Baki döVLƏt universiteti

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
55 
ixtiyar indi də yalnız Rusiya Dövlətinə verilir ki, Xəzər 
dənizində ondan başqa heç bir Dövlətin hərbi bayrağı dolaşa 
bilməz. 
Altıncı maddə. Hər iki tərəfdən döyüşdə əsir alınmışları, 
Xristian dininə  və sair dinlərə  mənsub  ələ keçirilmiş sakinləri 
Müqavilə bağlanıb imzalandıqdan sonra, üç ay ərzində, hər bir 
tərəfdən Qarakilsəyədək (burada sərhəd rəisləri  əsirləri qəbul 
etmək üçün öz aralarında qarşılıqlı  əlaqə yaradırlar) azuqə  və 
yol xərcləri ilə  təmin edilərək, buraxılsınlar. Özbaşına, yaxud 
qanunu pozaraq qaçanlardan hər birinə, milliyyətindən asılı 
olmayaraq, öz könüllü istəyinə görə öz Vətəninə qayıtmaq 
azadlığı verilir, qayıtmaq istəməyənlər isə  məcbur edilməsin. 
Bununla yanaşı  hər iki tərəfdən qaçmışlara amnistiya, yaxud 
bağışlanma verilir. 
Yeddinci maddə.  Bütün yuxarıda deyilənlərə  əlavə ola-
raq, Əlahəzrət Bütün Rusiya İmperatoru və Əlahəzrət İran Şahı 
buyururlar ki, lazım olduqda Əlahəzrətlərin  İqamətgahlarına 
göndərilən, Onların Yüksək Saraylarının qarşılıqlı Nazirləri və 
ya Elçiləri rütbələrinə  və onlara tapşırılmış  işlərin dəyərinə 
uyğun qəbul edilsinlər;  şəhərlərdə ticarətə himayəçilik üçün 
qoyulmuş Müvəkkillərin və ya konsulların on nəfərdən artıq 
rəiyyəti olmasın, onlar vəkil edilmiş  məmurlar kimi 
vəzifələrinə layiq hörmət və şərafətə malik olmalıdırlar, bir də 
Əmrnamə üzrə onları bundan sonra nəinki incitmək olmaz, 
hətta inciklik olarsa, təqdim edildikdən sonra, hər iki tərəfin 
təbəələrini  ədalətlə mühakimə etmək, incidilmişləri mürvətlə 
razı salmaq gərəkdir. 
Səkkizinci maddə.  Əlahəzrətlərin, öz hökumət-lərindən, 
yaxud hökumətləri tərəfindən təyin edilmiş  sərhəd rəislərindən 
alınmış, onların həqiqətən tacirlər, Rusiya və ya İran təbəələri 
olduğunu təsdiq edən yazılı sənədlərə malik təbəələri arasındakı 
ticarət  əlaqələrinə  gəldikdə, saziş bağlayan hər iki yüksək 
dövlətə quru yolla və  dənizlə  sərbast gəlməyə, orada nə  qədər 
I mühazirə
 
 
 
56
istəyirsə yaşamağa, tacirlər göndərməyə, həmçinin heç cür 
gecikdirilmədən oradan çıxıb getməyə, Rusiya İmperatorluğuna 
mənsub olan yerlərdən  İran Dövlətinə  gətirilən və qarşılıqlı 
olaraq,  İrandan ora aparılan malların satılmasına və başqa 
mallarla dəyişdirilməsinə icazə veriləcək, hər iki Yüksək 
Dövlətin tacirləri arasında baş verə biləcək mübahisələrə, onların 
vəzifələri və sair ilə bağlı şikayətlərinə adi qayda üzrə baxılması 
Konsula, yaxud Müvəkkilə, onlar olmadıqda isə yerli Rəisə 
tapşırılır. Onlar xahişlərə tam ədalətlə baxmalı, özləri haqq 
təminatı verməli, yaxud bunu başqa lazımi  şəxslərin vasitəsilə 
tələb etməli və onların incidilməsinə və sıxışdırılmasına qətiyyən 
yol verməməlidirlər. 
Rusiya təbəəliyindən olan İrana gəlmiş tacirlər, istəsələr, 
oradan öz malları ilə birlikdə  İranla dostluq edən başqa 
dövlətlərə də sərbəst gedəcəklər; bundan ötrü İran hökuməti bu 
tacirlərin sərbəst keçməsi üçün onları pasportlarla təmin 
edəcəkdir; buna ticarət işləri ilə bağlı Rusiyadan, Rusiya ilə 
dostluq edən başqa dövlətlərə getmək istəyən İran tacirləri üçün 
də qarşılıqlı surətdə riayət ediləcəkdir. 
Rusiya təbəələrindən  İrana gəlmiş kimlərinsə ölümü baş 
verərsə, onların müxəlləfatları, həmçinin başqa daşınan əmlakı 
və mülkləri, dost Dövlətin təbəələrinə  məxsus olduğu üçün 
saxlanılmadan və gizlicə 
mənimsənilmədən, Rusiya 
imperiyasından və bütün mədəni Dövlətlərdə icra edildiyi kimi, 
kimin hansı Dövlətə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, qanuni 
əsasda, qəbzlə, ilk növbədə onların yoldaşlarına, yaxud 
qohumlarına verilməli, həmin qohumlara öz arzuları ilə  və öz 
xeyirləri üçün bu əmlakları istədikləri adamlara satmağa icazə 
verilməlidir. 
Doqquzuncu maddə.  Rus tacirlərindən  İran  şəhərlərinə 
və ya limanlarına gətirdikləri mallar üçün yüzə beş faizdən çox 
gömrük alınmasın və  həmin tacirlər bu mallar ilə hara 
gedirlərsə getsinlər, onlardan ikinci dəfə gömrük tələb olun-

---

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
57 
masın, oradan apardıqları  İran mallarına görə  də eyni kömrük 
alınsın, bundan başqa heç bir bəhanə  və uydurma ilə heç bir 
rüsum, vergi, gömrük tələb edilməsin.  İran təbəələrindən 
Rusiya şəhərlərinə və limanlarına gətirdikləri və buradan ixrac 
etdikləri mallara görə və qarşılıqlı surətdə eyni gömrüklər, eyni 
əsasda bir dəfə alınsın. 
Onuncu maddə.  Malları Müqavilə bağlamış  hər iki 
Dövlətin sahillərinə  və ya limanlarına, yaxud da quru yolla 
sərhəd şəhərlərinə gətirdikdən sonra, qarşılıqlı surətdə, tacirlərə 
nəzarət altında olduqları gömrük hakimlərindən və ya 
iltizamçılardan icazə almadan öz mallarını satmaq, başqa 
malları satın, yaxud dəyişmə yolu ilə almaq azadlığı verilir ki, 
ticarət maneəsiz dövriyyədə olsun, həmçinin satıcıdan və ya 
alıcıdan dövlət xəzinəsi üçün müntəzəm olaraq və könüllülük 
şərtilə qanuni rüsumlar yığılsın. 
On birinci maddə.  Bu müqavilə imzalandıqdan sonra 
hər iki Yüksək Dövlətin müvəkkilləri qarşılıqlı surətdə  və 
təxirə salınmadan bütün yerlərə onun haqqında lazımi xəbər və 
hər yerdə hərbi əməliyyatların dərhal dayandırılması barəsində 
əmrlər göndərsinlər. 
İki bərabərhüquqlu nüsxədə (fars dilinə  tərcüməsi ilə 
birlikdə) yazılmış və saziş bağlayan Yüksək tərəflərin yuxarıda 
göstərilmiş Müvəkkilləri tərəfindən imzalanaraq, onların 
möhürləri ilə  təsdiq edilmiş  və qarşılıqlı surətdə  dəyişdirilmiş 
bu  əbədi sülh Müqaviləsi  Əlahəzrət Bütün Rusiya imperatoru 
və  Əlahəzrət  İran  Şahı  tərəfindən bərqərar ediləcək və 
Əlahəzrətlərin öz əlləri ilə imzalanmış 
təntənəli 
Ratifikasiyalarla təsdiq olunacaqdır. 
Bu Müqavilənin həmin təsdiq olunmuş nüsxələri bu 
Yüksək Saraylardan, qarşılıqlı surətdə göndərilməklə, onların 
yuxarıda adları  çəkilmiş Müvəkkillərinə üç ay müddətindən 
sonra çatdırılacaq. 
Müqavilə min səkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on 
I mühazirə
 
 
 
58
ikinci günü, İran sayması ilə min yüz iyirmi səkkizinci il 
Şəvval ayının iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündə 
Zeyvə çayı yaxınlığındakı Gülüstan kəndində Rus ordugahında 
bağlanmışdır. İmzalamışlar: 
Müvəkkil və Gürcüstanda Bas Koman-
dan Nikolay Rtişçev (M.Y.) 
Alişöhrətli  İran Dövlətindən Müvəkkil 
Mirzə Əbdül HəsənXan (M.Y.) 
 
5. Xanlıq dövrünün sonuna doğru 
 
Yeni savaş qarşısında.  Gülüstan müqaviləsindən sonra 
beynəlxalq durum Qərbi Avropada baş verən dəyişikliklə bağlı 
idi. Napoleonla savaşı qazanan Rusiya onun ordusunu təqib 
edərək Avropa yürüşünə başladı. 1813-cü il oktyabrın 4-7 (16-
19)-da Leypsiq altında "Xalqlar döyüşü" oldu. Müttəfiqlər bu 
döyüşdə qalib gəldilər. Paris üzərinə yol açıldı. 1814-cü il 
martın 31-də müttəfiq ordular Fransanın paytaxtına girdi. 
Napoleon hakimiyyətdən devrilib sürgün edildi. Oktyabrın 1-də 
Vyana konqresi açıldı. 1815-ci il iyunun 8-də "yekun aktı" 
imzalandı. 
Beləliklə, beynəlxalq münasibətlərdə yeni dövr başlandı. 
XVIII yüzilin ikinci yarısı – XIX yüzilin başlanğıcında olduğu 
kimi, Şərq məsələsi Avropa siyasətinin gündəliyində qalırdı. 
Rusiyanın Türkiyə  və  İrana qarşı  təcavüzkarlıq siyasəti 
Şərq məsələsinin yenidən kəskinləşməsinə səbəb oldu. Bununla 
bağlı Rusiyanın başlıca rəqibi olan İngiltərənin, həmçinin 
Türkiyə və İranın əks siyasəti fəallaşdı. İngiltərə hər vasitə ilə 
İranda Rusiya mövqeyinin möhkəmlənməsinə mane olmağa 
çalışırdı. 1814-cü ildə Tehranda İngiltərə ilə İran arasında yeni 
bağlaşma imzalandı. 1809-cu ildə olduğu kimi, Rusiya ilə savaş 
başlandığı halda, İran  İngiltərədən ildə 200 min tümən (2 
milyon gümüş rubl) yardım alacaqdı, ancaq bu böyük yardım 

---