TÜRKMƏN
MÜƏMMALARI,
DEYİŞMƏLƏRİ VƏ
VÜCUDNAMƏLƏRİ
Bakı – 2011
TürkSOY kitabxanası seriyası: 15
AMEA Folklor İnstitutu
Elmi Şurasının
qərarı ilə çap olunur
Тərtib edən,
türkməncədən uyğunlaşdıran
və ön sözün müəllifi:
Prof. Dr. Ramiz ƏSKƏR
Redaktor:
AMEA-nın müxbir üzvü,
Prof. Dr. Tofiq HACIYEV
Məsləhətçi:
Prof. Dr. Annaqurban AŞIROV
Türkmən müəmmaları, deyişmələri və vücudnamələri.
Bakı, MBM, 2011, 128 s.
Kitabda zəngin türkmən ədəbiyyatının Əndəlib, Şahbəndə, Məxdimqulu, Məğrubi, Molla Nəfəs, Dostməhəmməd, Möhtaci, Miskin Qılınc kimi tanınmış nümayəndələrinin yaradıcılığından seçilmiş müəmma, deyişmə və vücudnamələr toplanmışdır. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ildə İstanbulda TürkSOY tərəfindən təşkil olunan «Türk Ləhcələri Arasında Uyğunlaşdırma Çalışmalarının Bugünkü Durumu və Qarşılaşılan Problemlər» mövzusunda beynəlxalq simpoziumun tövsiyələrinə və yekun bəyannaməsinə uyğun olaraq nəşr edilir.
İSBN: 978-9952-29-041-7
Ó MBM
Ó Ramiz Əskər
MÖCÜZƏLİ POEZİYA,
(YAXUD TÜRKMƏNİN ÖZÜ BİR MÜƏMMADIR)
Uzun illərdən bəri türkologiyanın içindəyəm, qədim türklərlə, oğuzlarla (türkmənlərlə), qıpçaqlarla, qarluqlarla bağlı tədqiqat aparıram, dərs deyirəm, kitab tərcümə edirəm, simpozium və konfranslara qatılıram, oxuyuram, öyrənirəm, ancaq yenə də görürəm ki, tarixdə türk fenomenini, türk möcüzəsini axıradək dərk etmək mümkün deyil. Heç vaxt topdan əsarətə düşməyən, şərqdə məğlub olub qərbdə qalib gələn, qərbdə itirib şərqdə qazanan, torpaqları üzərində günəş batmayan 16 cahanşümul imperiya quran bir millətdir türk milləti. Bu qədər qüvvə, iradə onda haradandır? Onun sonsuz potensialını, aşıb-daşan enerjisini, yenilməz qüdrətini nə ilə izah etməli? Türk tarixi ilə bağlı gerçəkləri malalayan, həqiqətləri ustalıqla gizləyən, təhrif edən, üstünü sementləyən Qərb alimləri yavaş-yavaş tarixin türklə başladığını etiraf edirlər. Bu nə bizim, nə də onların istəyi, arzusu ilə bağlı deyil. Yaxın gələcəkdə tam obyektiv və elmi şəkildə isbat ediləcək ki, şumer də türkdür, etrusk da türkdür...
Ümumtürk kontekstindən oğuz-türkmən kontekstinə keçəndə də saysız-hesabsız müəmma ilə qarşılaşırıq. Oğuz-türkmən tayfaları 1040-cı ildə Dandənəkan meydan müharibəsini, 1071-ci ildə Malazgird meydan müharibəsini üstün düşmən qüvvələrinə qarşı necə rahatlıqla udmuşlar. Türklər ərəb xəlifələrini istədikləri an taxtdan endirmiş, taxta çıxarmışlar. Səlcuqlar, məmlüklər və osmanlılar bütün dünyaya öz iradələrini diqtə etmişlər. Oğuzlar səlib yürüşlərini dayandırmış, min il Avrasiya qitəsinin və Şimali Afrikanın etnik, mədəni və siyasi çöhrəsini təyin etmiş, bir əlində Quran, bir əlində qılınc islam xalqlarının və dinindən asılı olmayaraq bütün təbəələrinin əmin-amanlıq şəraitində yaşamasını təmin etmişlər.
Türkmən ədəbiyyatı (indiki türkmənlər qəsr edilir) türkmən ruhunun tərcümanıdır. Onun gerçək tarixi və kökləri min illərlə əvvəlki miflərlə, dastanlarla, rəvayətlərlə bağlıdır. Yazılı ədəbiyyatın tarixi isə qismən gəncdir. Türkmən ədibləri öz əsərlərini bir neçə əsr farsca, çağatayca yazmışlar. Son 4 sərdir ki, türkməncə yazırlar. Həm də bu, türkmənin ehtişamlı «Marı – şahi-cahan» dövrünə deyil, zəif, feodal pərakəndəliyi dönəmunə təsadüf edir. Lakin buna baxmayaraq türkmən şeirindəki poetik vüsət, dərin fəlsəfə, axıcı lirizm o dərəcədə qüvvətlidir ki, oxucunu heyrətə salır. Qum barxanları ilə əhatə olunmuş bu kiçik şəhər, qəsəbə və kəndlərdə bu cür qüdrətli istedadlar necə yetişmişdir? Bunlar müəmmadır. Onların cavabı tarixin özündə, millətin genlərində gizli şəkildədir.
Türkmən ədəbiyyatında müəmma canrı xeyli inkişaf etmişdir. Demək olar ki, öz sənət məktəbi olan hər ustad aşıq, şeir yazan hər şair müəmma müəllifidir. Müəmma dini və dünyəvi elmlər üzrə hərtərəfli bilik, böyük yaddaş və müşahidə, eyni zamanda çevik zəka tələb edən bir janrdır. Burada sənə verilən, yaxud sənin verdiyin sual bəsit, eyni zamanda uydurma olmamalıdır. Tapılması tələb edilən əşyanın, cismin, hadisənin bir əlaməti, bir nişanəsi, bir cizgisi, keyfiyyəti göstərilməlidir. Tarixi, dini, mifik bir olayın qəhrəmanı və ya yeri, zamanı, hər hansı bir elementi, ünsürü nişan verilməlidir. Bunu ekspromt şəkildə, hecaya, vəzn və qafiyəyə uyğun şəkildə formulə etmək, cavabı da həmin şərtlər altında tapmaq və vermək hədsiz dərəcədə çətin məsələdir.
Türkmən ədəbiyyatında ilk müəmmalar Abdulla Şahbəndəyə məxsusdur. Bir sıra mürəkkəb müəmmalar yaradan sənətkar bu sahədə özündən sonrakı şairlərə çox güclü təsir göstərmişdir. Onun «Qırx», «Beş», «Nədir», «Hansıdır–budur» rədifli müəmmaları olduqca çətin və ağırdır. Deyilənə görə, onların çoxu bugünə qədər açılmamışdır. Sevindirici haldır ki, Abdulla Şahbəndə bəzi müəmmalarındakı sualların cavablarını növbəti bənddə özü açmışdır. Məsələn, bu şəkildə:
Ol nə quş, yetmiş başı, qırx tən, iki yüzdür ayaq,
İki türfə qanadı – biri qaradır, biri ağ,
Ol nə səyyad qəsd edib, kim yolunda qurmuş duzaq,
Fəhm edib, ustad isən, əbcəd hesabı birlə bax,
Ver xəbər indi görüm, ol quşa aşyan hansıdır?
Ömür – quş, yetmiş başı, qırx tən, iki yüzdür ayaq,
Gecə-gündüz qanadı – biri qaradır, biri ağ,
Bu əcəl səyyad olur, kim yolunda qurmuş duzaq,
Çün ömür üç hərf, əbcəddən etsəm iftiraq,
Bizi ustad bilsən, indi bu cəsəd aşyan olur.
Üstəlik, şairin müəmmalarında suallar bir bəddə formulə edilmir, bəzən hər sətirdə bir müəmma müşahidə olunur. Məsələn:
Xəbər vergil, Bəkir xocam,
O nə anddır, vallahı qırx?
Doqquz oğlan bir beşikdə,
Anası dörd, Allahı qırx?
Nə ölüdür, yaşı doqquz,
Nə mizandır, başı doqquz,
Nə tirəndaz, daşı doqquz,
Nə əjdəha, kəlləsi qırx?
Ehtimal ki, bu sualların hər biri bir miflə, dini olayla və ya dini kitablardakı hadisələrlə bağlıdır. Yaxud bu iki bəndə baxaq:
Xəbər vergil, Haşım xocam,
Nə çölistandır, dağı beş?
Ağzında qırx min qırx dişi,
Nə ilandır, ayağı beş?
Nə qumaşdır, xərci səksən,
Nə tüccardır, borcu səksən,
Nə qaladır, bürcü səksən,
Bağbanı yetmiş, bağı beş?
Şahbəndənin digər müəmmaları arasından daha çətin nümunələr göstərmək mümkündür.
Böyük Məxdumqulunun yaratdığı müəmmalar da çox dərindir. Onların bəziləri başqa şair və aşıqlarla üz-üzə deyişmə zamanı ekspromt olaraq deyilmiş, bəziləri isə yazılmışdır. Canlı deyişmədə biz qarşı tərəfin cavabını da görürük. Məsələn, Məxdumqulunun öz atası Azadi ilə, Durdu Şairlə və Oraz xanla deyişmələrində olduğu kimi. Burada, necə deyərlər, problem yoxdur, cavab bütün hallarda var. Sadəcə, növbəti bəndi oxumaq yetərlidir. Hətta bəndi oxumadan adam cavabı özü də fikirləşə bilər. Bu, cavabın nə dərəcədə doğru təxmin ediləcəyi baxımından maraqlıdır. Məsələn:
Məxdumqulu:
– Ol nədir ki, yaşıl-qızıl bürünər?
Ol nədir ki, ayağı yox, sürünər?
Ol nədir ki, yeddi dərya görünər?
Şair olsan, bundan bizə xəbər ver.
Müasir oxucu bu üç sualdan ikincisinin (ilan) cavabını dərhal tapar. İlk sualı da dağ-təpə, çöl, tarla olaraq təxmin edər. Üçüncü sualdakı «görünər» feli onu bir az düşünməyə vadar edə bilər. Müəmmanın açması isə xeyli asandır.
Durdu Şair:
– Ol əkindir, yaşıl-qızıl bürünən,
Ol ilandır, ayağı yox sürünən,
Ol balıqdır, yeddi dərya görünən,
Bizdən salam olsun, cavab böylədir.
Məxdumqulu ilə Durdu Şairin başqa bir deyişməsi daha çətin müəmmalarla müşayiət olunur. Müsair oxucunun bilikləri burada kafi deyil.
Durdu Şair:
− Aləm dairəsi nə rəngli dağdır?
Ol nə quşdur, daim onda dustaqdır?
Aşiqlər sevdiyi o nə bulaqdır?
Həftayıl əbvabın varıb kim açdı?
Məxdumqulu:
− Qaf dağı zəbərcət, rəngbərəng dağdır,
Kaknus bir quş, daim onda dustaqdır,
Mükəsat deyərlər əcəb bulaqdır,
Həftayıl əbvabın aşiqlər açdı.
Məxdumqulunun qələmə aldığı ünvansız müəmmalarda isə müasir oxucunun artıq heç bir şansı yoxdur. «Kimdədir?», «Gedibdir», «Nədir?», «Nədəndir?», «Üçü övladdan», «Kəfarət etdi» «Durubdur» adlı şeirləri bunlara misal ola bilər. Bir nümunə:
Ol kimdir, baqidə bir rövşən göz var,
Önündə mənası dörd min dörd yüz var,
Atası əridir, aşiq bir qız var,
Qoşulmaz huriyə, daşı nədəndir?
Yaxud bizim müasir dünyəvi biliklərimizin köməyə çatmadığı, dini-mistik bilgilərlə dolu bu bəndi necə açmalı? Ehtimal ki, indi bu bəndi açacaq çox az adam var:
Nə məxluqdur, nə erkəkdir, nə dişi,
Bir gözü dümağdır, bir gözü çaşı,
Rəngi qara, ala, on iki başı,
Yeri-göyü birdən tutub durubdur.
Şairin «Oturmuş», «Vardır», «Nəsən sən», «Onda var» şeirlərini müəmma sayıb-saymamaq isə oxucunun öz mülahizəsinə bağlıdır. Ancaq onlarda da müəmma elementləri var, sadəcə misraların və bəndlərin sonlarında sual işarəsi yoxdur.
Məğrubinin, Dostməmmədin, Molla Nəfəsin müəmmaları da öz mürəkkəblik dərəcəsinə görə Abdulla Şahbəndənin və Məxdumqulu Fəraqinin müəmmalarından geri qalmır. Burada önəmli bir məsələni vurğulamaq lazımdır. O da budur: türkmən şairlərinin böyük əksəriyyəti Buxarada və Xivədə təhsil almışlar. Özəlliklə, məşhur «Şirqazi» və «Göyəldaş» mədrəsəsində oxuyan adamlar dünyəvi və dini elmləri ən yüksək səviyyədə öyrənmişlər. Deməli, həmin dövrün universitetləri sayılan bu təhsil ocaqlarının proqramları, tədris və təlim metodları çox yüksək imiş. Türkmən şairlərinin şeirlərində elə dini motivlər və hadisələr (məsələn, Harış adlı ilan, yerin-göyün qatlarının adları, fəriştə adları, Dəccalın zühuru, dünyanın sonu haqqında çox təfərrüatlı bilgilər) işlənir ki, bizim ədəbiyyatda bunalra, nə hikmətsə, rast gəlmək mümkün deyil. Eyni şey müəmma-qıfılbəndlərə də aiddir. Halbuki bizim savadlı klassik aşıqlar da mədrəsə təhsili almışlar. Şübhəsiz ki, türkmən müəmmaları bizim aşıqların, mütəxəssislərin və aşıq sənəti həvəskarlarının diqqətini özünə cəlb edəcək. Bu sahədə paralellər aparmaq gələcək tədqiqatçıların vəzifəsidir.
Biz bu kitaba müəmmalı deyişmələrlə yanaşı sadə deyişmələri də daxil etdik. Məqsədimiz türkmən ədəbiyyatına xas olan başqa deyişmə növlərini də göstərmək idi. Bunlar daha çox məhəbbət, məişət, dava-döyüş xarakterli deyişmələrdir. Bunların ən səciyyəvi xüsusiyyəti situativ məqamlı olmasıdır. Bu tip deyişmələrdə, adətən, mövzudan kənar heç bir şey görmək mümkün deyil və mövzu tam dolğunluğu ilə əks olunur. Kitaba almadığımız bir savaş deyişməsini – hərbə-zorbanı burada vermək istəyirik. Abdulla Şahbəndənin «Şah Bəhram» dastanından seçdiyimiz həmin nümunədə Şah Bəhram Dev Zəlzələ adlı bir devlə savaş meydanında qarşılaşır. Dev ondan tələb edir ki, pəri qızını buraxıb getsin. İkisi deyişirlər:
Dev Zəlzələ:
Qələt xəyaldan əl götür,
Salıb get sən ol pərini,
Cıqqanı ver, başın qurtar,
Özün qaçıb sal pərini.
Şah Bəhram:
Bəri gəl, bunca laf vurma,
Mən saymanam hər qəddini.
Meydan içrə çox görmüşəm,
Sənin kimi xər qəddini.
Dev Zəlzələ:
Umudun olsa ol canda,
Gəzər olsan gen cahanda,
Başın qurtar, sal meydanda,
Qəddi-boyu dal pərini.
Şah Bəhram:
Qoçaqlar meydanda ölsün,
Qəzənfər oynunu salsın,
Şirin cana heyfin gəlsin,
Bugün, qoca, ver qəddini.
Dev Zəlzələ:
Atınızı sürün, bəylər,
Qol-budağın vurun, bəylər,
Feli azıb, görün, bəylər,
Gəl bağışla gül pərini.
Şah Bəhram:
Əli zülfüqarın çalam,
Basam, yıxam, vurub alam,
Kəsilərsən qələm-qələm,
Gizləyəmməz yer qəddini.
Dev Zəlzələ:
Qol kəsilər buğum-buğum,
Başın kəsib alam tuğun.
Ləşkərim çox, yığın-yığın,
Gəl, təhvil ver ol pərini.
Şah Bəhram:
Laf söyləmə, üzü qara,
Çəkilərsən hələ dara,
Kəsilərsən para-para,
Yox edərsən var qəddini.
Dev Zəlzələ:
Zəlzələ der: bağrım söksən,
Beynim sorub ətim çəksən,
Başım kəsib qanım töksən,
Nuş canına, al pərini.
Şah Bəhram:
Şah Bəhram der: səni tutub,
Qollarını beldə çatıb,
Qabağına atın qatıb
Mum eylərəm zor qəddini.
Türkmən klassik ədəbiyyatına xas olan başqa bir deyişmə növü «Dedim – dedi» tipli şeirlərdir. Kitaba Məxdumqulunun və Molla Nəfəsin bu qəbildən olan bir neçə şeiri daxil edilmişdir. Bunlar bir qayda olaraq aşiqlə-məşuq arasında keçir, sevən könüllərin duyğularını əks etdirir. Məxdumquludan bir misal:
Dedim: «Gecən qaranlıq». Dedi: «Uyğuda ayım»,
Dedim: «Kimlər yasavul?» Dedi: «Kirpiyim − yayım»,
Dedim: «Harda məskənin?» Dedi: «Laməkan cayım»,
Dedim: «Zərəfşan olar». Dedi: «Kövsərdir çayım»,
Dedim: «Ondan ver mənə!» Dedi: «İstərmiş bican».
Bu cür deyişmələrdə diqqəti cəlb edən cəhət çox yaxşı bənzətmə, təşbeh sisteminin olması, ən çox da təzadların işlədilməsidir. Bunu Molla Nəfəsdən gətirdiyimiz aşağıdakı nümunədə də açıq şəkildə müşahidə edirik:
Dedim: «Bir busə vergil!» Dedi: «Verim, güldürsən».
Dedim: «Haqq aşığıyam». Dedi: «Karın bildirsən».
Dedim: «Əziz mehmanam». Dedi: «Gəlib öldürsən»,
Dedim: «Bu nə sözdür, ey!...» Dedi: «Gəlib qaldırsan».
Aldım dərhal qoluma. Dedi: «Görəcək bağban...».
Haqqında söz açacağımız başqa bir şeir növü vücudnamədir. Bizim ədəbiyyatda da vucudnamələr çoxdur, Aşıq Valehin, Məlikballı Qurbanın vücudnamələri xüsusilə məşhurdur.
Vücudnamələr, əsasən, insanın fiziki bioqrafiyasıdır, ayrı-ayrı yaş dövrlərinin – uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik, olğunluq, qocalıq və ahıllıq dövrlərinin bədii inikasıdır. Hər yaş dövrünə aid səciyyəvi xüsusiyyətlər, insanın fiziki və mənəvi inkişaf mərhələləri burada öz əksini tapır. Məsələn, Məxdumqulu «Yetdin», «Məna bilməz yaşında», «Gərək» və «Gəldin» başlıqlı vücudnamələrində insanın ana bətninə düşdüyü andan yüz yaşına qədərki dövrünü nəzm etmişdir:
Bir gün atan eşq etdi,
Sülbündan cuşə yetdin.
Əvvəl sudun, qan oldun,
Qandan son leşə yetdin.
Hökm eylədi ol xuday,
Doqquz saat, doqquz ay,
Yeddi əndam caybacay,
Sünnə ulaşa yetdin.
Guş verdi, dəhan verdi,
Dəhana zəban verdi,
Ağıl verdi, can verdi,
Göz verdi, qaşa yetdin...
Daha sonra adamın yeddi yaşında məktəbə getməsi, on dörd yaşında eşqə düşməsi, sonra evlənməsi, iyrmi dörd yaşında cəngə-savaşa getməsi, otuzunda fiziki cəhətdən ən güclü çağına yetməsi, qırxında kamilliyə qədəm qoyması dövrü gəlir. Əllisindən sonra insan yavaş-yavaş qocalır, ömür qüruba üz tutur. Məxdumqulu özünün məşhur «Gəldin” rədifli vücudnaməsində insan həyatının bundan sonrakı dövrünü belə təsvir edir:
Əlli yaşa varanda, doğruluqda olarsan,
Kobudluqdan ayrıldın, incəliyi bilərsən,
Hər necə cəfa çəksən, axır bir gün ölərsən,
Beş vəxt dua oxuyub haqqa şükür qılarsan,
Altmış yaşa varanda, qocalığı bilərsən,
Əkən əkinin biçıb, oraq-ormana gəldin.
Yetmiş yaşa varanda, qanın qaçar üzündən,
Ağ dişlərin tökülər, şölə gedər gözündən,
Qüvvət səndən ayrılar, gücün qaçar dizindən,
Heç kişi həzər etməz söylədiyin sözündən,
Səksən yaşa varanda, könlün keçər özündən,
Gedər olub dünyadan, yaxasız dona gəldin.
Məxdumqulu, möhnətdir hər kim doxsana yetsə,
Kəm-kəm gələr cahana əgər yüz yaşa yetsə,
Heç kimdən haray olmaz əcəl yaxanı tutsa,
İmanını qazansan, yolunu rəvan etsə,
Axır olacağın budur – tənin yer ilə yatsa,
İşığı, tünlüyü yox, qaranlıq xana gəldin.
Şair gör-götür dünyasından, xalq fəlsəfəsindən çıxış edərək bu doğru qənaətə gəlir:
Məxdumqulu, hümməti,
Qalmaz qədir-qiyməti,
Peyğəmbərin ümməti
Heç olar yüz yaşında.
Buraya qədər dediklərimizə yekun vuraraq söyləyə bilərik ki, klassik türkmən ədəbiyyatı bir çox sahələrdə böyük nailiyyətlər qazanmışdır. Müəmma, deyişmə, vücudnamə janrları da buraya daxildir. Bu ədəbiyyatın böyüklüyü türkmən xalqının böyüklüyü ilə düz mütənasibdir. Bizdən olsun və ya bizdən olmasın, təkəbbürlü, özündən bədgüman adamlar bunu anlaya bilməz.
Biz TürkSOY kitabxanası seriyasından 15-ci kitabı oxuculara təqdim etmənin sevinci içindəyik. Bunlar hamısı 2009-cu ilin sentyabrından bəri mənim könüllü olaraq tərtib ediyim, heç bir honorar və maaş almadan Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırdırdığım və istisnasız olaraq hamısına ön söz yazdığım, bir neçəsini çıxmaq şərtilə hamısını öz kasad vəsaitim hesabına çap etdirdiyim, ölkəmizin kitabxanalarına, mütəxəssislərə, dostlara hədiyyə etdiyim, xarici ölkələrə, o cümlədən dünyanın ən böyük kitabxanası olan ABŞ Konqress Kitabxanasına göndərdiyim 15 kitabdır. Onların ümumi həcmi təxminən 4000 səhifə və ya 250 çap vərəqi edir.
Bu mənim türklüyə təmənnasız xidmətimdir, yuxusuz gecələrimin, istirahətimin, beynimin, göz nurumun, alın tərimin məhsuludur, səhhətimin, ailəmin güzəranı hesabına əldə olunan əsərlərdir. Bir türk olaraq bundan sonsuz şərəf duyuram. Onların bəzilərinə görə maddi dəyəri olmayan, ancaq böyük mənəvi dəyəri olan mükafatlar aldım. Bu işin gerçək dəyərinin gələcək nəsillər tərəfindən veriləcəyini bilirəm. Bu da mənə kifayətdir.
Tanrı Türkü Qorusun!
Ramiz ƏSKƏR.
Bakı, 20 avqust 2011-ci il.
NURMƏHƏMMƏD ƏNDƏLİB
(1660 – 1740)
Nurməhəmməd Əndəlib zəngin türkmən ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri, özündən sonra gələn bütün türkmən şairlərinin müəllimi və ustadıdır. Azadi, Şahbəndə, Məxdimqulu, Şeydayi, Məğrubi, Qayıbi, Talibi, Qurdoğlu, Kəminə, Seyidnəzər Seydi, Zəlili, Seydulla Seydi, Zinhari, Molla Nəfəs, Aşiqi, Katibi, Möhtaci, Miskin Qılınc, Balqızıl kimi tanınmış söz ustaları onun ardıcılları və şagirdləridir.
Əndəlibin türkmən ədəbiyyatı qarşısındakı xidmətləri son dərəcə böyükdür. Hər şeydən əvvəl o, müasir türkmən ədəbiyyatının və ədəbi yazı dilinin banisidir. Ondan əvvəl yaşayıb-yaradan türkmən şairlərindən Bayram xan və Vəfai öz əsərlərini həmin dövrdə bütün Orta Asiyada geniş yayılan və əsasən mədrəsə təhsili görmüş adamların işlətdiyi ədəbi çağatay türkcəsi ilə qələmə almışlar. Əndəlib isə əsərlərini uşaqlıqdan bəri sevə-sevə dinlədiyi milli-məhəlli dastanların təsiri altında şirin türkmən dilində yazmaqla bir ilki gerçəkləşdirmişdir. Şairin ikinci böyük xidməti türkmən ədəbiyyatını mövzu və janr baxımından zənginləşdirməsidir. Əslində, o, realist türkmən poeziyasının ilk rüşeymlərini qoymuş, Məxdumqulu isə onu zirvəyə qaldırmışdır. Milli ədəbiyyatda ilk poemanın, ilk dastanın müəllifi də Əndəlibdir. Nəhayət, o, türkmən ədəbiyyatında ilk tərcüməçilərdən biridir.
Nurməhəmməd Əndəlibin həyatı haqqında əldə dəqiq məlumat yoxdur. Son dövrlərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində onun 1660-cı ildə Daşoğuz vilayətinin İlanlı bölgəsinin Qaramazı kəndində anadan olduğu təsbit edilmişdir. Şair 1740-cı ildə 80 yaşında vəfat etmişdir.
Əndəlib amansız bir xəstəliyə tutulduğu üçün təbdili-iqlim məqsədilə özbəklər arasına köçmüs, Ürgəncdə, əsasən də Xivədə yaşamışdır. O, «Risaleyi-Nəsimi» poemasının giriş qismində həyatı, doğulduğu və yaşadığı yer, habelə təxəllüsü haqqında kiçik bilgilər vermişdir:
Adım idi Nurməhəmməd Qərib,
Sözdə təxəllüsüm idi Əndəlib.
Şəhrimiz Urgənc – vilayət idi,
Xanımız Şirqazi himayət idi.
Əsli-məkanım ki Qaramazıdır,
Adəmi işrətdə qışı-yazıdır.
Bil ki, Qaramazı bizim cayımız,
Zikri-xuda eşq ilə dilxahımız...
Barça xəlayiq içində bəd işim,
Yetdi əlli beşə mənim bu yaşım.
Şair öz əsərlərini Əndəlib təxəllüsü ilə yazmışdır. Rəvayətə görə, o, gəncliyində Gül adlı bir qızı sevmiş, ona nisbət olsun deyə özünə Əndəlib, yəni «Bülbül» təxəllüsünü seçmişdir. Adının tərkibindəki Qərib sözü isə doğma vətəndən, el-obadan uzaqda yaşamasına işarədir. Şeirlərində özünü Əndəlibi-binəva, Əndəlibi-zar, Əndəlibi-bəlakeş adlandırması həyatının məşəqqət içində keçdiyini göstərir:
Gahi xərabatda işim, gah fəğan,
Külbeyi-əhzan idi gahi məkan.
Şairin təhsili, şəxsi həyatı haqqında yazılı mənbələrdə elə bir ciddi məlumat yoxdur. Ancaq əsərlərindən anlaşıldığına görə, o çox mükəmməl təhsil almış, Şərq poeziyasını, onun bədii ifadə vasitələrini dərindən mənimsəmiş, ərəb, fars, tacik dillərini də yaxşı öyrənmişdir. Şairin «Şahnamə»ni tərcümə etməsi barədə bəzi məxəzlərdə bilgi verilir. Təəssüf ki, bu tərcümə indiyədək tapılmamışdır. Əndəlibin bir sıra şairlərin əsərlərinə nəzirə yazması onu göstərir ki, o, klassik Şərq şeirini ciddi mütaliə etmiş, söz sənətinin bütün incəliklərinə yiyələnmişdir.
Əndəlibin zəngin poetik irsinin çox az qismi bizə gəlib çatmışdır. Hazırda əlimizdə onun səkkiz qəzəli, bir neçə mürəbbəsi, müxəmməsi və müsəddəsi, bəzi başqa şeirləri var. Bunlar sayca az olsalar da, janr və məzmunca çox əlvan, bədii cəhətdən isə çox mükəmməl əsərlərdir. Əndəlib sənətinə dərin ehtiram bəslədiyi Nəvainin on yeddi, Füzulinin iki, Vəfai, Übeydi, Həbib və Caminin birər qəzəlinə təxmis, Nəvainin bir qəzəlinə təsmin, Məşrəbin bir qəzəlinə və bir mürəbbəsinə təzmin yazmışdır. Onun qələmə aldığı təzmin, təxmis və təsminlər ən yüksək poetik səviyyədədir, orijinallarından əsla geri qalmır. Bu, Əndəlibin parlaq istedadından xəbər verir.
Onun sənətinə hörmət əlaməti olaraq özbək şairləri Müxlis və Munis də hərəsi Əndəlibin bir qəzəlinə təxmis yazmışlar. Beləliklə, Əndəlib Orta Asiyada nəzirəçiliyin, dolayısı ilə, ədəbi əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynamışdır. O, məşhur fars şairi Caminin on bir qəzəlini türkmən dilinə eyni ilhamla tərcümə etmişdir.
Böyük sənətkar yazdığı poemalarla özündən sonrakı şairlərə də nümunə olmuşdur. Onun «Risaleyi-Nəsimi», «Oğuznamə», «Səəd Vəqqas» və «Qisseyi-firon» adlı dörd poeması var.
Əndəlibin «Oğuznamə»si digər oğuznamələrlə məzmun etibarilə ümumən səsləşə, əksər məqamlarda üst-üstə düşsə də, bir sıra fərqlər də müşahidə edilir, yəni burada şairin orijinal dəst-xətti, bədii üslubu və təhkiyəsi özünü göstərir. Əndəlibdə Oğuz xanın türk cahan hakimiyyəti uğrunda mübarizəsi daha yığcam, daha fərqli epizodlarla təsvir edilir. Hətta eyni detallarda belə bəzi fərqlər görmək mümkündür. Oğuz xanın ölümünə şairin mərsiyəsi onun ən orijinal tərəfidir.
Əndəlib «Risaleyi-Nəsimi» poemasında məşhur şair İmadəddin Nəsiminin parlaq obrazını yaratmışdır. «Səəd Vəqqas» və «Qisseyi-firon» adlı poemalar dini səciyyəli əsərlərdir. Səəd Vəqqas məşhur islam sərkərdəsi və dövlət xadimi, öz səxavəti və xeyirxahlığı ilə əfsanəvi şöhrət qazanmış tarixi şəxsiyyətdır. Poemada onun mərdliyi və comərdliyi, bu yolda hətta oğlunu qurban verməsi təsvir olunur. «Qisseyi-firon» isə yəhudi peyğəmbəri Musanın doğulması və zülmkar Misir fironunu devirməsi haqqındadır.
Əndəlib türkmən ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq dastanları, rəvayətləri, xalq hekayələrini nəzmə çəkmiş, onları ədəbi cəhətdən cilalamış, süjet xəttinə əl gəzdirmiş, şeirlərini yenidən işləmişdir. Bunlar «Leyli və Məcnun», «Yusif və Züleyxa», «Baba Rövşən» və «Zeynal Ərəb» dastanlarıdır. Başqa bir məlumata görə, «Mirzə Həmdəm» dastanı da ona məxsusdur.
Bu dastanlardan ikisi, daha doğrusu, «Leyli və Məcnun»la «Yusif və Züleyxa» eynən Azərbaycan versiyası ilə səsləşir və bizə məlum olan məzmundadır. Şairin dini-mənqibəvi səciyyə daşıyan «Baba Rövşən» və «Zeynal Ərəb» dastanları isə bizdə bilinmir və aşıqlarımızın dastan repertuarında yoxdur. Şairin dastanlarının hamısı süjet və sənətkarlıq baxımından çox mükəmməl, şeirləri isə çox gözəldir.
2011-ci il Əndəlibin 350 illik yubileyi ilidir. Bu münasibətlə Türkmənistanın müxtəlif şəhərlərində bir sıra yubiley tədbirləri, təntənəli mərasimlər keçirilir. 10-12 mart tarixlərində isə şairin vətəni Daşoğuzda Türkmənistan Elmlər Akademiyasının və Daşoğuz vilayət icra hakimiyyətinin birgə əməkdaşlığı ilə Əndəlibə həsr olunan beynəlxalq elmi konfrans təşkil edildi. Biz bu yubileyə töhfə olaraq Nurməhəmməd Əndəlibin «Şeirlər, poemalar, dastanlar» (Bakı, 2011, 292 s.) adlı kitabını Azərbaycan dilində nəşrə hazırladıq.
Dostları ilə paylaş: |