A s s o n a n s. “a”-nın assonansı “Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul” (D-4) (a - a; ata, ad);
“o”-nun assonansı. “Oğul, oğul, ay oğul! Ortacım oğul!” (D-137). Burada assonansla anafora sintez şəklindədir: o – o – o – o – o; oğul, oğul, oğul, ortac, oğul; “Oğul, Qalın Oğuz bəglərini odamıza oxuyalım...” (D-81) (o – o – o – o; oğul, Oğuz, oda, oxu (maq);
“o” və “a”-nın assonansı. “Oğlanıŋ anası oğlanıŋ üstinə çapub çıqa gəldi” (D-27) (o – a – a; oğlan, ana, oğlan).
Nümunələrdə qohumluq bildirən ata, ana və oğul söz-lərinin iştirakı aydın şəkildə görünür. Bu isə o deməkdir ki, həmin mətnlərin ahəngdar səslənməsində saitlə başlanan qohumluq terminləri həlledici rola malikdir. Digər tərəfdən, yuxarıdakı assonanslarla poetik məna qüvvətləndirilib: “o”-nun assonansı ilə “oğul”, “o” və “a”-nın assonansı ilə “oğlan” sözünün mənası qüvvətləndirilib.
A l l i t e r a s i y a . “q”-nın alliterasiyası. “Qara gözlü qız qartaşumı ağlatmağıl” (D-143) (q - q – q; qara, qız, qartaş); “Qəriblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ qardaş?” (D-270) (q – q – q; qərib, qardaş, qardaş)...;
“g”-nın alliterasiyası. “Güvəncimlə gətürdigiŋ gəlün-cügiŋ (D-223) (g – g – g; güvənc, gətürmək, gəlincük);
“y”-nın alliterasiyası. “...yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169) (y – y - y; yoldaş, yaş, yaşamaq)...;
“b”-nın alliterasiyası. “A bəg baba! Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqliŋ yoq!” (D-125) (b – b –b – b; bəg, baba, böyümək)...
Göründüyü kimi, q, g, y və b samitləri ilə başlanan sözlərin iştirakı ilə yaradılmış alliterasiyada qız, qardaş, qız qartaş (bacı), gəlin, yoldaş (həyat yoldaşı) və baba qohumluq terminlərinin rolu qabarıqlığı ilə seçilir. Burada bir məqamı da qeyd edək ki, yuxarıdakı mətnlərdə obrazlılıq, poetik mənanın dərinliyi alliterasiya, assonans, epitet kimi poetik kateqoriyaların sintez şəklində təzahürü ilə bağlıdır. Bu məqamda “Kitab”dakı bir cümlədən yan keçmək olmur: “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D – 10). Burada “o”-nun assonansı (o –o – o – o – o ; oğul, ol(maq), otaq, ol(maq), otaq), qalın saitlərin hamısının iştirakı (a, ı, o, u), “q”-nın alliterasiyası (q – q – q; qız, qızıl, qondurmaq), alliterativ qafiyələnmə (oğ – ağ –ağ –ağ...), qohumluq bildirən oğul və qız sözlərinin assosiativliyi ilə işlənmiş türk mənşəli sözlər cərgəsi, ellipsis, paralelizm və s. sintez şəklindədir. Heç şübhəsiz ki, bu, birbaşa mətndəki poetik mənanın qabardılması, dərinləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bu, həmin cümlələrdəki simvollar kontekstində daha aydın görünür. Konkret desək, ağ otaq və qızıl (qırmızı) otaq ifadələri ilə dünyaya yenicə göz açmış körpələrə işarə olunur: ağ otaq = oğul: “Dünyaya türk oğlu gəlib”, qızıl otaq = qız: “Dünyaya türk qızı gəlib”. Burada S.Rzasoyun bir fikrini xatırlatmaq lazım gəlir: “...həyat qütbü iki rəngin – ağ və qırmızı rənglərin vasitəsilə simvollaşır. Burada oğuz dünya modelinin daxili qurumu və bu qurum çevrəsində gerçəkləşən funksiyası, hərəkəti, elementlərarası münasibətləri boy verir... Eləcə də həyat qütbü öz daxili qurumunda qarşıdurma qoşalığı kimi təşkil olunur (ağ-qırmızı, oğlan-qız). Burada diqqəti çəkən odur ki, Buğacın doğuluşu süjetindəki törənin dünya modelində həyat Tanrı alqışı qütbünün daxili qoşalığı olaraq görünür...” (S.Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.23-24). Müəllifin şərhləri yuxarıdakı dediklərimizi bir daha arqumentləşdirir.
A n a f o r a. “Kitab”dakı sintaktik bütövlərdə ana və oğul qohumluq terminlərinin iştirakı ilə yaradılmış anaforalar üstün mövqedə görünür:
ana sözünün iştirakı ilə:
“Ana, ağzıŋ qurısun!
Ana, diliŋ çürisün!
* * *
Ana həqqi təŋri həqqi olmasaydı
* * *
Ana, zalim ana! – dedi”. (D-259)
oğul sözünün iştirakı ilə:
“Oğul, oğul, ay oğul!” (D-130)
Bu parçalarda ahəngdarlıq və poetik məna dərinliyi məhz ana və oğul sözlərinin təkrarı ilə reallaşdırılıb.
E p i f o r a . “Kitab”da oğul, qardaş və gəlin qohumluq terminləri ilə yaradılmış epiforalar poetik siqlətinə, bədii-estetik məziyyətlərinə görə xüsusilə fərqlənir:
oğul sözünün təkrarlanması ilə:
“Oğul! Dünlügi altun ban evimiŋ qəbzəsi oğul!
Qaza bəŋzər qızumuŋ, gəlinimiŋ çiçəgi oğul!
Görər gözüm aydını oğul!
Tutar belüm qüvvəti oğul!
Qalın Oğuz imrəncisi, canım oğul!” (D-119);
qardaş sözünün təkrarlanması ilə:
“Ağzıŋ içün öləyim, qardaş!
Dilüŋ içün öləyim, qardaş!
Ərmi oldıŋ, qardaş!
Qəriblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ, qardaş?”
(D-269);
gəlin (“gəlincigüm” sözü nəzərdə tutulur) sözünün təkrarlanması ilə:
“Dilüŋ içün öləyiŋ, gəlincigüm!
Yalansa bu sözləriŋ, gerçək ola, gəlincigüm” (D-117)...
Bu sintaktik bütövlərdə ahəngdarlığın oğul, qardaş və gəlin sözlərinin təkrarlanması ilə yaradıldığı birbaşa görünür. Amma burada o da vurğulanmalıdır ki, həmin parçalarda atanın oğula, qardaşın qardaşa, qayınata və qayınananın gəlinə münasibətləri obrazlı şəkildə, epiforalar kontekstində canlandırılır ki, bu da Oğuz cəmiyyətinin əxlaq qaydaları barədə dolğun təəssürat yaradır.
A n a s t r o f a (sözlərin əks sıra ilə düzümü). “Kitab”da qohumluq terminlərinin anastrofa kimi işlədilməsinə çox az təsadüf olunur: “...Hünəri oğul atadanmı görər, ögrənər, Yoxsa atalar oğuldanmı öyrənür?” (D-224). Bu misralarda “oğul ata”, “atalar oğul”qohumluq terminləri situasiyadan asılı olaraq əks sıra ilə düzülmüşdür ki, bu da birbaşa həmin mətndəki semantik yükü qüvvətləndirməyə xidmət edir. Burada onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, “Atalar oğul” modelindəki -lar şəkilçisinin düzgün işlənməməsi T.Hacıyevin diqqətindən yayınmayıb: “...müqayisəyə diqqət verək: oğul atadanmı, atalar oğuldanmı öyrənər. Birinci halda, oğul-ata qarşılığında subyektlər təkbətək götürülür. İkinci halda, tərəflərin nisbəti pozulur: atalar-oğul. Halbuki olmalı idi: ata-oğul. Deməli, köçürən mətnin şeir, ya nəsr olmasının fərqinə varmayıb. Şeirsiz–nəsrsiz, bu, adi məntiqlə də yanlışdır (hələ bu, bizə çatan iş neçənci köçürənindir? Yəqin əvvəlki köçürənlərdə fərqlər az olub) (T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 2012, səh.122).
Müəllif həmin misraların aşağıdakı kimi verilməsini məqbul hesab edir:
...Oğul atadanmı / görər ögrənər – 6-5=11
Yoqsa ata oğul/danmı ögrənər – 6-5=1
E p i t e t. “Kitab”dakı bədii təsvir və ifadə vasitələri sırasında epitetlər xüsusi çəkiyə malikdir. Bu sistemdə tərkibində qohumluq terminləri iştirak edən epitetlər də az deyil:
baba: “Ağsaqallu babaŋ yeri uçmağ olsun!” (D-35)
ana: “Ağbirçəklü anaŋ yeri behişt olsun!” (D-35)
qız: “xəbəri yoq ki, alacağı ala gözli qızıŋ otağı olsa gərək” (D-76).
Qız qartaş (bacı): “Qara gözlü qız qartaşumı ağlatmağıl” (D-143).
Gəlin: “Ala gözlü gəlin alam, derdim” (D-139).ŋ
Sonuncu nümunədəki “ala gözlü” ifadəsi həm də “oğul”la bağlı işlədilib: “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” (D-253). Bu cümlə (əslində, misra) assosiativ olaraq Nəsiminin ən məşhur misrasını yada salır: “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümi”. Qəribə, amma məntiqi bir oxşarlıq görünür: hər ikisində yeddi kök morfemi var: “Kitab”da ala, göz, oğul, al, duvax, gəlin, al(maq); Nəsimidə - al, ilə (qoşma), ala, göz, alda(maq), könül; bu morfemlərdən üçü hər ikisində iştirak edib (ala, göz, al+maq), biri isə eyni semantik yuvaya daxil olan vahidlərdəndir (al – hiylə; al- qırmızı); hər ikisində “l” samiti yeddi dəfə təkrarlanıb; hər ikisində “a”-nın assonansı müşahidə olunur: “Kitab”da – a- a – a (ala, al, al); Nəsimidə – a – a – a – a (al, ala, alda, al); hər ikisində alliterativ qafiyələnmə qabarıqlığı ilə seçilir: “Kitab”da – la –lü –lı –al –lı –li(n) –al; Nəsimidə - al -lə - la – lə - al – al – lü; hər ikisində sevən və sevilən obrazları var: “Kitab”da – oğul və gəlin; Nəsimidə – aşiq (inversiya ilə işlənmiş “aldı könlümi” frazeoloji vahidinə görə); Bu misralar sintaktik mühit baxımından bir-birinə çox yaxındır; “Kitab”da toy səhnəsinin təsviri; Nəsimidə – eşqin tərənnümü...Bu isə o deməkdir ki, uyğun sintaktik mühit uyğun forma ilə reallaşdırılıb. Heç şübhəsiz ki, burada “l” samitinin patıltısız və davamlı tələffüz imkanına malik olması” (Ə.Dəmirçizadə) da həlledici rola malikdir. Bu mənada qarşılaşdırdığımız misralar-dakı oxşarlıqları heç də təsadüflər kontekstində izah etmək olmaz. Belə ki, həmin misralarda sonor “l” samitinin alliterativ qafiyələr daxilində yeddi dəfə təkrarlanması məhz müəyyən bir varlığı həddindən çox istəmə, arzu, sövq, həvəs kimi mənaları qüvvətləndirir. Burada dünyanın ən məşhur simfoniyaları ilə bir sırada dura bilən laylalarımızdan da yan keçmək olmur:
Laylay beşiyim laylay,
* * *
Balam, laylay, a laylay,
Gülüm, laylay, a laylay!
Axı bu misralardakı son dərəcə gözəl ahəngdarlıq da, körpə övlada olan dərin məhəbbət də daha çox “l” samitli alliterativ qafiyələrlə yaradılıb (misralarda 21 heca daxilində “l” samitinin 24 dəfə təkrarlanması da dediklərimizi arqumentləşdirir). Yeri gəlmişkən, bu cəhət oxşamalarımızda da qabarıq şəkildə görünür:
Balama qurban xalçalar,
Balam nə vaxt əl çalar?
* * *
Balama qurban ilanlar
Balam nə vaxt dil anlar?
Bu oxşamalarda “l” sonor samitinin alliterasiyası da yuxarıdakı nümunələrlə səsləşir. Burada poetik semantikanı qüvvətləndirən bəzi detallara diqqət yetirək: hər iki oxşama cəmi iki misradan ibarətdir; hər iki oxşamada “l” samiti 6 dəfə təkrarlanıb; hər iki oxşamada “a”-nın assonansı üstün mövqe-dədir; hər iki oxşamada bala sözü təkrarlanıb; hər iki oxşamada zəngin qafiyələr işlənib (xalçalar - əl çalar; ilanlar – dil anlar)... Məhz bu cür detallara görə R.Qafarlı həmin oxşamaları yüksək şəkildə dəyərləndirir, onların bədii-estetik məziyyətlərini, poetik siqlətini mətn semantikası müstəvisində dəqiqləşdirir: “Şeirdə uşağı əyləndirən nə ananın canını qurban deməsidir, nə də sorğusundakı istəkdir, əvvəldə “balam” sözünün təkrarı və misra sonunda qafiyələnən kəlmələrlə ahəngdarlıq yaranmasıdır. Sanki səslər və kəlmələr körpənin nəzərində rəqs edir. Uşaq səs və ifadələrin oynaqlığından dil açmağa can atır. Mənasına gəlincə, xalçalar və ilanların ...qurbanlıqla heç bir bağlılığı yoxdur” (R.Qafarlı. Uşaq folklorunun janr sistemi və poetikası. Bakı, 2013, səh.195-196).
“Kitab”dakı “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” misrasının assosiativliyi ilə Nəsimidən və şifahi ədəbiyyatdan təqdim etdiyimiz misraların semantikası başqa detallara da işıq salır. Bu mənada hər üç misranı şərti olaraq həm də məntiqi ardıcıllığı gözləməklə eyni mətn daxilində götürərək belə bir açıqlama verməyi məqsədəuyğun hesab edirik.: həmin misraların semantik yükünü semantik dinamikanın başlanması və tamamlanması kontekstində götürdükdə onlar bir üçbucağın müxtəlif tərəfləri kimi çıxış edir, həm də biri digərini bütün parametrlərinə görə tamamlamış vəziyyətdə görünür. Bütün bu cəhətlər daha aydın olsun, - deyə semantik dinamikaya mətn daxilində diqqət yetirək:
– eşqin tərənnümü, aşiq və məşuqə: “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümi” (Nəsimi);
– toyun baş tutması, bəy və gəlin: “Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı” (“Kitab”);
– uşağın dünyaya gəlişi, ona beşiyi başında qığıltısından doğan laylanın oxunması (Balam laylay, a laylay...).
Bu semantik dinamikada sıranı dəyişdirsək, daha doğ-rusu, həmin mətnləri körpə uşaq (oğlan və qız) → aşiq və məşuqə (sevgililər) → bəy və gəlin modelləri üzrə nəzərdən keçirsək, tam yeni bir mənzərənin şahidi ola bilərik.
Qeyd etdiyimiz kimi, “l” sonor samitinin alliterasiyası təkcə musiqililik və ahəngdarlıq yaratmır, həm də “müəyyən bir varlığı həddən çox istəmə” semantikasını qüvvətləndirir. Məhz bu cür ahəngdarlıq, harmoniya və reallıqla sintez şəklində olan poetik məna anaların, nənələrin, ağbirçəklərin şirin zümzümə ilə dediyi laylalar vasitəsilə körpələrin yaddaşına köçürülür, onların yaddaşında şüuraltı olaraq daim – ölənədək yaşayır. Deməli, körpə uşaqların (oğlan və qızların), aşiq və məşuqələrin (sevgililərin), bəy və gəlinlərin hiss və duyğularını, həyatlarının ən gözəl anlarını obrazlı şəkildə canlandıran xalq da, şair də “l” sonor samitinin alliterasiyasına söykənib, onun möcüzəsi ilə silahlanaraq yaradıb. Burada həmin əbədiyaşar misraları insanın (daha dəqiqi, qədim və müasir türkün) yaş dövrlərinə uyğun şəkildə sıralayaq ki, dediklərimiz daha aydın görünsün:
körpə uşaq (oğlan və qız): “Balam, laylay, a laylay// Gülüm, laylay, a laylay!...(laylalar);
aşiq və məşuqə (sevgililər): “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümü” (Nəsimi);
bəy və gəlin: “Ala gözlü oğluna al duvaxlı gəlin aldı” (“Kitab”).
Bu sıralanma, bu semantik dinamika istər-istəməz başqa bir məqamı da yada salır: “l” samitinin alliterasiyası bu dünya ilə vidalaşma anlarını əks etdirən poetik parçalarda da müşahidə olunur: “Kitab”da – “Əcəl aldı, yer gizlədi... Gəlimli, gedimli dünya, Soŋ ucı ölümli dünya” ...(l – l – l – l – l – l); kədərli bayatılarda –
“Ələmi halim fələk
Dil bilməz zalim fələk
Kəsdin can bağçasından
Iki nihalım fələk”
Bu bayatının ilk iki misrasında “l” samiti yeddi dəfə, son misrasında isə iki dəfə işlənib.
Heç şübhəsiz ki, bu tip nümunələrdə “l” alliterasiyası şövq, həvəs, nəyisə çox istəmə kimi mənaları yox, dərd və kədər, taleyin hökmü ilə barışma kimi mənaları qüvvətləndirir.
Bu cür misralara müxtəlif bucaqlardan yanaşmaq olar. Biz isə burada cəmi bir fikri qeyd etməklə kifayətlənirik: bu misralarda türkün zəngin etnoqrafiyası və bədii-estetik təfək-kürü yaşayır.
T ə ş b e h . “Kitab”da oğul, qardaş, qız-gəlin kimi qohumluq terminlərinin təşbehlər daxilində işlənməsi müşa-hidə olunur:
oğul: “Qaza bəŋzər qızumuŋ-gəlinimiŋ çiçəgi oğul!” (D-119). Bu nümunədə oğula olan dərin məhəbbət obrazlı şəkildə canlandırılıb;
qız-gəlin: “Qaza bəŋzər qızım-gəlinüm ağ çıqardı, qara geydi” (D-146). Oğuz elinin kədərli anlarının, yas mərasim-lərinin bu cür təşbehlərlə ifadə olunmasına “Kitab”dakı digər sintaktik bütövlərdə də təsadüf olunur;
ağa (qardaş...): “Aslan kibi turısıŋdan//Qaŋrıluban baqışından//Ağam Beyrəgə bəŋzədürəm, ozan, səni!” (D-106). Beyrəyin böyük bacısının dilindən verilmiş bu təşbehdəki “ağa” sözünün titul yox, “qardaş” mənasında çıxış etməsi açıq-aydın görünür. Digər tərəfdən, həmin təşbehdə Beyrəyin duruşu aslana bənzədilir ki, bu da birbaşa onun igidliyinə, cəsurluğuna işarədir.
M e t a f o r a. Qohumluq terminlərinin metafora tərkibində işlənməsinə az təsadüf olunur:
Oğul: “Bərü gəlgil qulunım oğul!” (D-125); “Toğduğında toquz buğra öldürdigim, aslan oğul!” (D-163)...
Bu metaforalara qarşılaşdırmalar kontekstində nəzər salaq: “qulun → oğul”, “aslan → oğul”. Birinci modeldə oğula olan sonsuz və dərin məhəbbət, ikinci modeldə isə oğulun gücü, cəsurluğu ifadə olunub. Hər iki halda poetik semantika qüvvət-lidir. Bu da birbaşa Oğuz cəmiyyətində oğula olan münasibətlə bağlıdır.
Vahid Adil ZAHİDOĞLU
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi
vahid.zahidoglu@rambler.ru
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA BƏZİ İFADƏLƏR
VƏ DEYİMLƏR HAQQINDA
“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilini canlı xalq dilinə bağlayan, onun xalqın tükənməz mənəvi sərvəti olan söz varlığına bağlayan ən başlıca amillərdən biri və ən əhəmiyyətlisi xalq ifadələri və deyimlərdir. Sabit söz birləşmələri və ya frazeoloji birləşmələr dastanın dilinə xalq ruhunun incəliklərini gətirmiş, onun milli məzmununun və bədii-estetik keyfiyyətlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bəllidir ki, xaq ifadələri və deyimlərin tarixi xaqın özünün tarixi qədər qədimdir. Bunlar dastanın yarandığı və yazıya alındığı tarixdən çox-çox əvəlki dövrlərdə formalaşmış, hazır şəkildə abidənin dilində işlənməyə başlamışdır. Bu mənada həmin ifadələr dilimizin tarixinin ən qədim dövrlərini öyrənmək üçün kifayət qədər əsaslı və tutarlı faktlar verir. “Kitabi-Dədə Qorqud”a aid elmi tədqiqatlarda ifadə və deyimlərin linqvistik məzmununun və leksik-semantik yükünün müəyyənləşdirilməsi istiqamətində xeyli səmərəli işlər görülmüşdür. Lakin bununla birlikdə abidənin dilində qrammatik-üslubi xarakteri, semantik əhatə dairəsi dəqiqləşdirilməmiş və ya yanlış izah olunmuş bir sıra ifadələrə və deyimlərə bu gün də rast gəlinir. Bu tipli qüsurlar dastanın məzmun planının zədələnməsinə, abidənin mətnindən istifadə edən müxtəlif elm sahələrinə aid mütəxəssislərin səhv istiqamətlərə yönləndirilməsinə şərait yaradır. Belə vəziyyətin meydana çıxmasında bir sıra amillərin təsiri olmuşdur. Bunlar, əsasən , aşağıdakılardır:
1. İfadələrin tərkibindəki sözlərdən birinin və ya hamısının düzgün oxunmaması.
2. İfadələrin tərkibindəki sözlər düzgün oxunsa da, təsadüfi səs bənzərliyinin sezilməməsi və nəticə etibarilə ümumi mənanın dəqiq müəyyənləşdirilməməsi
3. Mətnin ümumi məzmunu ilə müqayisələr aparılmaması
4. Nüsxə fərqlərinin həssaslıqla diqqətə alınmaması
5. Katiblərin buraxdıqları səhvlərin düzəldilməməsi və ya düzəldilərkən səhvə yol verilməsi. Ümumi şəkildə göstərdiyimiz bu faktlara aydınlıq gətirmək üçün dastanın dilində işlənmiş bəzi ifadələrə və deyimlərə diqqəti çəkmək istəyirik.
Çaya baqsa çalımlu “çalağan kimi çalımlı”. İfadə abidədə cəmisi üç yerdə – iki dəfə Qazılıq Qoca oğlu Yegənəyə, bir yerdə Bay Boranın oğlu Bamsı Beyrəyə aid təyin-epitet kimi işlənmişdir: Bunuñ ardınca, xanum, görəlüm kimlər yetdi: Çaya [baqsa] çalımlu, çal - qara quş ərdəmlü, qurqurma quşaqlu, qulağı altun küpəli, qalın Oğuz bəglərini bir- bir atından yıqıcı Qazılıq Qoca oğlı bəg Yegənək çapar yetdi (Qazan xanın evinin yağmalandığı boy, D. 61)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Anuñ ardınca:[ Çaya baqsa] çalımlu, çal- qara quş ərdəmli, qulağı altun küpəli Qazılıq Qoca oğlı Yegənək çapar yetdi (V. 66); Bay Boranuñ oğlı beş yaşına girdi, beş yaşından on yaşına girdi, on yaşından on beş yaşına girdi. Çaya baqsa çalımlu, çal-qara quş ərdəmli bir gözəl, yaxşı yigit oldı (Bamsı Beyrək boyu, D. 70)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Bunlar gəlincə çoq yıllar, çoq aylar keçdi. Bay Bora bəgüñ oğlı on beş yaşına girdi. Bəglər içində çalımlu, çal-qara quş ərdəmlü bir yaxşı qılınc yigit olmışdı (V. 22) – (Göründüyü kimi, Vatikan nüsxəsi katibi D-dəki çaya baqsa çalımlu ifadəsini bəglər içində çalımlu şəklində dəyişdirmişdir); Anuñ ardınca görəlüm kimlər yetdi: Çayıñ baqsa çalımlu, [çal]-qara quş ərdəmlü, qulağı altun küpəli, qalın Oğuz bəglərini bir-bir atdan yıqan Qazılıq Qoca oğlı bəg Yegənək çapar yetdi (Oruz tutsaq olduğu boy, D. 151)- Həmin parça Vatikan nüsxəsində: Anuñ ardınca: Çaya baqsa çalımlu, çal- qara quş ərdəmlü, qurqurma quşaqlu, qulağı altun küpəlü, qalın Oğuz ümidi Qazılıq Qoca oğlı Yegənək çapar yetdi (V. 83).
Naşirlər bu ifadəni müxtəlif şəkillərdə oxumuş və izah etmişlər. O. Ş. Gökyay ifadəni çaya baksa çalımlu (D. 70-də Drezden və Vatikan nüsxələrindəki variantları birləşdirməklə begler içinde çaya baksa çalımlu) şəklində oxumuş (Gökyay- 2000:28, 32, 73 ), sadələşdirdiyi mətndə “at koştursa çalımlı, at çaptırsa çalımlı” kimi izah etmişdir (Gökyay1995: 53, 56, 96). Lüğət bölməsində çaya sözü “süratli, çevik, müteharrik; tez, keskin; muhkem, dayanıklı” kimi izah edilmişdir (Gökyay 2000:188) . Həqiqətən də, qaynaqlarda “tez, sürətli” mənasında çaya sözü qeydə alınmışdır. Lakin onun sadələşdirdiyi mətndəki “at koştursa” mənasının haradan alındığı qətiyyən anlaşılmır. M. Ergin nəşrində ifadə çaya baksa çalımlu, sadələşdirilmiş mətndə “dönüp baksa çalımlı” şəklində verilmişdir (Ergin1995: 54,59,109). Müəllif tədqiqatının lüğət bölməsində çaya sözünü çay- “caymak, dönmek” feilinə bağlamışdır (Ergin, II, 1963: 71). F. Zeynalov- S. Əlizadə nəşrində ifadə D. 61-də çaya çalmalu “çalım-çarpaz çalmalı”, D. 70-də çaya baqsa çalımlu “çaya baxanda öz əksinə şığıyan”, D. 151-də çayıñ baqsa çalmalu “çaya baxsa, qılınc çalan” kimi müxtəlif şəkillərdə oxunmuş və dəyişik mənalarda izah olunmuşdur. Ş. Cəmşidov ifadəyə düzəliş verərək onu çəpə baqsa çalımlu/ çəpək baqsa çalımlu şəkillərində oxumuşdur (Cəmşidov1999: 310, 313, 353). S. Tezcan bu ifadə haqqında yazır: “Sadece kara kuş ‘kartal’ın bakışı için kullanılan çaya bak- deyiminin ilk sözcüğü için tatmin edici bir açıklama yoktur, ben de bir çözüm öneremiyorum. Bu deyim ister istemez kıya bak- deyimini çağrıştırıyor... Ergin II, s. 71’de çay- ‘caymak, dönmek’ ile karşılamış olduğuna göre cay- ile ilgili görülmüş demektir. Oysa cay- yalnızca ‘sözünden dönmek’ anlamına gelir; çaya ile cay- arasında ilişki olamaz (Tezcan 2001:141). M. S. Kaçalin D. 61və D. 151-dəki yazılışı çata (çatık) baksa çalımlı, D. 70-dəki yazılışı çata (çatarak) baksa çalımlı şəkillərində oxumuşdur (Kaçalin 2006: 43, 48, 97). Göründüyü kimi, nəşrlərdə bu ifadə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən oxunuş variantları ilə verilmiş, mənası isə indiyə qədər dəqiqləşdirilməmişdir. İfadənin tərkibindəki ilk leksik vahid çaya sözüdür. Biz bu formanı çay “çalağan” sözünün yönlük halında olan şəkli kimi qəbul edirik: çay + -ə yönlük hal şəkilçisi. Çay sözü “çalağan” mənasında XVII əsr cağatay dilinin abidəsi olan “Kəlürnamə” əsərində, L. Budaqovun lüğətində (Budaqov, I: 466), habelə özbək dilinin Xarəzm şivələrində qeydə alınmışdır (Kəlürnamə: 108). Müasir türk dilində və başqa dillərdə işlənən çaylak “çalağan” sözü də, çox güman ki, birbaşa çay “çalağan” sözü ilə bağlıdır. İfadədə ikinci yerdə baqsa sözü gəlir. Biz bu sözü müqayisə, bənzətmə bildirən “kimi, nisbətdə” mənasında söz-qoşma kimi qiymətləndiririk. Yazılı abidələrdə və müasir türk dillərində bu söz daha çox baka şəklində istiqamət bildirən qoşma kimi işlənir: əski özb.Oş sarığa baka “Oşa tərəf”; kumık. Üygə bağıp “evə tərəf”; türkm. öyə baka “evə tərəf”( Şerbak 1987: 84). Əski cağatay abidələrində, o cümlədən də “Baburnamə”də baka eyni zamanda müqayisə, bənzətmə qoşması kimi çıxış edir, yönlük halda olan sözlərə qoşularaq “kimi, nisbətdə, müqayisədə” mənası bildirir: Özgə yergə baka “özgə yerə nisbətdə / özgə yer kimi”(Щербак 1962:197). Bizim fikrimizcə, KDQ-dəki çaya baqsa çalımlu iifadəsindəki baqsa sözündə də eyni məna özünü göstərir: “çalağan kimi çalımlı”. Müasir Azərbaycan dilində baxmaq feilinə -anda feili bağlama şəkilçisi artırılmaqla eyni məna yaranır: Ona baxanda bu yaxşıdır “Ona nisbətdə bu yaxşıdır”. Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, ifadənin işləndiyi əksər məqamlarda çay sözü yönlük haldadır; baqsa qoşması yönlük halda olan sözü idarə edir. Yalnız D. 151- də ifadə çayıñ baqsa çalımlu şəklində keçir, yəni ifadənin tərkibində idarə olunan çay sözü yiyəlik halda işlənir. Maraqlıdır ki, kimi qoşması da məkan məzmunu, “məsafə” mənası bidirərkən yönlük halda olan sözü (evə kimi), “müqayisə, bənzətmə” mənası bildirərkən yiyəlik halda olan sözü (sənin kimi) idarə edir. Bütün bunlar nəzərə alındıqda çaya baqsa çalımlı / çayıñ baqsa çalımlu ifadələrinin ümumi məzmunu “çalağan kimi çalımlı” şəklində anlaşılır.
Yomuru - yomuru ağlamaq “sızıldayaraq zar - zar, acı - acı ağlamaq”: [Oruz ] Yomuru - yomuru ağladı , yanuq cigərcügini tağladı (D. 56 ). Vatikan nüsxəsində bu cümlə sadələşdirilərək “Dəxi ağladı” şəklində verilmişdir. Maraqlıdır ki, D.3, D. 274 və D. 277-də “yuvarlaq” mənalı söz yumrı şəklində söz sonunda dodaqlanmayan ı saiti ilə olduğu halda, yalnız D. 56-dakı söz yomuru şəklində dodaqlanan u saiti ilə yazılmışdır. Demək olar ki, əksər naşirlər bu ifadədəki yomuru sözünü yumru “girdə, yuvarlaq” sözü ilə eyniləşdirmişlər. M. Ergin yumru - yumru ağla - ifadəsini yumru “yuvarlaq” maddəsində “yuvarlak, iri damlalı göz yaşları ilə ağlamak” şəklində izah edərək sonda sual işarəsi qoymuşdur. O. Ş. Gökyay ifadəni “hönkür - hönkür ağlamaq” şəklində izah edərək etimoloji açıqlama verməmişdir. Yomuru sözünün yumru şəklində oxunaraq “yuvarlaq” mənasında qiymətləndirilməsi məntiqi cəhətdən o qədər də əsaslı deyil. İfadə Azərbaycan nəşrlərində də yumru-yumru şəklində oxunmuş, etimoloji şərh verilməmişdir. S. Tezcan Drezden nüsxəsindəki یرمرو یومرو yazılışına və bəzi abidələrdə işlənmiş yarmur - / yermür - “sızlamak, teellüm etmek”, yermürü - yermürü “acındırarak” nümunələrinə istinadən qrafik kompleksə yermürü - yermürü şəklində düzəliş etməyi təklif edir (Tezcan 2001:137). Həmin ifadə “Tarama Sözlüğü” ndə yarmuru - yarmuru / yermürü-yermürü şəklində verilmişdir (TS,VI: 4360). S. Özçelik və M. S. Kaçalin də ifadəni tərtib etdikləri mətnlərdə yermürü-yermürü kimi oxumuşlar (Özçelik 2005: 434; Kaçalin 2006: 39). S. Tezcanın yermürü - yermürü şəklindəki oxunuş variantı “Tarama sözlüğü”ndəki və müəllifin “Xurşidnamə”dən gətirdiyi misallarla kifayət qədər əsaslı dəlillərlə möhkəmləndirilir. Lakin bu formanı etimoloji cəhətdən izah etmək, kök və şəkilçi morfemlərin funksiyalarını müəyyənləşdrmək olduqca çətindir. Buna görə də biz alternativ oxunuş variantı olaraq yomuru-yomuru ağlamaq şəklindəki oxunuş variantını da istisna etmirik. Bu ifadə ilə yaxından səsləşən bir ifadəyə yum - yum yiğlamok, yum - yum yoş tökmok “acı - acı göz yaşı tökmək” şəklində özbək dilində rastlanır: Közlər yaş tökər yum - yum (Oybek) (URS-1959: 566). Özbək dilindəki formanın yom fonetik variantından törəndiyini söyləmək mümkündür. Yomuru sözü, çox güman ki, səs təqlidi mənşəlidir.Türk dilinin dialektlərində yom səs təqlidi kökündən yaranmış yomkuldamak “səs çıxarmaq” feili qeydə alınmışdır (Zulfikar 1995: 685). Bizcə, səs təqlidi mənşəli yom sözünün ilkin forması yoñ/ yong şəklində olmuş, həmin formadan *yoñur- / yongur- “səs çıxarmaq, zarımaq” feili, daha sonrakı mərhələdə yomur- “sızıldayaraq zarımaq” fonetik variantı meydana gəlmişdir. Sondakı - u formantı isə feili bağlama – zərf şəkilçisidir. KDQ-də bu tipli səs təqlidi mənşəli sözlərə ögüru - ögürü ağlamaq “hönkür - hönkür ağlamaq”, bögürü - bögürü ağlamaq “böyürə - böyürə ağlamaq” və s. misal göstərmək olar. Bunlara əsasən yomuru - yomuru ağlamaq ifadəsini “sızıldayaraq zar - zar, acı - acı ağlamaq” şəklində mənalandırmaq mümkündür.
Abidədə yomuru sözünə fonetik tərkibcə yaxın olan yamrı-yumrı qoşa sözünə də təsadüf edilir: Qazan aydır: Mərə kafirlər, bu arabayı beşigim sandım, sizi də yamrı-yumrı tadım dayəm sandım dedi (D. 274). Bu birləşmədə əsas komponent yamrı sözüdür, yumrı mənanı qüvvətləndirmək üçün ona əlavə edilmiş və ayrılıqda mənası olmayan fonetik variantdır. Müq. et: qara-qura, əyri-üyrü, əzik-üzük, kağız-kuğuz, tap-tup və s. Bu səbəbdən də yamrı-yumrı sözünün yomuru-yomuru birləşməsi ilə semantik əlaqəsi yoxdur. V.V.Radlov lüğətində yamrı-yumrı qoşa sözü “əyri-üyrü, əzik-üzük, formasız, əzgin-üzgün” mənasında izah edilir (Radlov, III, 1: 311). Bu məna həmin sözün KDQ-dəki mənası ilə üst-üstə düşür.
Çaqrat ur - “nərildəmək, nərə çəkmək, nərə vurmaq”: Məgər, xanım, bir gün Oğuz otururkən üstinə yağı gəldi. Dün içində ürkdi, köçdi. Qaçub gedərkən Aruz Qocanıñ oğlancığı düşmiş, bir aslan bulup götürmiş, bəsləmiş. Oğuz genə əyyamla gəlüb yurdına qondı. Oğuz xanıñ ilqıçısı gəlüb xəbər gətürdi. Aydur: “Xanım, sazdan bir aslan çaqrat urarاورر چقر ات , apul - apul yüriyişi adam kibi. At basuban, qan sümürər” (Basat boyu, D. 213). Bütün nəşrlərdə çaqrat urar birləşməsi …çıqar at urar şəklində oxunmuşdur: Xanım, sazdan bir aslan çıqar, at urar... Bu mətn parçası haqqında S. Tezcan yazır: “Bu parçayı alıntılayan Erzi, açıkça at okunacak biçimde yazılmış sözcüğü ün okumuştur (bkz. Adnan Sadık Erzi, Ak - Koyunlu və Kara - Koyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar, TTK Belleten 18, 1954, s.184); yani, her hangi bir açıklama vermemiş olmakla birlikte burada bir çekimleme yanlışı bulunduğunu kabul etmiştir. TarS. 4077’de ün ur - “yüksek ses çıkarmak, bağırmak, haykırmak” deyimi için sadece bir tanık gösterilmiştir; kendi taramalarımda da bu deyim için başka tanıklar bulamadığımdan Erzi’nin önerisini benimsemekte tereddüt ediyor, fakat haklı olabileceğini düşünüyorum. Aynı anlama gelen ün et - ve ün eyle - deyimine ise daha sık rastlanır. Bkz. TarS. 4076. Aysu Ata iseاورر چقر ات sözcüklerini çokrat urur, okumayı önermiştir; çokrat’ın “hayvan bağırtısı” anlamına geldiğini düşünmektedir. Böyle bir sözcük yoktur, çokra - sadece “kaynamak” anlamına gelir. Dolayısıyla bu öneri kabul edilemez” (Tezcan 2001: 297 - 298). S. Tezcan A. Ata tərəfindən qrafik kompleksin çokrat ur - şəklində oxunmasına etiraz etməkdə haqlıdır: mənbələrdə çokra - feili yalnız “qaynamaq” mənasında keçir. Lakin A. Atanın oxunuşu doğru olmasa da, təqribi şəkildə müəyyənləşdirdiyi məna düzgündür. Digər tərəfdən, “sazdan bir aslan çıqar at urar” şəklində oxunuşdakı at urar ifadəsinin məzmunu elə bu cümlənin arxasınca gələn “at basuban” ifadəsinin məzmunu ilə təkrarlanmış olur: Belə qüsurlu məzmun təkrarı dastanın üslubuna yaddır. Həmçinin at urmaq şəklində birləşməyə heç bir abidədə təsadüf edilmir. S. Özçelik mətndə at urar kimi oxuduğu ifadənin it [gibi] ürer “it kimi hürər” şəklində düzəldilməsini təklif edir (Yeni Notlar, s. 123-124). Bu oxunuş variantını da qəbul etmək çətindir. Çünki aslanın it kimi hürməsi şəklində bir ifadə də başqa abidələrdə işlənməmişdir. Qrafik kompleksin çaqrat “nərə, bağırtı” şəklində oxunuşu bu uyğunsuzluğu və mübahisələri aradan qaldıra bilər. Çaqrat sözü səs təqlidi mənşəli çaqır - / çağır - feili ilə bağlıdır: çaqır / çağır + (a)t. Bu feilə çağır - “bağırmaq, hayqırmaq” şəklində yazılı abidələrdə tez - tez rastlanır: Utanurun varmağa dedi, çağırdı düşti: gördüm, ölmüş (Yus. Ha. XIV); Ol kadar gavga figan iderdi / Çağıruban herzeler söylerdi (Man. Tayr. XIV); Bu ayeti okudu ve bir çağırdı sandım ki aklım zail oldu (Tez. Ba. XIV); Çün gece oldu, bu kuş katı avaz ile çağırup uçtu gitti (Ferec. XV); Örviyye bu sözi deyicek emir - i sahilüñ göñline korku düşdi, çağırdı, ögi yayındı (Ferec. XV); Ebü’l - fevaris çağırdı bağırdı (Ferec. XV); Ol kişi benüm üzerime çağırdı (Şevahid. XVI); Avaz kerden: çağırmak (Şamil. XVI) və s. (TS, II: 789 - 790). L. Budaqov tatar dilində çağır - feilinin “nərildəmək, bağırmaq, böyürmək” mənasında işləndiyini göstərir (Budaqov, I: 458). “Sihahül - əcəm”in Qazan nüsxəsində (XIV) çağırmaq sözü “nərə” mənasında verilmişdir. (SƏ-1366: 433). G. Clauson çağır - “bağırmaq, hayqırmaq” feilinin əski türkcə mətnlərdəki çakır - şəklindən inkişaf etdiyini, həmin feilin isə səs təqlidi kökə - kır şəkilçisi artırılmaqla yarandığını irəli sürür (Clauson 1972: 410). Çaqrat “nərə, bağırtı” sözünün kökü çaqır - / çağır - feili fonetik cəhətdən ona yaxın olan çığır - feili ilə eyni mənşəlidir. Müasir azərbaycan dilində çağır - “dəvət etmək, uca səslə səslənmək”, çığır - “bağırmaq, qışqırmaq” mənalarında diferensiallaşmışdır. Yazılı abidələrdə bu sözlərdə semantik diferensiallıq nisbətən azdır; onların hər ikisində göstərilən mənalar qarışıq şəkildə əks olunmuşdur. Görünür ki, ilk dövrlərdə səs təqlidi mənşəli bu sözlərin hər ikisi “bağırmaq, çığırmaq, uca səslə səslənmək” mənası bildirmiş, daha sonra həmin məna fərqi ortaya çıxmışdır. KDQ-də D. 38-dəki çağrışdırdılar “çığrışdırdılar” forması (V. 54-də həmin sözün ilk hecası “fəthə” ilə hərəkələnmişdir: چَغرشد ردی ), həmçinin D. 264- dəki at çağırması ifadəsi də bununla bağlıdır. Müq. et: çığ “yüksək səs, bağırtı”, çığıldı “heyvanların nəriltisi” (V.V.Radlov), çağna - “bağırmaq, hayqırmaq” (Tarama Sözlüğü) və s. Çaqrat sözündəki feildən isim (qismən də sifət) düzəldən - t / - d şəkilçisi KDQ-də işlənmiş bir sıra düzəltmə sözlərdə özünü göstərir: binit, aşut, keçit, içit, yüklət, ögüt, umut, oñat (< oñ -), ayırt və s. Azərbaycan nəşrlərindəki binət, içət oxunuşları, bizcə, dəqiq deyil. - T şəkilçisinin saiti söz kökündəki açıq və qapalı saitlərə görə müəyyənləşdirilməlidir (aşut və yüklət sözləri istisnadır. Aşut sözündəki - ut şəkilçisini məhz buna görə M. Ergin - t şəkilçili sözlərdən ayrı vermişdir. Yüklət sözündə isə şəkilçi birbaşa söz kökünə deyil, açıq saitli şəkilçiyə artırılmışdır). Göstərilən cəhətə görə biz hərəkəsiz چقر ات qrafik kompleksinin çıqrat / çığrat deyil, çaqrat / çağrat şəklində oxunuş variantına üstünlük vermişik. Azərbaycan dilində bu şəkilçi vasitəsi ilə yaranan bir neçə düzəltmə sözə təsadüf edilir: yoğurd, umud, öyüd, qurut, keçid (türk. geçit, türkm. qeçit) və s. Əski və orta türkcəyə aid mətnlərdə, habelə müasir türk dillərində - t şəkilçisi vasitəsi ilə düzələn bir çox sözlər qeydə alınmışdır: əski türk. sığıt “qəm”, yanut “cavab, qarşılıq”, kaçut “qaçış, qaçma”, ölüt “ölüm”; orta türk. katut “qatışıq, əlavə”, kedhüt “geyim”, yaşut “sirr” (M.Kaşğarlı); əski Anadolu türkcəsi. çığıt “üzdə olan ləkə, çil”, çığıt “çiyid”; əski azərb. keçid, ögüd; əski özb. ölət “qırğın, epidemiya”; alt. bazıt “yeriş, yerimə”, çığıt “çıxış, çıxma”; başğ. ömöt “ümid”, ülət “qırğın, epidemiya”; qaz. bağıt “istiqamət, tərəf”, bögət “bənd”; türk. geçit, konut “ev, mənzil”, kesit “kəsik”, kurut “qurudulmuş pendir”; özb. tuğut “doğulma, təvəllüd”, küyüt “qəm, kədər”, koyıt “hədiyyə”, çıkıt “çiyid”, burut / murut / murt “bığ” (< bur - ), oşit “aşırım, aşma”, uyat “abır, həya” (< uya - l - ), ümid (< um - ), xak. pazıt “ addım”, şor. çajıt “sirr”, çügüt “qaçış”, kelit “gəliş, gəlmə” və s. (Щербак 1977: 173). Gətirilən faktlara əsasən çaqrat (> çağrat) “nərə, bağırtı” sözünün reallığı heç bir şübhə doğurmur. Nərə ur- ifadəsinə “Kitabi-Dədə Qorqud”da iki yerdə rastlanır: [Qazan] Mühəmmədə salavat gətürdi, dəvə kibi kükrədi, arslan kibi añradı, nərə urub hayqırdı (D. 147); Dəpəgz şöylə nərə urdı, hayqırdı kim tağ və taş yanqulandı (D. 227). Digər yazılı abidələrdə də nərə ur - ifadəsinin işlənməsi (Cigerinden bir sehmnak na’ra urdı (Bektaş., XV - TS, IV: 2897) birləşmənin çaqrat ur - “nərildəmək, nərə çəkmək” şəklində oxunuşunun düzgünlüyüny təsdiq edir.
Başı qayusu olmaq: Dədə gördü kim, Dəlünüñ canına keçmiş, başı qayusu olmış, gövdəsi pirədən görünməz, yüzi-gözi bəlürməz (D.88). Vatikan nüsxəsində eyni hadisənin təsvirində başı qayusu olmış ifadəsi yoxdur: Dədəm qapuyı açdı. Dəlü Qarçar daşra qaçdı - çırçıplaq, birələr üşmiş, gün sovuq. Dədə aydur: “Mərə Dəlü, suya vur, gurtul!” dedi. Dəlü can qayusıyla buzlu suya boğazına daq batdı. Bürələrüñ əlindən güc ilə qurtuldı (V. 32). Göründüyü kimi, Drezden nüsxəsindəki ifadənin yerinə Vatikan nüsxəsində can qayusı ifadəsi işlənmişdir. Drezden nüsxəsində qayusı sözü قپوسی şəklində,Vatikan nüsxəsindəقیوسی şəklində yazılmışdır.
Azərbaycan nəşrlərində Drezden nüsxəsindəki yazılışa əsasən H.Araslı, Ş.Cəmşidov sözü qopası, S.Əlizadə qopusı şəklində oxumuşlar. Sözün bu şəkildə oxunuşu nə ifadənin məzmununa, nə də ki qrafik təsvirinə uyğundur. Qrafik kompleksin qopası şəklində oxunuşu mümkün deyil. Qopusı oxunuşu isə qrammatik və semantik cəhətdən yanlışdır. H.A.Schimiede nəşrində ifadə daha da təhrif olunaraq mətndə başı kaparası olmuş şəklində oxunmuş, sözlükdə isə kaparısı olmak şəklində verilərək “kabarmak, şişmek” kimi izah olunmuşdur (Schimiede 2000: 60, 186). Bütün bu yanlışlıqlar Drezden nüsxəsində qayusı sözündə “y” hərfinin altında iki nöqtə yerinə üç nöqtə qoyulması faktından qaynaqlanmaqdadır. Drezden nüsxəsinin bir sıra yerlərində köçürmə prosesi zamanı katibin diqqətsizliyi və gözünün başqa sətirlərdəki qrafik cəhətdən bənzər sözlərə sataşması nəticəsində meydana çıxmış xətalara rast gəlmək mümkündür. Bu ifadədə də قیوسی yazılışı yerinə قپوسی yazılışının yer alması katibin nəzərinin əvvəlki sətirdə keçən قپوسی sözünə istiqamətlənməsi səbəb olmuşdur. Türk naşirlərindən O. Ş. Gökyay, S.Tezcan - H. Boeschoten ifadəni doğru olaraq başı kayusı olmuş şəklində oxumuş və “başı kaygısı olmuş” (O. Ş. Gökyay) şəklində izah etmişlər. İfadə S. Özçelik nəşrində başı kapusı olmış, M. S. Kaçalin nəşrində başı kaygısı olmış şəkliindədir. M. Ergin buradakı ikinci sözü kapusı şəklində yanlış oxusa da, bütövlükdə ifadənin mənasını “başının derdine düşmüş” şəklində doğru müəyyənləşdirmişdir (Ergin,1, 1958: 129). Müasir Azərbaycan dilində başı kayusı olmuş ifadəsinin qarşılığını “başının dərdinə qalmış” və ya “başının hayına qalmış” şəklində müəyyənləşdirmək olar. “Tarama Sözlüğü”ndə bu ifadənin başı kayusı olmak, başı kayu olmak, başlu başı kayusı olmak “başı dertte olmak, başının derdine düşmek” şəkillərində müxtəlif variantlarına aid bir sıra nümunələr verilmişdir: Halka hep başı kayusı oldu (Anter. XIV); Olur küffarın anda başı kayu (Salatin. XV); Ol günde her kimsenin başı kayusı olup kartaş kartaştan ve oğlanlar atasından ve ata ana oğlancıklarından kaça (Delil. XV); Perişan olup başlu başı kayusı oldu (Ta. Sel. XV); Bulara uyanın başı kayudur (Yüz. Şems. XVI); Her gemiye başı kayusı olup bir birine bakmaktan kaldılar Tuh. Ki, XVII) və s.( TS, I, 1995: 432-433). “Süheylü Növbahar”da (XIV) ifadənin yalnız “başu kayu olmak” şəklinə təsadüf edilir. 5327 Getürdiler ol deñlü atlar eyü ki axtacılar oldu başu kayu; 5582. Ve ger kavm ise başu olur kayu.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da qayu “qayğı” sözünə yalnız bu ifadənin tərkibində rastlanır. Digər hallarda sözün qayğu forması işlənmişdir: Saç qayğudur, qan qaradır (D.43); Qaranqu axşam olanda qayğulu çoban (D. 47) və s. Yazılı abidələrdə eyni mənalı bir sıra sözlərin tərkibində -ğı/-gi və -ı/-i şəkilçilərinin paralel işləndiyi müşahidə edilir: sevgi /sevü, bilgi / bilü, satğı / satu, qayğı /qayu, alğı /alu və s. İlk baxışda belə təsəvvür yaranır ki, sevü, bilü, qayu, satu, alu formaları -ğı / -gi şəkilçili sözlərdə ğ və g samitlərinin düşməsi nəticəsində meydana çıxmışdır. Əslində, bu formalar sevik, bilik, satığ, alığ, qayığ sözlərindən sondakı -ğ /-g şəkilçilərinin düşməsi ilə yaranmışdır. Həmin sözlərdə sondakı saitlərin yuvarlaqlaşması da (sevü, bilü, satu, alu, qayu) bu fikrin doğruluğunu təsdiq edir.
Qayu forması “qayğı, əndişə, kədər” mənasında orta əsrlər Anadolu və Azərbaycan abidələrində geniş şəkildə işlənmişdir: Canlar feda yoluna bu can qayusı değil, Sen can gereksin bana cihan kayusı değil (Y.Emre); Bu gün aşkın odundan ıssı aldık, Bize kayu değil, ger kar u kaydır (S.Velet); Nəfsini islama gətir, qılma şeytandan gilə, Yağı üş mülkün içində nə qayu casusdan (Q. Bürhanəddin); Bir neçəyə, bir incəyə düşmək qayusı yox, ol incə belündən canıma barı sevərəm (Q. Bürhanəddin); Keçiye canı kayusı, kasaba yağ kayusı (Atalar sözü, XV) və s. Qayu “qayğı” sözü həmçinin qayulan-, qayu et-, qayusın ye-, qayusın qayır- və s. söz və ifadələrin yaranmasında da əsas kimi iştirak edir. “Kitabi - Dədə Qorqud”da işlənən qayır- “qayğılanmaq, kədərlənmək” feili də bu sözlə eyni kökdəndir. Qayu (eləcə də qayğu) sözü qədim və orta türk yazılı abidələrində təsadüf olunan kay- “diqqət yetirmək, dərdinə (qayğısına) qalmaq” feilindən yaranmışdır (ESTY, V, 1997: 203): Kadaşınğa kaydu “O qohumuna diqqət yetirdi (qayğısına qaldı)” (MK, III: 245). Türkməncədəki qara başına qay “başı tamamilə öz işinə qarışmaq” ifadəsi forma və məzmunca “Dədə Qorqud”dakı ifadə ilə səsləşir: Ol öz işi bilen qara başına qay “Onun başı tamamilə öz işinə qarışıqdır”. Bu ifadədə kay- feilinin ad korrelyatı qorunmuşdur. Azərbaycan danışıq dilində işlənən qeydinə / qaydına qalmaq ifadəsindəki qeyd / qayd sözünü də mənşəcə qədim kay - feilinə bağlamaq mümkündür. Türk dili dialektlərində həmin ifadəyə Her kes öz başının kayısına düştü; Millet başı kayusı oldu şəklində bu gün də təsadüf edilir (Başgöz 1986: 305). XVI əsrə aid “Tarixi - Şahi ” adlı əsərdə işlənmiş kayğu başına ağmak “əndişəyə düşmək” ifadəsi də “Kitabi - Dədə Qorqud”dakı başı qayusı olmaq ifadəsinə yaxın mənadadır: Gönlü gayet daraldı , kaygu başına agdı (TS, IV, 1996:2370)
İyəgüli ulalur, qapurğalı böyür. Bu atalar sözü kiçik imla fərqləriylə dastanın Drezden nüsxəsinin 1-ci və 10-cu boylarında işlənmişdir: İyəgüli ulalur, qapurğalı böyür (D. 15); İyəgüli ulalur, qapurqalı böyür (D. 256) Vatikan nüsxəsindəki 1-ci boyda bu ifadənin yerinə Aylar, yıllar keçər, oğlan böyür (V.8) ifadəsi işlənmişdir. O.S.Gökyay bu ifadəni belə izah edir: “Bu hikayede geçen bir söz başı gibidir… iğe kemiği olan her varlık gelişir, kaburğalı olanlar da böyür. İşte bunun gibi… ”. M. Ergin də ifadəni buna yaxın bir mənada şərh etmişdir: “Her gemikli gelişir, kaburgalı böyür”. H.Araslı iyəgüli sözünü iyeküli şəklində oxuyaraq ifadənin iyəgüli ulalur hissəsinə “ilk uşaq tez boy atır” kimi açıqlama vermişdir. F.Zeynalov və S.Əlizadə ifadənin oxunuşuna və mənasına bir qədər fərqli şəkildə yanaşmışlar: “M.Ergində 1-ci söz eyegülü kimi verildiyi üçün konkret məna vermir. H.Araslı bu qədim oğuz zərbi-məsəlini “İlk uşaq tez boy atır” kimi izah edir. Bizcə, iyəgülü sözü “yiyəsi olan” kimi başa düşülməlidir. Məsəlin müstəqim məzmunu: “Yiyəsi olan yekəlir, qabırğalı böyüyür” (Zeynalov-Əlizadə: 229). Ş.Cəmşidov ifadəyə“ Peyvəndlər boy atır, qabırğalı böyüyür”, V.V.Bartold “У кого естъ ребро, тот поднимается, у кого естъ хрящи, тот вырастает” (Qığırdaqlı böyüyür, qabırğalı yüksəlir) şəklində izah vermişlər. İfadənin tərkibindəki iyəgü sözünə Qıpçaq mətnlərində – “Təfsir” (XIV), “Qisasül - ənbiya” (XIV), “Siracül - Qülub” (XIII) və s., əski Anadolu mətnlərində eyegü/ iyegü, türk dili dialektlərində eğe, eye, eyegi, tuva dilində ēgi, yakutcada eyegos şəkillərində “qabırğa” mənasında təsadüf edilir. Bu söz Sənglax (eyəgü və üyegü), Ləhceyi - Osmani, Şeyx Süleyman lüğəti, V.V.Radlov və L.Budaqov lüğətlərində, “Tarama sözlüğü” ndə “qabırğa” və “yan tərəf” mənalarında qeydə alınmışdır (Gökyay 2000: 207). M.Kaşğarlı sözün “hər heyvanın qabırğası, qabırğa sümüyü, qabırğa; yan tərəf; çadırın yanı; dağın ortası” mənalarında işləndiyini göstərir. Divanda 4 yerdə keçən iyəgü sözünü M.Kaşğarlı yalnız bir yerdə “hər heyvanın qabırğası, qabırğa sümüyü” kimi izah edir (MK, III:174). Fikrimizcə, KDQ-dəki iyəgü sözü də məhz bu mənada – “heyvan qabırğası” mənasındadır. İyəgüli sözü ilə heyvan anlayışı ifadə edilmişdir. Türk dillərində müəyyən varlıqların adlarının məcazi mənada həmin varlıqların əlamətləri vasitəsi ilə bildirilməsi (sinekdoxa) hadisəsi geniş yayılmışdır. Müq. et: uzun saçlı “qadın”, ağsaqqal “yaşlı adam”,iki ayaqlı “adam”, dördayaqlı “heyvan”, jumuru baştuu “adam” ( qırğız. ), uzun tonluğ “qadın” (Irq bitig), qılyal “at” (türkm), başı bağlı “iri buynuzlu ev heyvanı” ( azərb. ) və s. “Kitabi- Dədə Qorqud”da: Ayaqlular buraya gəldügi yoq, ağızlular bu suyumdan içdügi yoq... (D. 83).
İfadənin 1-ci hissəsində iyəgüli “heyvan” anlayışına qarşı 2-ci hissədə qabırğalı “insan ”anlayışı qoyulmuş və ifadə bütövlükdə antiteza əsasında qurulmuşdur. Maraqlıdır ki, müasir türk, türkmən, başqırd, qazax, qırğız, qaraqalpaq, özbək, altay, şor dillərində də işlənən və monqol dilindən alınma hesab edilən (Bax: H. Eren, 199) qabırğa sözünə əski yazılı abidələrdə iyəgü /eyəgü sözü ilə müqayisədə daha az təsadüf edilir. Orta türkcə dövrünə aid “Ət - Töhfə” (XIV), “Əd - Dürrə” (Florensiya nüsx., XIV), “ Əl - Qəvanin” (XV), “Kəlürnamə” (XVII) və s. əsərlərdə ümumiyyətlə “qabırğa” mənası bildirmişdir. “Ət - Töhfə” də bu sözün kabar, eyəg, eyəgü sözləri ilə sinonim olduğu göstərilir (Ət-töhfə: 181). Lakin M. Kaşğarlı lüğətindən başqa digər qaynaqlarda iyəgü / eyəgü’nün heyvana, qabırğa’nın insana aid olması barədə qeydə rast gəlmədik. L. Budaqov lüğətində verilmiş eşək eyəgülü “tənbəl kişi” ifadəsində bu fərqləndirməni bir qədər sezmək mümkündür (Budaqov, I: 196). KDQ - də qabırğa sözü daha bir yerdə yalnız insana aid bədən üzvü mənası bildirir: [Qazan] Kafirüñ arxasına əyər saldı, ağzına uyan urdı, qolañını çəkdi. Sıçradı arqasına bindi. Ökçəsin ökçəsinə qaqdı, qaburğasın qarnına qavşurdı (D. 276). İfadədə qarşılaşdırılan digər leksik vahidlər ulal - və böyü - sözləridir. Faktiki olaraq hər iki söz “böyümə, genişlənmə” anlayışını bildirir. Lakin ulal - feili eninə, böyü - feili isə uzununa genişlənməni ifadə edir. Vaxtı ilə V.Bang ulı -, ula -, ulğa - sözlərinin ul “təməl, kök” sözündən yarandığını irəli sürmüşdür (ESTY, I, 1974: 594). Bu etimologiya ulal - sözünün “eninə genişlənmək, həcmcə artmaq” mənasında işlənməsinin səbəbini aydınlaşdırmağa imkan verir. O. Bötlingin yakutcada qeydə aldığı ulat - “həcm, ölçü, çevrə cəhətdən böyümək” (Böhtlingk 1989: 480) feili də bu fikri təsdiq edir.
Cağatayca lüğətlərdə ulub “böyüyüb” sözü qeydə alınmışdır. Həmin formaya əsasən ul -“böyümək” feilini bərpa etmək mümkündür. Tədqiqatlarda müasir türk dillərində geniş şəkildə işlənən ulu “böyük” və cağatay abidələrindəki ula “dağ” sözləri də bu feil kökünə aid edilir. Bununla birlikdə həmin feilin ad korrelyatını da müəyyənləşdirmək mümkündür. Ulu- “böyümək”, ula- “böyümək, artmaq” feillərinin sinkretik kök olan ul sözünün ad korrelyatından törəndiyi irəli sürülür. Öz növbəsində, ulal- “böyümək, artmaq” feili də ulu kökündən deyil, ula- feilindən yaranmışdır (ESTY, I: 594)
İfadədəki ulal - feilinə qarşı duran böyü - feili boy sözündən yaranmışdır: boy - u → boyu - → böyü -. Boy sözünün uzunluq anlayışı ifadə etməsinə görə bu kökdən yaranmış düzəltmə böyü - feili də “uzununa böyümək” anlayışı ifadə edir. İstisnasız olaraq bütün türk dillərində böyü - feili “uzununa genişlənmək, ucalmaq” anlayışı bildirir (ESTY, II, 1978: 288-289). Türkməncədə bu feildən yaranmış beyik sözü həm “uca” (beyik dağ), həm də “yüksəklik” (beyikden seretmek “yüksəklikdən baxmaq“) mənasında işlənir. Bu faktlara əsasən ifadənin ümumi məzmunu “Heyvan eninə (həcmcə) artır, insan boy atır, yüksəlir” şəklində anlaşılır. Bu atalar sözünün məzmunu qırğızcadakı qadınlara məxsus qarğışlarda da əks olunmuşdur: Uzunuñ öspöy, tuurañ ös “(İnsan kimi) uzununa böyümə, (heyvan kimi) eninə böyü”; Uzunuñ öspöy, tuurañ ös, sogonçoguñ kuurap ös “(İnsan kimi) uzununa böyümə, (heyvan kimi ) eninə böyü, dabanı quru böyü, dabanına qan tökülməsin, yəni övladsız qal” (KRS, II, 1985:150, 274). Azərbaycan dilindəki enə vermək, eniylə uzunu bərabər olmaq ifadələri də mənaca iyəgüli ulalur ifadəsi ilə səsləşir. İfadənin qapurğalı böyür hissəsi türkməncədəki İkiayaqlı iki gündə “İki ayaqlı (resp. adam, insan) iki gündə böyüyər” ifadəsinə yaxın məzmun ifadə edir.
Dostları ilə paylaş: |