qayusı sözü قپوسی şəklində,Vatikan nüsxəsindəقیوسی şəklində yazılmışdır.

Azərbaycan nəşrlərində Drezden nüsxəsindəki yazı­lışa əsasən H.Araslı, Ş.Cəmşidov sözü qopası, S.Əli­zadə qopusı şək­lində oxumuşlar. Sözün bu şəkildə oxunuşu nə ifadənin məz­­mununa, nə də ki qrafik təsvirinə uyğundur. Qrafik kom­plek­sin qopası şəklində oxunuşu mümkün deyil. Qopusı oxu­nuşu isə qrammatik və semantik cəhətdən yan­lışdır. H.A.Schi­miede nəşrində ifadə daha da təhrif olu­na­raq mətndə başı ka­pa­rası olmuş şəklində oxunmuş, sözlükdə isə kaparısı ol­mak şəklində verilərək “kabarmak, şişmek” kimi izah olun­muşdur (Schimiede 2000: 60, 186). Bütün bu yanlışlıqlar Drez­den nüsxəsində qayusı sözündə “y” hərfinin altında iki nöqtə yerinə üç nöqtə qoyulması faktından qaynaqlan­maq­dadır. Drezden nüsxəsinin bir sıra yerlərində köçürmə prosesi zamanı katibin diqqətsizliyi və gözünün başqa sətirlərdəki qra­fik cəhətdən bənzər sözlərə sataşması nəticəsində meydana çıxmış xətalara rast gəlmək mümkündür. Bu ifadədə də قیوسی yazılışı yerinə قپوسی yazılışının yer alması katibin nəzərinin əvvəlki sətirdə keçən قپوسی sözünə istiqamətlənməsi səbəb olmuşdur. Türk naşirlərindən O. Ş. Gökyay, S.Tezcan - H. Boeschoten ifadəni doğru olaraq başı kayusı olmuş şəklində oxumuş və “başı kaygısı olmuş” (O. Ş. Gökyay) şəklində izah etmişlər. İfadə S. Özçelik nəşrində başı kapusı olmış, M. S. Kaçalin nəşrində başı kaygısı olmış şəkliindədir. M. Ergin buradakı ikinci sözü kapusı şəklində yanlış oxusa da, bütöv­lükdə ifadənin mənasını “başının derdine düşmüş” şəklində doğru müəyyənləşdirmişdir (Ergin,1, 1958: 129). Müasir Azər­baycan dilində başı kayusı olmuş ifadəsinin qarşılığını “başının dərdinə qalmış” və ya “başının hayına qalmış” şəklində müəyyənləşdirmək olar. “Tarama Sözlüğü”ndə bu ifadənin başı kayusı olmak, başı kayu olmak, başlu başı kayusı olmak “başı dertte olmak, başının derdine düşmek” şəkillərində müxtəlif variantlarına aid bir sıra nümunələr verilmişdir: Halka hep başı kayusı oldu (Anter. XIV); Olur küffarın anda başı kayu (Salatin. XV); Ol günde her kimsenin başı kayusı olup kartaş kartaştan ve oğlanlar atasından ve ata ana oğlancıklarından kaça (Delil. XV); Perişan olup başlu başı kayusı oldu (Ta. Sel. XV); Bulara uyanın başı kayudur (Yüz. Şems. XVI); Her gemiye başı kayusı olup bir birine bakmaktan kaldılar Tuh. Ki, XVII) və s.( TS, I, 1995: 432-433). “Süheylü Növbahar”da (XIV) ifadənin yalnız “başu ka­yu olmak” şəklinə təsadüf edilir. 5327 Getürdiler ol deñlü at­lar eyü ki axtacılar oldu başu kayu; 5582. Ve ger kavm ise ba­­şu olur kayu.



“Kitabi-Dədə Qorqud”da qayu “qayğı” sözünə yalnız bu ifadənin tərkibində rastlanır. Digər hallarda sözün qayğu for­ması işlənmişdir: Saç qayğudur, qan qaradır (D.43); Qa­ran­qu axşam olanda qayğulu çoban (D. 47) və s. Yazılı abi­də­lərdə eyni mənalı bir sıra sözlərin tərkibində -ğı/-gi və -ı/-i şəkil­çilərinin paralel işləndiyi müşahidə edilir: sevgi /sevü, bilgi / bilü, satğı / satu, qayğı /qayu, alğı /alu və s. İlk baxışda belə tə­səv­vür yaranır ki, sevü, bilü, qayu, satu, alu formaları -ğı / -gi şəkilçili sözlərdə ğ və g samitlərinin düşməsi nəticəsində mey­dana çıxmışdır. Əslində, bu formalar sevik, bilik, satığ, alığ, qayığ sözlərindən sondakı -ğ /-g şəkil­çi­lərinin düşməsi ilə ya­ranmışdır. Həmin sözlərdə sondakı sait­lərin yuvarlaqlaşması da (sevü, bilü, satu, alu, qayu) bu fikrin doğruluğunu təsdiq edir.

Qayu forması “qayğı, əndişə, kədər” mənasında orta əsr­­lər Anadolu və Azərbaycan abidələrində geniş şəkildə iş­lən­mişdir: Canlar feda yoluna bu can qayusı değil, Sen can ge­reksin bana cihan kayusı değil (Y.Emre); Bu gün aşkın odun­­­dan ıssı aldık, Bize kayu değil, ger kar u kaydır (S.Velet); Nəfsini islama gətir, qılma şeytandan gilə, Yağı üş mülkün içində nə qayu casusdan (Q. Bürhanəddin); Bir neçəyə, bir incəyə düşmək qayusı yox, ol incə belündən canıma barı sevərəm (Q. Bürhanəddin); Keçiye canı kayusı, kasaba yağ kayusı (Atalar sözü, XV) və s. Qayu “qayğı” sözü həmçinin qayulan-, qayu et-, qayusın ye-, qayusın qayır- və s. söz və ifadələrin yaranmasında da əsas kimi iştirak edir. “Kitabi - Dədə Qorqud”da işlənən qayır- “qay­ğılanmaq, kədərlənmək” feili də bu sözlə eyni kökdəndir. Qayu (eləcə də qayğu) sözü qədim və orta türk yazılı abidələrində təsadüf olunan kay­-diqqət yetirmək, dərdinə (qayğısına) qalmaq” feilindən yaranmışdır (ESTY, V, 1997: 203): Kadaşınğa kaydu “O qohumuna diqqət yetirdi (qayğısına qaldı)” (MK, III: 245). Türkməncədəki qara başına qay “başı tamamilə öz işinə qarışmaq” ifadəsi forma və məzmunca “Dədə Qorqud”dakı ifadə ilə səsləşir: Ol öz işi bilen qara başına qay “Onun başı tamamilə öz işinə qarışıqdır”. Bu ifadədə kay- feilinin ad korrelyatı qorunmuşdur. Azərbaycan danışıq dilində işlənən qeydinə / qaydına qalmaq ifadəsindəki qeyd / qayd sözünü də mən­şəcə qədim kay - feilinə bağlamaq mümkündür. Türk dili dialektlərində həmin ifadəyə Her kes öz başının kayısına düştü; Millet başı kayusı oldu şəklində bu gün də təsadüf edilir (Başgöz 1986: 305). XVI əsrə aid “Tarixi - Şahi ” adlı əsərdə işlənmiş kayğu başına ağmak “əndişəyə düş­mək” ifadəsi də “Kitabi - Dədə Qorqud”dakı başı qayusı olmaq ifadəsinə yaxın mənadadır: Gönlü gayet daraldı , kaygu başına agdı (TS, IV, 1996:2370)

İyəgüli ulalur, qapurğalı böyür. Bu atalar sözü kiçik imla fərqləriylə dastanın Drezden nüsxəsinin 1-ci və 10-cu boyla­rında işlənmişdir: İyəgüli ulalur, qapurğalı böyür (D. 15); İyəgüli ulalur, qapurqalı böyür (D. 256) Vatikan nüsxəsindəki 1-ci boyda bu ifadənin yerinə Aylar, yıllar keçər, oğlan böyür (V.8) ifadəsi işlənmişdir. O.S.Gökyay bu ifadəni belə izah edir: “Bu hikayede geçen bir söz başı gibidir… iğe kemiği olan her varlık gelişir, kaburğalı olan­lar da böyür. İşte bunun gibi… ”. M. Ergin də ifadəni buna yaxın bir mənada şərh etmişdir: “Her gemikli gelişir, kabur­galı böyür”. H.Araslı iyəgüli sözünü iyeküli şəklində oxuya­raq ifadənin iyəgüli ulalur hissəsinə “ilk uşaq tez boy atır” kimi açıqlama vermiş­dir. F.Zeynalov və S.Əli­zadə ifadənin oxunuşuna və mənasına bir qədər fərqli şəkildə ya­naş­mışlar: “M.Ergində 1-ci söz eye­gülü kimi verildiyi üçün konkret məna vermir. H.Araslı bu qədim oğuz zərbi-məsə­lini “İlk uşaq tez boy atır” kimi izah edir. Bizcə, iyəgülü sözü “yiyəsi olan” kimi başa düşülməlidir. Məsəlin müs­təqim məzmunu: “Yiyəsi olan yekəlir, qabırğalı böyüyür” (Zeynalov-Əlizadə: 229). Ş.Cəmşidov ifadəyə“ Pey­vəndlər boy atır, qabırğalı böyüyür”, V.V.Bartold “У кого естъ ребро, тот под­ни­­мает­ся, у кого естъ хрящи, тот вырас­тает” (Qığırdaqlı böyüyür, qabırğalı yüksəlir) şəklində izah vermişlər. İfadənin tərkibin­dəki iyəgü sözünə Qıpçaq mətnlə­rində – “Təfsir” (XIV), “Qi­sa­sül - ənbiya” (XIV), “Siracül - Qülub” (XIII) və s., əski Anadolu mətnlərində eyegü/ iyegü, türk dili dialektlərində eğe, eye, eyegi, tuva dilində ēgi, yakut­cada eyegos şəkil­lərində “qabırğa” mənasında təsadüf edilir. Bu söz Sənglax (eyəgüüyegü), Ləhceyi - Osmani, Şeyx Süleyman lüğəti, V.V.Radlov və L.Budaqov lüğətlərində, “Ta­rama sözlüğü” ndə “qabırğa” və “yan tərəf” mənalarında qeydə alınmışdır (Gökyay 2000: 207). M.Kaşğarlı sözün “hər hey­vanın qabır­ğası, qabırğa sümüyü, qabırğa; yan tərəf; çadırın yanı; dağın ortası” mənalarında işləndiyini göstərir. Divanda 4 yerdə keçən iyəgü sözünü M.Kaşğarlı yalnız bir yerdə “hər heyva­nın qabırğası, qabırğa sümüyü” kimi izah edir (MK, III:174). Fikrimizcə, KDQ-dəki iyəgü sözü də məhz bu mənada – “heyvan qabırğası” mənasındadır. İyəgüli sözü ilə heyvan an­layışı ifadə edilmişdir. Türk dillərində müəy­yən varlıqların ad­larının məcazi mənada həmin varlıqların əlamət­ləri vasitəsi ilə bildirilməsi (sinekdoxa) hadisəsi geniş yayıl­mışdır. Müq. et: uzun saçlı “qadın”, ağsaqqal “yaşlı adam”,iki ayaqlı “adam”, dördayaqlı “heyvan”, jumuru baştuu “adam” ( qırğız. ), uzun tonluğ “qadın” (Irq bitig), qılyal “at” (türkm), ba­şı bağlı “iri buynuzlu ev heyvanı” ( azərb. ) və s. “Kitabi- Dədə Qorqud”da: Ayaqlular buraya gəldügi yoq, ağızlular bu suyumdan içdügi yoq... (D. 83).

İfadənin 1-ci hissəsində iyəgüli “heyvan” anlayışına qar­­şı 2-ci hissədə qabırğalı “insan ”anlayışı qoyulmuş və ifa­də bü­tövlükdə antiteza əsasında qurulmuşdur. Maraqlıdır ki, müasir türk, türkmən, başqırd, qazax, qırğız, qaraqalpaq, öz­bək, altay, şor dillərində də işlənən və monqol dilindən alın­­ma hesab edilən (Bax: H. Eren, 199) qabırğa sözünə əski yazılı abidə­lərdə iyəgü /eyəgü sözü ilə müqayisədə daha az tə­sa­düf edilir. Orta türkcə dövrünə aid “Ət - Töhfə” (XIV), “Əd - Dürrə” (Florensiya nüsx., XIV), “ Əl - Qəvanin” (XV), “Kə­lür­namə” (XVII) və s. əsərlərdə ümumiyyətlə “qabırğa” mə­na­sı bildir­mişdir. “Ət - Töhfə” də bu sözün kabar, eyəg, eyə­gü sözləri ilə sinonim olduğu göstərilir (Ət-töhfə: 181). Lakin M. Kaşğarlı lüğətindən başqa digər qaynaqlarda iyəgü / eyə­günün hey­vana, qabır­ğanın insana aid olması barədə qeydə rast gəlmə­dik. L. Budaqov lüğətində verilmiş eşək eyəgülü “tənbəl kişi” ifa­dəsində bu fərqləndirməni bir qədər sezmək mümkündür (Budaqov, I: 196). KDQ - də qabırğa sözü daha bir yerdə yalnız insana aid bədən üzvü mənası bildirir: [Qa­zan] Kafirüñ arxasına əyər saldı, ağzına uyan urdı, qolañını çəkdi. Sıçradı arqasına bindi. Ökçəsin ökçəsinə qaqdı, qabur­ğasın qarnına qavşurdı (D. 276). İfadədə qarşılaş­dırılan digər leksik vahidlər ulal - və böyü - sözləridir. Faktiki olaraq hər iki söz “böyümə, genişlənmə” anlayışını bildirir. Lakin ulal - feili eninə, böyü - feili isə uzununa genişlənməni ifadə edir. Vaxtı ilə V.Bang ulı -, ula -, ulğa - sözlərinin ul “təməl, kök” sözündən yarandığını irəli sürmüşdür (ESTY, I, 1974: 594). Bu etimologiya ulal - sözünün “eninə genişlənmək, həcmcə artmaq” mənasında iş­lən­məsinin səbəbini aydınlaşdırmağa im­­kan verir. O. Bötlingin yakutcada qeydə aldığı ulat - “həcm, ölçü, çevrə cəhətdən böyümək” (Böhtlingk 1989: 480) feili də bu fikri təsdiq edir.

Cağatayca lüğətlərdə ulub “böyüyüb” sözü qeydə alın­mışdır. Həmin formaya əsasən ul -“böyümək” feilini bərpa etmək mümkündür. Tədqiqatlarda müasir türk dillə­rində geniş şəkildə işlənən ulu “böyük” və cağatay abi­dələrindəki ula “dağ” sözləri də bu feil kökünə aid edilir. Bununla birlikdə həmin feilin ad korrelyatını da müəy­yənləşdirmək mümkün­dür. Ulu- “böyümək”, ula- “böyü­mək, artmaq” feillərinin sinkretik kök olan ul sö­zünün ad korrelyatından törəndiyi irəli sürülür. Öz növ­bəsində, ulal- “böyümək, artmaq” feili də ulu kökündən deyil, ula- feilindən yaranmışdır (ESTY, I: 594)

İfadədəki ulal - feilinə qarşı duran böyü - feili boy sö­zün­dən yaranmışdır: boy - uboyu -böyü -. Boy sözü­nün uzun­­luq anlayışı ifadə etməsinə görə bu kökdən yaranmış dü­zəltmə böyü - feili də “uzununa böyümək” anlayışı ifadə edir. İstisnasız olaraq bütün türk dillərində böyü - feili “uzu­nuna genişlənmək, ucalmaq” anlayışı bildirir (ESTY, II, 1978: 288-289). Türkməncədə bu feildən yaranmış beyik sözü həm “uca” (beyik dağ), həm də “yüksəklik” (beyikden seret­mek “yük­­sək­likdən baxmaq“) mənasında işlənir. Bu faktlara əsasən ifadənin ümumi məz­munu “Heyvan eninə (həcmcə) ar­tır, insan boy atır, yük­səlir” şəklində anlaşılır. Bu atalar sö­zü­nün məz­mu­nu qır­ğız­cadakı qadınlara məxsus qarğışlarda da əks olun­muş­dur: Uzu­nuñ öspöy, tuurañ ös “(İnsan kimi) uzununa böyü­mə, (heyvan kimi) eninə böyü”; Uzunuñ öspöy, tuurañ ös, so­gon­çoguñ kuu­rap ös “(İnsan kimi) uzununa böyümə, (heyvan kimi ) eninə bö­yü, dabanı quru böyü, daba­nına qan tökülməsin, yəni övladsız qal” (KRS, II, 1985:150, 274). Azərbaycan dilin­dəki enə vermək, eniylə uzu­nu bərabər olmaq ifadələri də mənaca iyəgüli ulalur ifadəsi ilə səsləşir. İfadənin qapurğalı böyür hissəsi türk­mən­cədəki İkiayaqlı iki gündə “İki ayaqlı (resp. adam, insan) iki gündə böyüyər” ifadəsinə yaxın məz­mun ifadə edir.


Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə