Baki döVLƏt universiteti


Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi



Yüklə 2,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/137
tarix01.07.2018
ölçüsü2,84 Mb.
#52543
növüMühazirə
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   137

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 

Məhəmməd xan şahın öldürülməsi xəbərini alınca, Qubadan 
Bakını almağa hərəkət etdi. Hüseynqulu xan ondan qabaq gəlib 
qalanın müdafiəsilə məşğul oldu. Axırda aralarında barışıq olub 
məmləkəti böldülər. Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə 
Məhəmmədxan Məşqətə (Maştağa - Red.) kəndində bir qala 
tikdirib hökumətə oturdular". Ancaq Mirzə  Məhəmməd xan 
sonralar oranı da itirdi. 
Təbriz və Xoy əyalətlərini idarə edən Cəfərqulu xan 
Dunbuli fəaliyyətə başladı. O, Sərabı xaraba qoydu, Cəfərqulu 
xan düşmənçilik etdiyi Sadıq xanla birləşib  şaha qarşı  çıxdı. 
Sonra Sadıq xan Cəfərqulu xandan ayrılaraq şahın yanına gəldi, 
lakin buradaca öldürüldü. Cəfərqulu xan isə Xoyu ələ keçirməyə 
nail oldu. Abbas Mirzə onu məğlub edərək buradan Makuya, 
oradan da Türkiyə sərhədinə qovdu. 
Qubalı Şeyx Əli xan, Şirvanlı Mustafa xan və Talış xanı 
Mir Mustafa xan arasında da ziddiyyət kəskinləşdi.  Şeyx  Əli 
xan Salyanı tutdu. Lakin Şeyx  Əli xan buradan qayıdan kimi 
indi də Salyanı Mustafa xan ələ keçirdi. 
Abbasqulu Ağanın yazdığına görə o, "şəhəri köçürüb, 
dörd ağac yuxarıda, indiki yerində bina etdi. Hakimliyini də 
İbrahim xanın oğlu  Əli xana verdi. Bir müddət sonra buranı 
bölüşdürüb  Əli xana və onun əmisi oğlu Məhəmməd xana 
verdi. Lakin Əli xan tez bir zamanda Məhəmməd xanı  həbsə 
alıb, talış Mirzə Mustafa xanın himayəsi altına keçdi. 
Şeyx  Əli xanla Qazıqumuqlu Surxay xan arasındakı 
münasibətlər də döyüşlərlə  həll edilməyə başladı. Surxay xan 
Qubanı tutdu və ay yarım burada hökmranlıq etdi, sonra Şeyx 
Əli xan onu Qubadan çıxartdı.  Şeyx  Əli xan Dərbənd 
hakimliyinin bacısı, II Mirzə  Məhəmməd xanın arvadı Xan 
Bikəxanıma tapşırdı. Lakin Surxay xan 1800-cü ilin mayında 
onu devirdi, hakimiyyətə Həsən adlı birisini gətirdi. 
Surxay xan Həsən xanla Quba üzərinə yeridi. Yalnız 
Şeyx  Əli xanın arvadı, Hacı  Məlik Məhəmməd xanın qızı 
I mühazirə
 
 
 
8
Zəlbünybca bəyimin çalışması ilə Quba üzərindən təhlükə 
sovuşdu.  Şeyx  Əli xan belə bir vəziyyətlə barışa bilməyərək 
Dərbəndin Ulus nahiyəsinin 9 kəndini köçürüb Qubaya gətirdi. 
Həsən xanın  əlində  Dərbənd  şəhərindən başqa heç bir yer 
qalmadı. Dərbənd  şəhəri yalnız 1803-cü ildə Quba xanlığına 
qaytarıldı. 
Sosial-iqtisadi durum. Bu dövrdə Azərbaycanın sosial-
iqtısadi durumu çox ağır idı. Mirzə Camal yazır: "Mərhum 
(İbrahim) xan Qarabağa gəlib hökumət taxtında oturduğu 
zaman vilayətin  əhalisi qəhətlik və  məşəqqət nəticəsində var-
yoxdan çıxıb olduqca pərişan idilər. Ellərin çoxu Gürcüstan, 
Gəncə, Şirvan və hətta Rum vilayətlərinə dağılıb getmiş, mal-
dövlətləri qarət olunmuşdu". 
1799-cu ildə  Şirvanda taun xəstəliyi baş verdi, sonrakı 
ilin başında Dərbənddə taxıl qıtlığı oldu. 
Xanların ara savaşları xeyli adamı dinc əməkdən ayırır, 
iqtisadiyyata ağır zərbə vururdu. Hərbi xərclər əhalinin üzərinə 
düşür və onu var-yoxdan çıxararaq narazılıq yaradırdı. 
Abbasqulu Ağa yazır ki, "Şeyx Əli xan Qubanı Surxay xandan 
geri almaq üçün Dağıstanın Tarku, Aqquşa və Qoysuboy 
mahallarından köməyə çağırdığı 10000 ləzgini, rəqibini 
əzdikdən sonra, altı ay Qubada qonaq saxladı. Onların tələbatı 
üzündən qubalılara çox haqsızlıqlar edildi. Hətta  əhalidən diş 
kirayəsi belə alınırdı.  Şeyx  Əli xan 8000 nəfərin məsarifini 
Quba maliyyatından verib, qalan 2000 nəfər ləzgini Dərbəndə 
gətirdi ki, onların maaşlarını da oranın mədaxilindən ödəsin". 
Beləliklə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın öldürülməsindən 
sonra kəskinləşən ara savaşları ölkəni gücdən salır, onu ağır 
sosial-iqıisadi duruma sürükləyərək qapıları yabançı qüvvələrin 
üzünə açırdı. Nadir şahın ölümündən və qurduğu 
imperatorluğun dağılmasından sonra müstəqil və yarımmüstəqil 
xanlıqlar yaranmışdısa da, Ağa Məhəmməd Qacarın ölümündən 
sonra bu xanlıqların bütün varlığı böyük təhlükə qarşısında idi. 


Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 

2. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə 
 
 
Beynəlxalq munasıbətlərın durumu. XVIII yüzilin so-
nu – XIX yüzilin başlangıcında beynəlxalq münasibətlərə 
Fransa inqilabı (1789-1794) həlledici təsir göstərdi. Bu inqi-
labın məramı ilə bağlı Avropada fransızlara qarşı birlik mey-
dana gəldi. 1794-cü il 9 termidor çevrilişindən sonra Fransa 
burjuaziyasının Avropada və Aralıq dənizi hövzəsində geniş 
işğalçılıq xəttinə keçməsi Mərkəzi və  Şərqi Avropa 
dövlətlərinin Fransaya qarşı yönələn siyasətini gücləndirdi. 
1798-ci ilin sonunda Rusiya, İngiltərə və Avstriyanın iştirakı ilə 
Fransaya qarşı yeni birlik yarandı. 
Bu çağa kimi ənənəvi müttəfiqlər sayılan Fransa ilə 
Türkiyə arasında savaş düşməsi sonuncunu Rusiyaya yaxın-
laşdırdı. Tarixdə ilk dəfə olaraq Türkiyə ilə Rusiya arasında 
1799-cu il yanvar ayının 3-də  İstanbulda ittifaq müqaviləsi 
imzalandı.
*
  İngiltərə, Neapol krallığı bu ittifaqa qoşuldu. 
Fransanın Şərq siyasətinə qarşı da blok yarandı. 
Rusiya,  İngiltərə  və Avstriyanın Fransaya qarşı 1798-
1799-cu illərdə apardığı savaş ara verdikdən sonra beynəlxalq 
münasibətlərdə yeni dəyişiklik baş verdi. I Pavelin 1801-ci ilin 
martında öldürülməsilə Rusiya-İngiltərə münasibətləri nizama 
salındı. İranda nüfuz uğrunda mübarizə genişləndi. İngiltərə ilə 
                                                      
*
 
Napoleonun Misirя qoшun çыxarmasы ilя baьlы  Османлы  hюkumяti 
artыq 1798-ci illn sеntyabrыnda Rus donanmasыnыn  Иstanbul boьazыna 
girmяsinя icazя vermишdi. Bu donanma buradan 30 Tцrkiyя hərb gяmisi ilя 
birlikdя yunan adalarыna doьru hяrяkяt etdi. "Padiшah-i Al-i Osman hяz-
rяtlяriylя  bцtцn rusiyalыlarыn  İmperatoru arasыnda" baьlanmыш  яbяdi it-
tifaq цzrя iki dюvlяtdяn "birinin dostu o bиrinя яbяdi dost, dцшmяni isя o 
birinя  dцшmяn olacaьы" bildirilir, Avstriya, Иngiltяrя  vя Prussiya bu it-
tifaqa qoшulmaьa dяvяt edilirdи. "Tцrkiyя-Rusiya  Ыttifaqы" 8 ilя baьlan-
mыш olsa da, bir il içяrisindя qцvvяsиni itirmiш oldu. Napoleonun Misir-
dяn getmяsi, onunla Ы Pavelin yaxыnlaшmasы ilя bu "яbяdi ittifaq" dя-
yяrsiz bir kaьыza çevrildi. 1799-cu ilin oktyabrыnda Rusiya donanmasы 
Qara dяnizя dюndц. 
I mühazirə
 
 
 
10
İran arasında 1800-cü ilin dekabr və 1801-ci ilin yanvarında 
müqavilələr imzalandı. Lakin Rusiya ilə  İngiltərənin 
yaxınlaşması ingilislərin  İrandakı siyasətinin zəifləməsinə 
səbəb oldu. Bundan istifadə edən Fransa İranda diplomatik 
üstünlüyü ələ keçirdi. 
XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında belə bir 
mürəkkəb ziddiyyətli dəyişkən beynəlxalq münasibətlərdə 
Qafqaz, o sıradan Azərbaycan mühüm yer tuturdu. 
Azərbaycan torpaqlarının bir dövlət içərisində birləşmiş 
olmaması vahid xarici siyasət yeridilməsinə imkan vermirdi. 
Buna görə, Azərbaycan xanlıqları özlərini qoruyub saxlamaq, 
xanlıqlar arasındakı münasibətləri tənzim etmək üçün ölkəyə 
göz dikmiş müxtəlif qüvvələr ilə hesablaşmalı olurdular. Bu 
qüvvələr bir yandan qonşu  İran və Türkiyə, o biri yandan isə 
Avropa dövlətləri olan Rusiya, İngiltərə  və Fransa ilə  təmsil 
olunurdu. 
XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında qonşu iki 
dövlət (İran və Türkiyə) Azərbaycan xanlıqları üçün gerçək 
təhlükə törətmək iqtidarında deyildilər. Bu dövlətlərin bütün 
XIX yüzil boyunca heç bir özgə torpaqları  ələ keçirməməsi 
təsadüf olmamışdı. 
Avropa dövlətlərinə gəldikdə, bunu söyləmək mümkün deyil. 
Keçən yüzildə onlar müstəmləkələr  ələ keçirmək uğrunda geniş, 
sürəkli və kəskin bir hərbi mübarizəyə girişmişdilər. 
İngiltərə və Fransanın Transqafqaza, o sıradan Azərbaycana 
münasibətinə  gəldikdə, bu onların  İranda öz mövqelərini 
möhkəmləndirmək uğrunda mübarizəsindən, Transqafqaz ölkə-
lərinə olan hərbi-iqtisadi marağından irəli gəlirdi. 
Azərbaycana qarşı başlıca təhlükə çar Rusiyası idi. 
Rusiyanın belə bir siyasəti  İranın mənafeyinə toxunduğundan 
Rusiya-İran münasibətlərində Azərbaycan  əslində başlıca yer 
tuturdu. 
Rusiya-İran münasibətləri və Azərbaycan. Həm Rusi-


Yüklə 2,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   137




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə