Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 461,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ERKƏN İSLAM DÖVRÜNDƏ VƏHY-AĞIL MÜNASİBƏTLƏRİNƏ DAİR
- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
- Ərəb dilində
- XÜLASƏ
- SUMMARY
- РЕЗЮМЕ
|
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН
ELMИ МЯЪМУЯСИ
№ 09 APREL (NİSAN) 2008 Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 367
MÜNASİBƏTLƏRİNƏ DAİR Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu AMEA-nın Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutunun Din və İctimai fikir şöbəsinin aspirantı İslam düşüncəsi tarixində vəhy qarşısında ağlın mövqeyi bu formasiyanın təşəkkül tapdığı dövrdən etibarən beyinləri düşündürən bir məsələ olmuşdur. Bu məsələ müasir dövrdə də istər müsəlman, istərsə də müsəlman olmayan alim və mütəfəkkirləri bu yöndə yeni-yeni araşdırmalara baş vurmağa vadar edir. Tarix boyu ağıl-vəhy, ağıl-iman, nəql * -əql, xəbər ** - ağıl, hədis-rəy *** , nəss
**** -qiyas
***** və bəyan ****** -bürhan
******* kimi
müxtəlif adlandırılmaların şahidi olan din-ağıl münasibətləri barədə sələfiyyə, kəlam, sufilik və fəlsəfə kimi fərqli istiqamətlər yeknəsəq olmayan görüşlər irəli sürmüşdür. Peyğəmbərin vəfatı ilə İslamın hadisə və əşyalara münasibətində vəhy kimi əvəzsiz mənbə itirilmiş, onun hələ həyatda ikən münasibət bildirmədiyi məsələlərin izahında mütləq, həlledici, nəhai
* Nəql dini termin olub islam alimlərinin din elmləri adlandırdıqlarında biliyin əldə edilməsinin əsas metodu sayılır və “vəhydən gələn, ötürülən” mənasını verir. ** Xəbər “mərfu”, “məvquf” və “məqtu” hədis deyilən anlayışları özündə ehtiva edən geniş mənalı dini termindir. Belə ki mərfu hədislər Peyğəmbərin özünə, məvquf hədislər səhabələrə, məqtu hədislər isə tabiinlərə aid edilir. *** Rəy İslamda əşya və hadisələrə ilk rasional yanaşma olub Peyğəmbərin və səhabələrin zamanında da özünü bu və ya digər şəkildə göstərirdi. ****
Nəss hər hansı bir məsələ haqqında Quranda və Sünnədə açıq şəkildə əksini tapmış məlumat, dini mətnlərin ümumi adı kimi başa düşülür. ***** Qiyas islam fiqhində termin olub Quran və Sünnədə barəsində münasibət bildirilməyən dini bir məsələ barəsində nəssdə izahını tapmış digər oxşar məsələ ilə analogiya əsasında hökm çıxartmaq deməkdir. ****** Bəyan Allahın bildirdiyi hökmləri insanların başa düşəcəyi bir dildə onlara çatdırma mənasına gələn fiqhi istilah. *******
Bürhan şəriətlə əlaqəli hər hansı bir məsələdə rasional yanaşma ilə gətirilən, heç bir şübhə doğurmayan dəlil, sübut . Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 368
xarakterə malik, irrasional, fövqəlşüur məziyyətli vəhyin yerini rasional təfəkkürə əsaslanan, ancaq Quran və Sünnənin qoyduğu çərçivədən kənara çıxmayan rəy tutmuşdu. Bir şeyi qeyd edək ki, şəxsi ictihad və rəy hələ Peyğəmbərin zamanında mövcud olsa da ancaq “... hər hansı bir ictihad və yozumun onun (Peyğəmbərin – M.E.) təsdiqləyici münasibəti olmadan davamlı hökm olması mümkün deyildi” 1 .
şəksiz imanla səciyyələnən yanaşma ilə bərabər, dialektik münasibət bildirmə tərzi də ortaya çıxdı. Buna səbəb olan faktorlar çox idi. “...bu faktorlardan olan xəlifəlik məsələsi, Hz. Osmanın şəhid edilməsi, müsəlmanlar arasında ortaya çıxan daxili çəkişmələr (Cəməl və Siffin döyüşləri), fərqli din və mədəniyyətə malik xalqlarla ünsiyyətə girmə halları düşüncədə fərqlənmələrə gətirib çıxartmışdı” 2 . Xilafətin genişlənməsi ilə müsəlmanların dövlət idarəçiliyi, vəzifə bölgüsü kimi yeni problemləri ortaya çıxmış və bu zaman geniş mənada Allah qarşısında məsul olan insanın eyni zamanda dövlət qarşısında da məsuliyyət daşımalı olmuşdu. Belə bir insanın öz iradəsi baxımından pislik və yaxşılıq məsələsində hansı statusa sahib olması ətrafında cərəyan edən fikri çəkişmələrin nəticəsində Quran ətrafında dialektik bir fəlsəfənin təzahürləri sezilməyə başladı. Xaricilərin “böyük günah”, “Hökm Allahındır!” kimi məsələlərlə bağlı iddiaları, VII əsrin axırlarında Suriyada yaranmış və Əməvi xanədanına haqq donu geydirməyə çalışan Mürciə cərəyanının “iman-əməl” konsepsiyası ilkin dövrlərdə islam təfəkkür tarixinin şahidi olduğu din-fəlsəfə münasibətlərinin ibtidai təzahürü idi. Bütün bu proseslər haqqında dəqiq təsəvvürün əldə edilməsi üçün Peyğəmbərin zamanında ağıl-vəhy münasibətlərinə yenidən nəzər salmağı münasib hesab edirik.
İslam əqidəsinə görə, Məhəmməd bir rəsul, bir elçi kimi Allahın dediklərini insanlara çatdırmaq missiyasını daşıyır və bu zaman Allahın peyğəmbərinə bildirdikləri vəhylə gerçəkləşirdi. “Vəhy (isə) hər hansı bir peyğəmbərə nazil edilən Allahın sözüdür” 3 . Peyğəmbərin həyatına dair yazılmış erkən mənbələrdən aydın olur ki, bəzən vəhy lazım olan anda
1 Hayreddin Karaman. İslam hukuk tarihi. Kadıköy, 1989, səh. 69. 2 Ramazan Altıntaş. İslam düşüncesinde işlevsel akıl. Sivas, 2003, səh. 17. 3 Mehmet Erdoğan. Vahiy-akıl dengesi açısından sünnet. İstanbul, 2001, səh. 13. Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 369
gəlmir, insanlar isə peyğəmbərlərindən cavab gözləyirdilər. Bu zaman “...o (Məhəmməd peyğəmbər – M.E.), özünə ünvanlanmış suallara cavab vermək, yaxud ortaya çıxan hər hansı bir problemi həll etmək, onları hüquqi cəhətdən əsaslandırmaq kimi hallarla qarşılaşırdı” 4 . Elə isə Peyğəmbər bu kimi hallar səbəbi ilə daşıdığı məsuliyyətdən, qeybi bilməməsi * və vəhyi gözlədiyi halda onun gecikməsindən dolayı nə etməli, Allahın bildirdiyi mütləq biliyin – vəhyin yerini nə ilə doldurmalı idi? Bu zaman onun köməyinə ortaya çıxan problemə öz əqli nöqteyi-nəzərindən münasibət bildirməsi gəlsə də ancaq bu, yenə də tam şəkildə vəhyi əvəz edə bilmirdi. Bu səbəbdən Peyğəmbərin şəxsi rəyinə əsaslanaraq verdiyi hökmlər bəzən vəhyin tənqidinə tuş gəlirdi. Peyğəmbərin inzibati, siyasi və iqtisadi məsələlərə dair şəxsi görüşünü bildirməsi bütün islam alimləri tərəfindən yekdilliklə qəbul edilmiş məsələdir. Dini məsələlərə gəlincə, Peyğəmbərin onlara rasional münasibət bəsləyib-bəsləməməsi xüsusunda islam alimləri arasında fikir ayrılığı mövcuddur ∗ . Peyğəmbərin dini məsələlərdə öz şəxsi fikrini bildirərkən əsaslandığı prinsiplərin nədən ibarət olması bu fikir ayrılığının əsas səbəbidir. Ancaq qəti surətdə məlum olan budur ki, irrasional, mütləq biliyin – vəhyin gəlmədiyi hallarda Peyğəmbər rasional yanaşma metoduna baş vurmuşdur. O, “...vəhyi gözləməsinə baxmayaraq, onun gəlməyəcəyi qənaətinə vardıqdan sonra, əlbəttə ki, sonsuza qədər gözləməyəcək, (düşdüyü) vəziyyət, şərait nəyi tələb edirdisə, onu edəcəkdi” 5 . Bu zaman Peyğəmbər ya susur, ya da Cahiliyyə dövründən qalan prinsiplərə üz tutur (İslam alimlərinə görə Peyğəmbərin müraciət etdiyi bu prinsiplər İbrahim peyğəmbərdən qalma hənifliyin qalıqları idi. Onların bu mövqeyi Quran ayələrinə əsaslanır, bax: Quran, XXII/78), məşvərətçi qrup (şura) təşkil edir (Peyğəmbər yenə də bu kimi addımı Qurana əsaslanaraq atırdı, bax: Quran, III/159), səhabələrini ictihada ruhlandırır və nəhayət öz şəxsi rəyi və
4 Yenə orada, səh. 142. * İslam ənənəsinə görə, Məhəmməd peyğəmbər olmasına rəğmən, istədiyi zaman qeybi bilmir, yalnız Allahın istədiyi təqdirdə ona qeybdən xəbər verilə bilərdi. Bax: Quran, VII/188; VI/50; LXX/26-27. ∗ Ətraflı məlumat üçün bax: Hayreddin Karaman. İslam hukukunda ictihad. İstanbul, 1996, səh. 37-38. 5
قﻟﺎﺧﻟا دﺑﻋ ﻲﻧﻐﻟا دﺑﻋ . ﺔﻧﺳﻟا ﺔﻳﺟﺣ . ،نودﻧرﻳﻫ ﻟا راد ،ءﺎﻓو
1993
ص ، . 202 .
Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 370
ictihadını bildirirdi 6 . Vəhyin olmadığı hallarda Peyğəmbərin ağla müraciət etməsi İslamın mahiyyət etibarı ilə insan ağlına verdiyi əhəmiyyətin göstəricisidir. Ancaq rasional metoduna görə bəzən Peyğəmbər Quranın xəbərdarlıqları ilə üz-üzə gəlirdi (bax: Quran, VIII/67-68; IX/43). Vəhyin gəlmədiyi zamanlar Peyğəmbərin müraciət etdiyi üsullar sırf rasional təfəkkürün məhsulu idi. Belə olmasa idi, vəhyin olmadığı və ya ona lüzumun görülmədiyi təqdirdə bu və ya digər hadisə ilə bağlı məsələlərə şəxsi fikri, rəyi əsasında münasibət bildirdiyi zaman buraxılan xətalara görə, Peyğəmbərin ilahi əmrin “məzəmmətinə” tuş gəlməsi ∗∗ absurd olardı. Onun zamanında vəhyin münasibət bildirmədiyi məsələlərə diqqət yetirsək görərik ki, burada tətbiq edilən əqli yanaşma özündə bir çox anlayışı – analogiya (qiyas), sillogizm (istinbat, istidlal, istihsan), konsensus (şura) və sairi birləşdirir. Burada çox mühüm bir şeyi qeyd etməyi unutmamalıyıq ki, Peyğəmbərin nəzdində yeni dinin mənbəyi kimi irrasional olan (vəhy) rasional olanla (ağıl) müqayisədə böyük üstünlüyə malik idi. Bu qeyri- bərabər bölgüyə baxmayaraq, yeni din ağılın əhəmiyyətini heçə endirməmişdi. Ancaq yenə də dini prinsiplərlə bağlı şəxsi rəy və əqli yanaşmalar vəhyin nəzarəti altında idi. Yuxarıda Peyğəmbərin bir-sıra rasional metoddan istifadə etdiyini qeyd etmişdik. Bunlardan biri də çoxluğun baş verənə rasional münasibət tərzini öyrənmək idi. İslam hüququnda şura adlandırılan bu metod bəzən dini, bəzən ailə-məişət, bəzən də idarə etmə və inzibati məsələlərlə bağlı olurdu. Burada biz misal olaraq yeni dinin erkən mənsublarının gündəlik beş vaxt ibadətə - namaza toplanmasını asanlaşdırmaq üçün çağırıcı bir vasitənin təyin edilməsi xüsusunda Peyğəmbərin səhabələrinin rəyini soruşması (azan məsələsi) 7 , üzərinə zina (qeyri-qanuni cinsi əlaqə) böhtanı atılan, ancaq Quranın qəti münasibəti ilə (bax: Quran, XXIV/11-12) təmiz olduğu
6 Mehmet Erdoğan. Vahiy-akıl dengesi açısından sünnet. İstanbul, 2001, səh. 142- 160. ∗∗ Bədir döyüşündə əsir düşmüş məkkəlilər barəsində çıxarılmış “rasional” qərara görə Quranın Peyğəmbəri məzəmmətləməsi (bax: Quran, VIII/67-68), Təbuk səfəri zaman Peyğəmbərin ondan izn istəyən bir-neçə münafiqə izn verməsindən dolayı töhmətləndirici vəhyin enməsi (bax: Quran, IX/43) və s. bu qəbildəndir. 7 Buxari. Came əs-Səhih. “Azan” bölməsi. Hədis № 318; Tirmizi. əs-Sünən. “Namaz” bölməsi. Hədis № 189 və s. Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 371
bildirilən həyat yoldaşı Aişə ilə bağlı bəzi səhabələri (Əli ibn əbu Talib, Üsamə ibn Zeyd və s.) ilə məşvərət qurması 8 , Bədir, Uhud və Xəndək döyüşlərindən qabaq səhabələri ilə məşvərət keçirməsi 9 və digər faktları göstərə bilərik. Eyni zamanda Peyğəmbər baş vermiş olanlar xüsusunda vəhy gecikdiyi zaman şəxsi rəy və ictihadı ilə hərəkət edərdi. Bu təqdirdə onun “...ictihadının vəhyə əsaslanması şərt deyildi” 10 . Ancaq Peyğəmbər heç vaxt vəhyin nəzarətindən kənarda qalmamışdır. Yeri gəlmişkən biz onun vəhyin olmadığı zaman ortaya çıxan hadisələrə rasional baxımdan münasibət bildirməsində iki mühüm cəhəti nəzərdən qaçırmamalıyıq: Peyğəmbər tərəfindən rasional münasibət bildirilən elə məsələlər var idi ki, onlar məişət xarakterli olub gündəlik həyata, inzibati işlərə aid idi. Bu zaman Peyğəmbərin ictihadı yerinə yetirilməsi, əməl olunması zəruri, mütləq hökm xarakterində deyildi. Məsələn, buraya Bədir döyüşündən qabaq Peyğəmbərin seçdiyi mövqe ilə bağlı şəxsi rəyi 11 , bitkiləri süni tozlandırmaqla məşğul olan topluluğun yanından keçdikdə onların etdikləri ilə razılaşmaması 12 və s. daxildir. Digər bir cəhət isə budur ki, barəsində Peyğəmbərin öz şəxsi rəyini, ictihadını bildirdiyi məsələlər dinin bu və ya digər hökmləri ilə bağlı məsələlər idi. Bu zaman Peyğəmbər verdiyi ictihadda yanılırdısa, vəhyin məzəmmətedici münasibəti ilə üz-üzə gəlirdi. Bu tip ictihada dair faktlar çoxdur. Məsələn, Bədir döyüşündə əsir düşmüş məkkəlilər barəsində çıxarılmış “rasional” qərara görə Quranın Peyğəmbəri məzəmmətləməsi (bax: Quran, VIII/67-68), Təbuk səfəri zaman Peyğəmbərin ondan izn istəyən bir-neçə münafiqə izn verməsindən dolayı töhmətləndirici vəhyin enməsi (bax: Quran, IX/43), həyat yoldaşı Zeynəbin otağında nisbətən çox qaldığı üçün digər əyalları tərəfindən guya ağzından Zeynəbin yanında ikən baldan hazırlanmış şərbəti içdiyindən pis qoxunun gəlməsi kimi uydurmadan sonra bir daha ballı şərbət içməyəcəyinə dair and verməsi və bu səbəbdən
8 302 ﻲطوﺑﻟا نﺎﺿﻣر دﻳﻌﺳ دﻣﺣﻣ . ةرﻳﺳﻟا ﻪﻘﻓ . رﻛﻔﻟا راد . ،قﺷﻣد
1991 . ص .
9 Yenə orada, səh. 233-234; 255-256; 313. 10 Şah Veliyullah ibn Abdirrahim. Huccetullahil baliğa. (Türkçesi: Mehmet Erdoğan). İstanbul, 1994. səh. 471. 11
ﻲطوﺑﻟا نﺎﺿﻣر دﻳﻌﺳ دﻣﺣﻣ . ةرﻳﺳﻟا ﻪﻘﻓ . رﻛﻔﻟا راد . ،قﺷﻣد
1991 . ص . 233
12 Müslim. əs-Səhih. “Fəzilətlər” bölməsi. Hədis № 140/2362; Həmçinin, bax: Kadir Gürler. Rey kavramının etimolojik düzeni ve kavramsal gelişimi. Çorum İlahiyat fakültesi dergisi, 2002/2. səh. 183. Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 372
Allahın tənbehinə tuş gəlməsi (bax: Quran, LXVI/1) və sair bu qəbildəndir. Peyğəmbərə aid elə ictihad faktları mövcuddur ki, sırf şəkildə əqli xarakterə malikdir. Məsələn, həcc etməyi niyyət edən, lakin öldüyü üçün onu yerinə yetirə bilməmiş anasının əvəzinə həcc etməyin mümkün olub-olmamağını Peyğəmbərdən soruşan bir qadına Peyğəmbərin: “Əlbəttə, həcc et, ananın bir borcu olsa idi, onu sahibinə qaytarmazdınmı?” – deyə cavab verməsi 13 , oruc
ikən həyat yoldaşını öpən və Peyğəmbərdən bunun orucu pozub-pozmaması barəsində soruşan Ömər ibn əl-Xəttaba: “Su ilə ağzını yaxalasaydın, orucun pozulardımı?” – kimi rəyini bildirməsi 14 və digər faktlar buraya daxildir. Sezmək heç də çətin deyildir ki. Peyğəmbər burada müqayisəyə – analogiyaya (qiyasa) əsaslanmışdır. Peyğəmbərin şəxsi rəyi, ictihadı barəsində yekun olaraq onu deyə bilərik ki, o, peyğəmbərliyi zamanı sadəcə vasitəçi – vəhyi alıb insanlara ötürən olmamış, müxtəlif məsələlərə dair şəxsi görüşə, ictihada sahib olmuşdur. Bu kimi ictihad xüsusunda peyğəmbərliyin bəxti onda gətirmişdi ki, rəy və ictihad vəhylə üst-üstə düşmədiyi təqdirdə ilahi əmr ona düzəliş verirdi. Quranın münasibət bildirmədiyi və ya səthi, ümumi olaraq toxunduğu məsələlərin rasional izahında Peyğəmbərin çiyinlərinə düşən yük onun məsləkdaşlarından da yan keçmədi. Peyğəmbər vəhyin qoyduğu sabit, ciddi qaydaların şamil olunmadığı məsələlərdə səhabələrinə rasional düşünmə azadlığı vermişdi. “O, din və gündəlik həyatın ortaya qoyduğu zərurət olan ictihad məsələsində səhabələrini də yetişdirmək, (bu işdə onlara) rəhbərlik etmək üçün həm özünün iştirakı, həm də iştirakı olmadan (onların) ictihad etməsinə icazə verir, onları bu işə ruhlandırırdı”. 15 Ancaq səhabələrin ictihad etmələri o zaman qəbul edilə bilərdi ki, ya bu ictihadı doğuran hadisə və ya məsələ Peyğəmbərin olmadığı zaman ortaya çıxsın, ya da məsələnin mahiyyətində öyrənmək, təcrübədən keçirmək dursun. Peyğəmbərin hüzurunda müstəqil olaraq çıxarılmış rasional nəticə onun təsdiqi olmadığı təqdirdə hökm etmə məziyyəti daşımırdı. Onun zamanında səhabələrin ictihad etmələrinə misal kimi, Əli ibn əbu Talibin Yəməndə ikən yanına
13 Buxari. Came əs-Səhih. “Tövsiyələr” bölməsi. Hədis № 19. 14 İbn Macə. Sünən. “Oruc” bölməsi. Hədis № 19. 15 Hayreddin Karaman. İslam hukukunda ictihad. İstanbul, 1996. səh. 40. Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 373
gələn və bir uşağın ataları iddia edilən üç nəfərin arasında verdiyi hökm 16 , Əmr ibn Asın cünub (cinsi əlaqə və ya pollyusiyadan sonra yuyunaraq təmizlənməyi zəruri edən hal) ikən namazda imamlıq etməsi 17 , Xəndək döyüşü zamanı səhabələrin bəni-Qüreyzə qəbiləsinin olduğu əraziyə çatmadan əsr namazını qılmamaq barəsində Peyğəmbərin göstərişi ətrafında fikir ayrılığına düşmələri 18 , su olmadığı üçün təyəmmüm edib namaz qılan iki səhabədən birinin su tapdıqdan sonra dəstəmaz alaraq namazını yenidən qılması, digərinin isə qılmaması 19 , bəni-Qüreyzə qəbiləsinin sülh şərtlərini pozmasından sonra onlara dair hökmün verilməsində Sə`d ibn Muaz adlı bir səhabənin verdiyi rəyin Peyğəmbər tərəfindən qəbul edilməsi 20 , gecə
pollyusiya nəticəsində cünub olmuş Əmmar ibn Yasir və Ömər ibn əl- Xəttabın təyəmmümlə namazın qılınıb-qılınmayacağına dair fərqli görüşləri 21 və sairi göstərmək olar. Aydın olur ki, Peyğəmbərin sağlığında məsələ və hadisələrə rasional yanaşma tərzi – ictihad mövcud olmuşdur. Ancaq bu dövrdə ictihad dini biliyin əsas mənbəyi sayılmır, ona az-az hallarda müraciət olunur, ondan çıxarılan nəticə dinin ehkamları nizamlayan hökm rolunu oynamır və yalnız vəhy və Peyğəmbərin təsdiqindən sonra şər`i status kəsb edirdi. Peyğəmbərin vəfatından sonra Quranın və onun özünün münasibət bildirmədiyi problemlərin həlli üçün vəhyə müraciət qeyri-mümkün oldu. Ancaq yeni vəziyyət səhabələrin hələ Peyğəmbərin sağlığında müstəqil rasional yanaşma metoduna alışmalarından dolayı iman-ağıl qarşıdurmasına yol açmadı. Peyğəmbərdən sonra onun məsləkdaşları praktiki məziyyətə malik məsələlərlə bağlı olan qeyri-stabil vəziyyətlərdə ictihada (rəy) müraciət edir, ortaya çıxan problemləri bu yolla aradan qaldırmağa çalışırdı- lar. Onların zamanında da rəy (ictihad) “Kitab və Sünnənin hökmünü açıq- lamadığı məsələlər üzərində nəsslərin (müqəddəs mətnlərin) hissə-hissə və
16
مﻳﻘﻟا نﺑا . نﻳﻣﻟﺎﻌﻟا بر نﻋ نﻳﻌﻗوﻣﻟا مﻼﻋإ . ،ضﺎﻳرﻟا
1423 ـﻫ
. ﻝوﻷا دﻠﺟﻣﻟا . ص
203
17 Buxari. Came əs-Səhih. “Təyəmmüm” bölməsi. Hədis № 7. 18
204
مﻳﻘﻟا نﺑا . نﻳﻣﻟﺎﻌﻟا بر نﻋ نﻳﻌﻗوﻣﻟا مﻼﻋإ . ،ضﺎﻳرﻟا
1423 ـﻫ
. ﻝوﻷا دﻠﺟﻣﻟا . ص
19 Yenə orada. 20 .Müslim. Came əs-Səhih. “Cihad” bölməsi. Hədis № 168; Buxari. Came əs-Səhih. “əl-Məğazi” bölməsi. Hədis № 38. 21 Əbu Davud. Sünən. “Təmizlik” bölməsi. Hədis № 124. Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 374
ya tam olaraq verilmiş şərhlərinə əsaslanaraq düşünməklə hökm çıxaran” 22
vasitə idi. Sonralar “istihsan”, “istislah” və “qiyas” kimi terminlərlə adlandırılacaq rasional təfəkkür formaları o dövrdə “rəy” məfhumunun ehtiva etdiyi anlayışlar sayılırdı. “Bu dövrdə sistemli şəkildə olmasa da təbii və fitri adlandırılması mümkün olan fikir yürütmə və qiyas (analogiya) növü mövcud idi” 23 . XX əsrin məşhur Misir alimi Əli Sami ən-Nəşşar bu dövrü belə xarakterizə edir: “Quran insanları varlıq və yaradılış haqqında düşünməyə çağırır, fərqli hadisə və şeylər arasında analogiya (qiyas) aparmağa səsləyir, qiyasla düşünməyə rəğbət yaradırdı. Bu cür qiyasa əsaslanan düşüncə tərzini ...praktik metod adlandırmaq mümkündür” 24 .
Bir sözlə, Peyğəmbərin vəfatından sonra onun ardıcılları ortaya çıxan yeni problemlər qarşısında təqlidçi, mühafizəkar mövqe tutmadılar. Əgər bu və ya digər məsələyə ənənəvi iki mənbə - Quran və Sünnə konkret münasibət bildirmirdisə, rasional həll metodunda – rəydən istifadə edilirdi. Son olaraq varılan rasional çıxarış və nəticələrə nəhai, yekun münasibətin bildirilməməsi – əvvəllər bu vəzifə Peyğəmbərin üzərinə düşürdü və Peyğəmbər isə artıq həyatda yox idi – bəzən hədsiz fikir ayrılığı ilə müşayiət edilirdi. Bunun üçün ilk xəlifələr Əbu Bəkir və Ömər fikir ayrılıqlarının qarşısını almaq üçün məşvərət xarakterli rəy, ictihad şurası çağırırdılar. Fərdi rasional yanaşma tərzi kollektiv olaraq çıxarılmış hökmlər (icma) ilə müqayisədə qanuni təsir qüvvəsini itirdi. Göründüyü kimi, kollektiv əqli yanaşma (konsensus) tərzi də ilkin islam rasionallığının xarakterik cizgisi idi. Artıq şuranın (induktiv metod) toxunduğu məsələlərin məzmunu da dəyişmişdi. Əgər Peyğəmbərin dövründə şura siyasət və məişət problemləri ilə maraqlanırdısa, səhabələrin zamanında isə şəriət məsələləri də şurada müzakirə edilməyə başlandı. Bu isə təbii idi: peyğəmbərlik dini məsələlərin həllində heç kəsə güzəştə gedə bilməzdi. Çünki, Peyğəmbər bu iş üçün göndərilmişdi. Ancaq onun vəfatı ilə labüd olan fiziki yoxluq bir boşluğa səbəb oldu. Bu zaman insanlar yeni vəhy və peyğəmbərin gəlişini gözləyə bilməzdilər. Peyğəmbərlik və vəhy arxada qalmışdı və bu səbəbdən yeni problemlər vəhyin deyil, əqlin diktəsi ilə hərəkət edən insan – səhabə
22 İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı İstanbul, 1991. c. XIII, səh. 5. 23 Şükrü Özen. İslam Hukuk düşüncesinin aklileşme süreci. İstanbul, 1995, səh. 179. 24
. مﻼﺳﻻا ﻲﻓ ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا رﻛﻔﻟا ةﺄﺷﻧ . ،ةرﻫﺎﻘﻟا 1962 . ﻝوﻻا دﻠﺟﻣﻟا . ص 4 - 5 . Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 375
tərəfindən rasional olaraq həll edilməli idi. Ancaq bu rasionallıq özlüyündə mütləq müstəqilliyə malik deyildi. Quran və Sünnə bu rasional düşüncə tərzində fundamental bazis rolunu oynayırdı. Lakin buna rəğmən, yenə də burada ağılın rolu sezilir. Bu barədə XII əsrin fəqih alimlərindən olan Əbu İshaq əş-Şirazi yazır: “...səhabələr üçün fiqhin qaynağı Allah və Onun rəsulunun (Allahın salamı və xeyir-duası ona olsun!) müraciətləri və bu müraciətlərdən ağlın çıxardığı məna və hökmlər, Peyğəmbərin (Allahın salamı və xeyir-duası ona olsun!) davranışları və ağılın bu davranışlardan əxz etdiyi hökmlərdir... ” 25 . Yeri gəlmişkən, mühüm bir məsələni qeyd etmək yerinə düşərdi: bu dövr üçün nəzəri rasionallıq xarakterik deyildi və səhabələrin ictihadı daha çox praktiki olub bu və ya digər hadisənin ortaya çıxdığı an özünü göstərirdi. Bu dövrün rasional təfəkkür səhnəsində bəzən əsaslı səbəblərdən dolayı ilahi əmrlərə fərqli yanaşmalara da rast gəlinirdi. Vəhyin qoyduğu ehkamlar ümumi olaraq şamil olunma gücünü saxladığı halda rasional yanaşmanın nəticəsi olaraq xüsusi hallarda tətbiq edilmirdi. Məsələn, II xəlifə Ömər ibn əl-Xəttab Quranın Kitab əhlindən olan qadınlarla evlənməsinə icazə verməsinə * rəğmən, xilafətin Mədaindəki valisinə yazdığı məktubda bunu qeyri-müsəlman olanlarla evlənildiyi halda müsəlman qadınların ərsiz qalacaqları təhlükəsindən dolayı qadağan etmış 26 , aclıq illərində oğurluqdan dolayı oğrunun əlinin kəsilməsi cəzasını tətbiq etməmişdi 27 . Həmçinin, mütləq biliyin – vəhyin fərqli sahələrdə tətbiqi zamanı müxtəlif rasional yanaşmalar özünü göstərirdi. Bu da son nəticədə səhabələr arasında fikir müxtəlifliyinə səbəb olurdu. Səhabələrin dövründə ağıl-vəhy münasibətlərini aşağıdakı bəndlərdə yekunlaşdırırıq: a) Xilafətin sərhədlərinin genişlənməsi və fərqli formasiyalara mənsub toplumlarla qarşılaşma səbəbindən yeknəsəq olmayan bir mədəniyyət formalaşırdı. Bundan dolayı Peyğəmbərin zamanında olmayan hadisələr
25
يزارﻳﺷﻟا قﺎﺣﺳإ وﺑأ . ءﺎﻬﻘﻔﻟا تﺎﻘﺑط . ،تورﻳﺑ
1970 . ص . 35
* Bax: Quran, V/6. 26 Hayrettin Karaman. İslam hukuk tarihi. Kadiköy, 1989, səh. 117. 27 Muhammed Yusuf Musa. Fıkhı islam tarihi. İstanbul, 1983, səh. 94. Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 376
ortaya çıxır, səhabələr Quran və Sünnə ilə yanaşı, rasional həll metoduna – rəyə (ictihad) də əl atırdılar. b) Sonrakı dövrlə müqayisədə sözügedən müddətdə fikir ayrılığına səbəb olacaq hadisələr az idi və rasional metod geniş vüsət almamışdı. v) Rasional düşüncə öz təsirini yalnız praktiki sahədə göstərirdi və yuxarıda dediyimiz kimi, rasionalizmin nəzəri aspektləri hələ işlənib hazırlanmamışdı. Bunu sonralar ictihad, rəy, qiyas, istihsan və s. kimi terminlərlə adlandırılacaq məfhumların o dövrdə müvafiq istilahlarla maddi qabığını tapmaması kimi faktdan da sezmək çətin deyildir. q) Rasional yanaşmada fərdiyyətçilikdən daha çox kollektivçilik özünü göstərirdi. Fərdi ictihad şura ictihadı ilə müqayisədə təsir etmə baxımından “kəsərli” deyildi. Şura induktiv metod kimi, verdiyi yekun rəyə (icma) görə, vəhyi bilikdən sonra əsas rasional məziyyətə malik yanaşma hesab edilirdi. Səhabələrdən sonrakı dövr islam təfəkkürü tarixində tabiin dövrü adlandırılır. Tabiin adlandırılan nəsil Peyğəmbərin deyil, onun səhabələrinin müasirləri sayılırdı. Bu dövrün özündə də rasionallıq Quran və Sünnə ilə müqayisədə daha az təsirə malik idi. Ortaya çıxmış bu və ya digər məsələnin həlli ilk öncə Quranda, sonra Sünnədə, daha sonra isə səhabələrin verdiyi rasional qərarlarda - ictihadlarda axtarılırdı. Son nəticədə bir şey hasil olmaz idisə, ictihada müraciət etmək olardı. Bu dövrdə də rasional induktiv metod (şura) vaz keçilməz bir zərurət sayılırdı. Bu dövrün sonuna yaxın islam düşüncə tarixində əql-vəhy “qarşıdurmasının” ilk təzahürləri özünü göstərdi. Daha çox Qurana və Sünnəyə üstünlük verən, hədis əhli adlandırılan firqə arasından rasional metodu – rəyi qətiyyən qəbul etməyən bir qrup ortaya çıxdı. Digər tərəfdən isə Quran və Sünnə ilə yanaşı, ictihadı da özlərinə bir metod seçmiş, rəy əhli adlandırılan cərəyan nümayəndələri arasında ifrat dərəcədə rasional həll yollarına üstünlük verənlər tapıldı. Təxminən 70-80 il davam edən vəhy-əql “yoldaşlığı” öz yerini daha sonralar sistemli şəkildə vəhy-ağıl qarşıdurmasına səbəb olacaq ibtidai ziddiyyətlərə verdi. Beləliklə, “...tabiin və ondan sonrakı dövrdə bu ibtidai rasional düşünmə tərzi dərinləşərək daha da sistematik bir hal alacaq, xüsusi nizama malik sistemli düşüncə tərzinə - kəlama zəmin hazırlayacaq idi” 28 . Fərqli düşüncə 28 Montoqomeri Vatt. İslam düşüncesinin teşekkül devri (çev. Ethem Ruhi Fığlalı). İstanbul, 1998, səh. 228. Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 377
sistemlərinin ortaya çıxmasında “biliyin mənbəyi vəhydir” deyən bir qrupun “olanla yetinmə” konsepsiyası ilə yanaşı, digər qrup insanın fərdlər və cəmiyyətin həqiqəti əldə etmək və yeni dəyərlərin bazasını möhkəmlətmək üçün ağlın işə yarayacağını israr etməsi səbəb rolunu oynamışdı. Ancaq ortaya bir sual çıxır: Peyğəmbərin və ondan sonrakı səhabə və tabiin dövründə irrasional mütləq biliklə yanaşı, məlum hallarda tətbiqində hər hansı bir qəbahət görülməyən ağılın birdən-birə işə yaramayacağını irəli sürənlər nə dərəcədə haqlı idilər? Burada biz maraqlı bir təzadın şahidi oluruq: ya ağıl zaman məfhumuna tabe olmayaraq birinci mərhələdə olduğu kimi, sonrakı dövrdə də qəbul edilməli idi. Bu zaman ikinci mərhələdə onu inkar edənlərin irəli sürdükləri əks konsepsiyaları yenidən nəzərdən keçirtmək lazım gələcəkdi; ya da mütləq sabitlik xüsusiyyətinə malik olmayan ağılın rolu süni şəkildə artırıldığından onun vəhyin ortaya qoyduğu ehkamlarda özünün ikinci dərəcəli izahedici statusundan yeganə, əsas təhlil vasitəsi “mərtəbəsinə” yüksəlməsi nəticəsində qarşı tərəfin əsaslı narazılığı və nəhayət optimal müdafiə üçün kortəbii olaraq rasional yanaşmanı “lənətləməsi” əsas götürülməli idi. Bu zaman isə lənətlənməyə səbəb olan bu ağıl “təkamülünün” keçdiyi yolu aydınlatmaq zəruri hala gələcəkdi. Bu proseslər ətrafında ortaya çıxan suallara münasib, qaneedici cavaba tapmaq üçün isə öncə bu proseslərin səbəblərini, daha sonra onların baş vermə ardıcıllığını araşdırmaq zəruri hesab olunur.
Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 378
1. Hayreddin Karaman. İslam hukuk tarihi. Kadıköy, 1989. 2. Hayreddin Karaman. İslam hukukunda ictihad. İstanbul, 1996. 3. Ramazan Altıntaş. İslam düşüncesinde işlevsel akıl. Sivas, 2003. 4. Mehmet Erdoğan. Vahiy-akıl dengesi açısından sünnet. İstanbul, 2001.
5. Muhammed Yusuf Musa. Fıkhı islam tarihi. İstanbul, 1983. 6. Montoqomeri Vatt. İslam düşüncesinin teşekkül devri (tərcümə edəni: Ethem Ruhi Fığlalı). İstanbul, 1998. 7. Şah Veliyullah ibn Abdirrahim. Huccetullahil baliğa. (tərcümə edəni: Mehmet Erdoğan). İstanbul, 1994. 8. Kadir Gürler. Rey kavramının etimolojik düzeni ve kavramsal gelişimi. Çorum İlahiyat fakültesi dergisi, 2002/2. 9. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. cild XIII. İstanbul, 1991. 10. Şükrü Özen. İslam Hukuk düşüncesinin aklileşme süreci. İstanbul, 1995.
1 .
يزاريشلا . ءاھقفلا تاقبط . ،توريب
1970
2 . ميقلا نبا . نيملاعلا بر نع نيعقوملا ملاعإ . لولأا دلجملا . ،ضايرلا
1423 ـھ
.
3 . قلاخلا دبع ينغلا دبع . ةنسلا ةيجح . ،نودنريھ ،ءافولا راد
1993 4 . راشنلا يماس يلع . ملاسلاا يف يفسلفلا ركفلا ةأشن . لولاا دلجملا . ،ةرھاقلا 1962
. 5 . يطوبلا ناضمر ديعس دمحم . ةريسلا هقف . ركفلا راد . ،قشمد
1991
Erkən İslam dövründə vəhy-ağıl münasibətlərinə dair 379
Məqalədə erkən islam dövründə ağıl-vəhy münasibətlərinə dair dolğun təsəvvürün əldə edilməsinə cəhd edilir. Bildirilir ki, ağıl İslamın inkar etdiyi mücərrədlik deyildir. Ancaq o, vəhylə müqayisədə irrasional məlumatların şərhedicisi rolunu oynaya bilmir. Peyğəmbərin əşya və hadisələrə münasibətdə ağıla müraciət etməyinə gəlincə, bu, daha çox vəhyin gəlmədiyi və ya gecikdiyi zamanlara təsadüf etmişdir. Müəllifin gətirdiyi faktlar onu göstərir ki, Peyğəmbər bu və ya digər problem xüsusunda rasional həll üsullarını inkar etməmiş, məsləkdaşlarını da yeri gəldikcə bu işə ruhlandırmışdır. Onun zamanında vəhy əşya və hadisələrə münasibətdə prioritetlik baxımından üstün status kəsb etmiş, ağıla isə vəhyin lüzum görülmədiyi təqdirdə müraciət edilmişdir. Müəllif həm Peyğəmbərin, həm də səhabələrin dövründə Quranın əsas istinad mənbəyi kimi qəbul edilməsini göstərməklə yanaşı, rasional düşüncəyə müraciətin də mövcud olmasını dolğun dəlillərlə əsaslandırmağa çalışmışdır.
SUMMARY
In the article it`s attempted to get full imagination about revelation- mentality relations at the early age of Islam. It`s notified that mentality is not the abstraction that Islam denies. But in comparison vith revelation it can`t appear as the interpreter of irrational information. As for the Prophet`s address to mentality in respect to things and events, it`s mostly found when the revelation stopped comeing or was late. The author`s facts show that the Prophet didn`t deny rational solution methods in respect with any problem, even encouraged his followers to this work. In his time revelation had prevalent degree for priority in regard with things and events, but it was addressed to mentality when there wasn`t need to revelation. Showing that
Məmmədov Elvüsal Nurullah oğlu 380
the Quran was accepted as the main source of reference at both the Prophet`s and companion`s time, he equally tried to substantiate the presence of address to rational thought with appropriate arguments.
РЕЗЮМЕ
В статье автор попытался дать полное представление об отношении к откровения-мыслям раннего периода Ислама, было показано что мысли (умозаключения) – не отвергаемая абстракция Ислама. И только лишь в сравнении с откровениями он не может играть роль коммента- риев иррациональней информаций. Что касается обращения Пророка к разуму, то это было в большой степени в отсутствие откровений или его задержки. В приведелных автором фактах видно, что Пророк не от- вергал методы рационального решения тех или иных проблем и даже вдохновлял на это своих сподвижников. В его время Откровения в от- ношение того или иного случая было приоритетным, к разуму обраща- лись когда не было нужды в откровениях. Автор попытался обосновать фактами, что имело место обращения к рациональному умозаключе- нию, несмотря на того что и Пророк и сподвижники принимали Коран как главный источник для обращения. Yüklə 461,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|