BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 904
II RUS
İYA-İRAN MÜHARİBƏSİ VƏ
“ERMƏNİ VİLAYƏTİ”NİN YARADILMASI
E.Z.
ƏLİYEV
AMEA
A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu
elmir0880@gmail.com
M
əqalədə II Rusiya-Qacar müharibəsindən sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əra-
zisind
ə “Erməni vilayəti”nin təşkil olunması və bu əraziyə Qacarlar və Osmanlı imperiya-
larından ermənilərin köçürülməsi prosesindən bəhs olunur. Çar Rusiyası erməniləri bu
torpaqlarda m
əskunlaşdırmaqla Cənubi Qafqazda geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmiş, öz
müst
əmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək üçün erməni amilindən istifadə etmişdir. Bununla
da C
ənubi Qafqaz ərazisində və Türkiyədə ermənilərin ərazi iddiaları ilə bağlı olan müxtəlif
mi
lli münaqişə ocaqları meydana gəlmişdir.
Açar sözl
ər: müharibə, müqavilə, vilayət, qoşun, köçürülmə
Şimali Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal olunmasından
sonra erm
ənilərin kütləvi surətdə torpaqlarımıza köçürülməsi prosesi baş ver-
mişdi. Rusiya ilə Qacarlar arasında Türkmənçay sülh müqaviləsinin bağlanıl-
masından (10 fevral 1828-ci il) dərhal sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları
ərazisində yaradılan “Erməni viulayəti”ndə ermənilərin sayı süni şəkildə artırıl-
mışdı.
H
ələ 1813-cü ildə Rusiya ilə Qacarlar İranı arasında imzalanmış Gülüstan
sülh müqavil
əsindən sonra da bu dövlətlər arasındakı münasibətlər gərgin
olaraq qalırdı. Rusiya qacarlardan yeni torpaqlar qoparmaq məqsədindən əl
ç
əkməmişdi. Hər iki dövlət məxfi şəkildə müharibəyə hazırlaşırdı [1,143].
Gülüstan müqavil
əsi bölgədə müvəqqəti sakitliyə səbəb olsa da, onun
n
əticələri nə Rusiyanı, nə də Qacarlar İranını qane etmirdi. İran tərəfi müha-
rib
ənin əsassız yerə uduzulduğunu, Rusiya tərəfi isə qarşıya qoyulan məqsədin
tam sur
ətdə həyata keçirilmədiyini hesab edirdi. Müqavilə Rusiyanın Cənubi
Qafqazdakı hərbi uğurlarını təsdiq etsə də, bu dövlət bölgədə hələ də lazımınca
möhk
əmlənə bilməmişdi. Başlıca məqsəd - iki dövlət arasındakı sərhəd xəttini
Arpaçay v
ə Araz çaylarından müəyyənləşdirməklə Naxçıvan və İrəvan xanlıq-
larının Rusiyaya birləşdirilməsi planı hələ də reallaşmamışdı [2, 325-326].
İrəvanın işğalı rusların Qafqaza gəlişinin ilk günlərindən gündəmdə olsa
177
da, İrəvan yürüşləri ya məğlubiyyətlə nəticələnir, ya da təxirə salınırdı. I Ni-
kolay da öz s
ələfi kimi İrəvanın tutulmasını səbirsizliklə gözləyir, bu işin
vacibliyini tez-
tez Yermolova xatırladırdı. İrəvan xanı isə əsrin əvvəlində
itirilmiş əraziləri geri qaytarmaq niyyətində idi və hətta Tiflisə hücum etmək
üçün
əlverişli məqam da gözləyirdi. Beləliklə, hər iki tərəf müharibəyə
hazırlaşır, qüvvələrinin sayı artırılır və münasibətlər kəskinləşirdi [3,162].
H
ələ 1826-cı ilin yazında rus komandanlığı Şirəkə hücum etməyi qərara
almış və bununla da Rusiya İrəvan xanlığına qarşı yeni hücum kampaniyasına
başlamışdı. 1826-cı il iyulun 16-da İrəvan xanının qoşunları əks hücuma
keç
ərək Şirəkə, qardaşı Həsən xanın qüvvələri isə Şörəyelə daxil oldular. Rus
qoşunları xeyli itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldular. Rusiya qoşunlarının
işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, Qarakilsə və digər keşikçi məntəqələri
darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər.
Bel
əliklə, qısa müddət ərzində Pəmbək və Şörəyel işğalçılardan təmizləndi.
Bundan bir neç
ə gün sonra - 1826-cı il iyulun 19-da II Rusiya-Qacar müha-
rib
əsi başlandı [4, 327-329].
Rusiya ordusunun Qafqazda
kı baş komandanı general Yermolov əvvəlki
mövqel
ərin itirilməsi və xan qoşunlarının Gürcüstan sərhədlərinə yaxınlaşması
il
ə barışmaq istəməyərək Balıqçay məntəqəsinə yeni dəstə göndərdi. Lakin 166
n
əfərdən ibarət olan bu hərbi dəstə iyulun 26-da xan süvariləri tərəfindən
mühasir
əyə alınaraq, demək olar ki, tamamilə məhv edildi. Onlardan 113 nəfəri
öldürüldü, başda dəstə komandiri olmaqla 18 nəfər əsir götürüldü, qalan 40
n
əfər isə döyüş meydanından qaçmağa məcbur oldu. Ruslar bu məğlubiyyətin
s
əbəbini dəstədəki rus xidmətinə girmiş qazaxlılarla bağlayaraq, bildirirdilər ki,
onların bir hissəsi rus dəstələrinə qarşı çıxmış, digərləri isə, guya, ilk atəşdən
sonra qaçmışdılar [4, 329].
Çar I Nkolay xanlıqlarda başlanan müharibə və rusların həmin ərazilər-
d
ən qovulması barədə hələ məlumat almadığına görə, avqustun 1-də İrəvan
üz
ərinə yürüşə çıxmaq barədə fərman verdi. Lakin Yermolov bu göstərişi
yerin
ə yetirə bilmədi [3, 164]. Çünki artıq müstəmləkəçilərə qarşı xalq azadıq
h
ərəkatının başlanması nəticəsində bütün Şimali Azərbaycan xanlıqları üzərin-
d
ə nəzarət itirilmişdi və rus qoşunlarının İrəvana doğru hərəkət etməsi mümkün
deyildi. Buna gör
ə də Rusiya imperatorunun fərmanı ilə nəzərdə tutulan yürüş
t
əxirə salınmışdı [4, 330-331].
Yermolov is
ə mövcud qüvvələrlə İrəvan xanlığını tutmaqla kifayət-
l
ənməyi, qalalarda rus qoşunlarına dəstək olan ermənilərdən istifadə etməklə,
onların hamısını müsəlmanlara qarşı silahlandırmağı təklif edirdi. Daha sonra
Meşkin vilayətindən keçməklə Ərdəbil, Xalxal və Güney Azərbaycanın başqa
vilay
ətləri tutulmalı, Lənkəran xanlığı isə əsarət altına alınmalı idi. Çar I Niko-
lay Yermolovun
əsas zərbənin İrəvan xanlığına endirilməsi fikrini bəyənmiş və
planı təsdiq etmişdi [4, 331-332].
Lakin çar I Nikolay Qafqazın baş hakimi Yermolova o qədər də etibar
etmirdi. Yermolov dekabristl
ərlə əlaqə saxlamaqda şübhəli bilinirdi. Buna
178
müvafiq olaraq I Nikolay Yermolovu
əvəz etmək üçün öz sevimli generalı
İ.F.Paskeviçi Tiflisə göndərmişdi. Paskeviç Tiflisə gəldikdən sonra öz
ixtiyarındakı qoşunlarla birlikdə Gəncəyə doğru irəlilədi. 1826-cı il sentyabrın
10-
da Paskeviç artıq Gəncədə idi [5, 194]. Onun sərəncamında 10391 nəfər (7
batalyon, 1 draqun v
ə 2 kazak alayı, 300 gürcü atlısı) və 24 top var idi [3,s.154].
Bir q
ədər irəli gedərək bildirək ki, Yermolovun əvəzinə Paskeviçin
Qafqazdakı qoşunların baş komandan təyin edilməsi rəsmi surətdə 1827-ci il
martın sonlarında baş vermişdi. Yeni baş komandan İrəvan xanlığının strateji
m
əntəqə kimi böyük əhəmiyyətə malik olduğunu başa düşür və ilk zərbəni bu
xanlığa endirməyi qərara almışdı [4, 332].
1826-
cı ilin sonunda Yermolov və Paskeviçin rəyi əsasında baş qərargah
növb
əti hərbi kampaniya ilə bağlı iki layihə işləyib hazırlamışdı. Paskeviçin
b
əyəndiyi ikinci layihəyə əsasən düşmənə qəflətən zərbə endirilməli, İrəvan və
Naxçıvan vilayətləri Azərbaycanın başqa yerlərindən tamamilə təcrid olunmalı,
əsas hədəf isə Təbriz olmalı idi [3, 165].
Qeyd ed
ək ki, G.Nəcəfli öz məqaləsində rus tədqiqatçısı İ.Şopenin 1826-
cı ildə İrəvan xanlığında apardığı hesablamalara istinadən bildirir ki, həmin
vaxt
əhalinin 80 %-dən çoxu Azərbaycan türklərindən, təxminən yalnız 20 %-i
is
ə ermənilərdən ibarət idi. Müəllif bu faktın erməni müəllifi Q.Bornotyanın
əsərində də təsdiq olunduğunu qeyd edir [6,s.84].
Rusiyanın İrəvan üzərinə yürüşlərində bir neçə mərhələni qeyd etmək
vacibdir: 1827-ci il aprelin 16-17-d
ə Rusiya işğalçıları tərəfindən Sərdarabad
qalasının birinci mühasirəsi və qalanın qəhrəmancasına müdafiəsi; 27 aprel-23
iyun 1827-ci ild
ə İrəvan qalasının üçüncü mühasirəsi və qala qəhrəmanlarının
Rusiya işğalçılarına təslim olmaması; 1827-ci il sentyabrın 14-20-də Sərdar-
abad qalasının rus qoşunları tərəfindən ikinci mühasirəsi, qalanın qəhrəman-
ca
sına müdafiəsi və süqutu; 1827-ci il sentyabrın 24-dən oktyabrın 1-dək İrə-
van qalasının dördüncü mühasirəsi, erməni xəyanəti və İrəvan qalasının süqutu
[4, 333-352].
İrəvan qalasının dördüncü mühasirəsi zamanı ermənilər Paskeviçlə əlaqə-
y
ə girə bilmiş və azərbaycanlıların qalanın hansı hissəində yerləşdiklərini, top
at
əşlərini hansı istiqamətlərə yönəltməyin lazım olduğunu ruslara bildirmişdilər.
Rus qoşunları erməni xəyanətindən istifadə edərək qalaya daxil olmuş və on-
larla qalanın qəhrəman müdafiəçiləri arasında qanlı döyüş baş vermişdi. Həsən
xan Qacar 200 n
əfərədək əyanla birlikdə qaladakı məscidlərin birinə çəkilərək
müqavim
ət göstərməkdə yenə də davam etmişdi. Lakin axşama yaxın İrəvan
qalası işğalçıların əlinə keçmiş, Həsən xan Qacarla bərabər qalanın komendantı
Sübhanqulu xan, xüsusi tabor komandiri Qasım xan, Mərəndli Cəfərqulu xan,
T
əbrizli Əlimərdan xan, Əhərli Aslan xan, Fətəli xan və başqaları ələ keçiril-
mişdi [4, 348-350]. Fars qoşunlarının tərkibində iştirak edən ermənilər də İrə-
van qalası uğrunda aparılan döyüşlərdə daha çox casusluqla, bələdçiliklə və
x
əyanətkarlıqla məşğul olmuşdular [2, 337]. Qeyd edək ki, ruslar İrəvan qa-
lasını alanda şəhərdəki əhalinin 70 %-dən çoxunu azərbaycanlılar təşkil
179
edirdil
ər [7, 9].
Rus qoşunları İrəvanı aldıqdan sonra müxtəlif istiqamətlərdə cənuba
doğru yürüşə başlamışdılar. Tezliklə Mərənd, Təbriz, Xoy, Səlmas və Marağa
da z
əbt olunmuşdu. Dehqarağandakı danışıqlarda Paskeviçin ultimatumu
yerin
ə yetirilmədiyinə görə hərbi əməliyyatlar yenidən başlamışdı. Urmiya və
Ərdəbil də rusların əlinə keçmişdi. Ərdəbildəki nadir əlyazmalar kitabxanası
ruslar t
ərəfindən qarət edilmişdi. Tehran üçün yaranan birbaşa təhlükə şahı sülh
müqavil
əsi bağlamağa sürükləyirdi [3, 170].
Naxçıvanın işğalı ilə bağlı onu bildirək ki, 1827-ci ilin iyununda Nax-
çıvana yürüş etməyi qərarlaşdıran Paskeviç qoşunlarını Gərniçaydakı düşərgə-
y
ə toplamışdı. İyunun 19-da qoşunlar hərəkətə başlayıb, əvvəlcə Dəvəli kəndi-
n
ə girdilər. Sərdar əvvəlcədən əhalini İrəvana köçürdüyünə görə, kənd bom-
boş idi. V.U.Umudlu öz əsərində Naxçıvanda ruslara qarşı hər hansı müqavi-
m
ət göstərilməsi barədə məlumatın olmadığını qeyd edir və ehtimal edir ki,
K
ərim xan müqavimət göstərə bilməyəcəyini zənn edib xanlığı tərk etmişdi.
İyunun 26-da Naxçıvan ələ keçirilmişdi [3, 167].
1828-
ci il fevralın 9-dan 10-na keçən gecə Türkmənçay kəndində Rusiya
il
ə Qacarlar arasında müqavilə imzalandı. 16 maddədən ibarət olan müqavilə-
nin üçüncü madd
əsi İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının da Rusiyaya keçməsini
n
əzərdə tuturdu. Dördüncü maddə iki dövlət arasındakı sərhəd xəttini müəy-
y
ənləşdirir, səkkizinci maddə isə Xəzər dənizində yalnız Rusiya hərbi
g
əmilərinin üzməsinə icazə verirdi və sairə [3, 170].
Bel
əliklə, Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Azərbaycan torpaqları Azər-
baycan xalqının iradəsi nəzərə alınmadan iki imperiya arasında ikinci dəfə
bölüşdürüldü. Şimali Azərbaycan çar Rusiyasının əsarəti altına düşdü, Cənubi
Az
ərbaycan isə Qacarların əlində qaldı [4, 351].
Türkm
ənçay müqaviləsi 1828-ci il martın 20-də təsdiq edildi, onun ertəsi
günü –
martın 21-də isə I Nikolayın “Erməni vilayəti” yaradılması haqqında
imzaladığı fərmanda deyilirdi: “İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən, İrandan
Rusiyaya birl
əşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra “Erməni
vilay
əti” adlandırmağa hökm edir və titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin
q
uruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında Ali Senat lazımi fərmanları
öz vaxtında alacaqdır” [4, 379].
İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının torpaqları hesabına yaradılan “Erməni
vilay
əti” İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə, habelə Ordubad dairəsinə bölünmüş-
dü. İrəvan əyalətinə, keçmiş İrəvan xanlığında olduğu kimi, 15 mahal, Nax-
çıvan əyaləti və Ordubad dairəsinin hər birinə 5 mahal daxil idi. İmperatorun
f
ərmanı ilə “Erməni vilayəti” təşkil olunan zaman İrəvan əyalətində İrəvan,
S
ərdarabad, Şərur və Sürməlidən ibarət olan 4 dairə də yaradılmışdı [4, 379].
Bel
əliklə, Qafqazda, həm də Azərbaycan torpağında ilk dəfə olaraq ermə-
nil
ərin fiziki-coğrafi ərazisi – “Erməni vilayəti” yaradıldı [8, 257]. Bununla da
Az
ərbaycan torpaqlarında sonralar erməni dövlətinin yaradılmasının, həm də
C
ənubi Qafqaz regionunda yeni gərginlik ocağının əsası qoyuldu [4, 352].
180
1826-1828-ci ill
ər Rusiya-Qacar və 1828-1829-cu illər Rusiya-Osmanlı
müharib
əsinin Rusiya imperiyası üçün uğurla başa çatması ermənilərin Şimali
Az
ərbaycan ərazisinə kütləvi surətdə köçürülməsi üçün əlverişli şərait
yaratmışdı. Türkmənçay sülh müqaviləsinin imzalanması “Erməni vilayəti”nin
yaradılmasından əlavə, bir sıra digər vəzifələrin də həyata keçirilməsinə zəmin
hazırlamışdı. Rusiya imperiyası Şimali Azərbaycanda İran və Türkiyə ermə-
nil
ərinin yerləşdirilməsi işinə başlamışdı ki, bu da onun Cənubi Qafqazdakı
mövqel
ərini möhkəmləndirirdi. Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsinə
əsasən İrandan ermənilərin Rusiyaya sərbəst surətdə keçməsinə icazə verilirdi
[8, 257-258]. 1 il
ərzində köçənlərə İranın hökumət və yerli hakimiyyət orqan-
larının heç bir maneçiliyi olmadan, onların satlıq malına və ya əmlakına,
əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan daşınan əmlakını aparmaq
v
ə satmaq hüququ verilirdi [9, 130]. Müqaviləyə görə, həmin ailələrin əmlakı 5
il müdd
ətində onların ixtiyarında qalırdı və bu müddətdə ermənilərə öz
mülkiyy
ətini satmaq və ya onunla istədikləri kimi davranmaq hüququ
verilmişdi [2, 371]. 1829-cu il sentyabrın 2-də Ədirnədə Osmanlı və Rusiya
arasında bağlanmış müqavilənin 13-cü maddəsi isə Osmanlı imperiyasında
yaşayan ermənilərin kütləvi şəkildə, 18 ay müddətində daşınan əmlakları ilə
birlikd
ə Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsini rəsmiləşdirmişdi. Qeyd edək
ki, bu müqavil
ənin 13-cü maddəsinin işlənilib hazırlanmasında Rusiya tərəfinin
t
əkidi böyük rol oynamışdı [10, sənəd 818, 830].
Bel
əliklə, Rusiya imperiyasının erməniləri İrandan Şimali Azərbaycanın
q
ərb bölgələrinə və Qarabağa köçürməsi siyasəti azərbaycanlıları öz doğma
yurdlarından sıxışdırıb çıxarmaq məqsədinə xidmət edirdi və “erməni dövlə-
ti”nin yaradılmasına hazırlıq idi. Tarixi hadisələrin sonrakı gedişi də sübut
etmişdi ki, İran erməniləri Şimali Azərbaycana onlara “yeni vətən” yaratmaq
m
əqsədilə köçürülmüşdülər [4, 390].
Erm
ənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyasına aid monoqrafiyada
ABŞ professoru Castin Makkartinin məlumatına istinadən göstərilir ki, hələ
1828-ci ild
ə ruslar Şərqi Anadoluya hücum edərkən, geri qayıtdıqda özləri ilə
b
ərabər 100 min ermənini də Qafqaza gətirmiş və onları qovulmuş müsəlman-
ların evlərində yerləşdirmişdilər [7, 27].
1826-1828-ci ill
ər Rusiya-Qacar və 1828-1829-cu illər Rusiya-Osmanlı
müharib
ələrindən sonra kütləvi köçürmələr zamanı “Erməni vilayəti”nin İrəvan
v
ə Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə İran və Osmanlıdan 10631 ailədən ibarət
olan 57226 n
əfər erməni köçürülmüşdü. Köçürmələrdən əvvəl həmin ərazidə
c
əmi 25151 nəfər erməni 4428 ailə yaşayırdı ki, onlar da əsrin əvvəlində baş
ver
ən I Rusiya-Qacar müharibəsi zamanı köçürülmüşdülər. Müharibələr nəticə-
sind
ə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisindən xeyli sayda Azərbaycan türkü
qaçqın düşmüş, orada yalnız 81749 nəfər azərbaycanlı 16078 ailə qalmışdı.
Kütl
əvi köçürmələrdən sonra “Erməni vilayəti”ndəki ermənilərin sayı 82377
n
əfərə (15059 ailə) çatmışdı. Nəticədə vilayətdə erməni əhali müsəlmanları
sayca, cüzi d
ə olsa, üstələmişdi. Bununla da çar Rusiyası və erməni siyasət-
181
çil
əri öz çirkin məqsədlərinə nail olmuşdular [4, 403].
İrəvan xanlığının işğalına aid müştərək monoqrafiyada N.N.Şavrovun
Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı müstəmləkəçilik siyasəti ilə bağlı yazdıqlarına
istinad
ən göstərilir ki, 1828-ci ildən 1830-cu ilə qədər Cənubi Qafqaza 40 min
İran və 84 min Türkiyə ermənisi köçürülmüş və onlar erməni əhalisinin cüzi
olduğu Quzey Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilmişdilər. Onlar həmçinin
Ahıska və Ahalkələk bölgələrində də yerləşdirilmişdilər. Onların yerləşdiril-
m
əsi üçün 200 min desyatindən artıq xəzinə torpağı ayrılmış, müsəlmanlardan
2 milyon rubldan artıq məbləğdə xüsusi mülkiyyət torpaqları satın alınmışdı.
R
əsmi köçürülən 124 min nəfər erməni ilə yanaşı, qeyri-rəsmi şəkildə
köç
ənlərin də sayı çox olmuş və ümumilikdə köçürülənlərin və köçənlərin sayı
200 min n
əfərdən çox idi [4, 404].
Bel
əliklə, XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası Qacarlar İranını və
Osmanlı Türkiyəsini məğlubiyyətə uğradıb, zor gücünə bu meqabölgənin etnik
m
ənzərəsini dəyişdi. Çar Rusiyası Qacarlar və Osmanlılara qarşı müharibələri
udaraq, C
ənubi Qafqazda yeni imperiya sərhədləri boyunca ermənilərdən ibarət
xristian kordonu yaratmaq üçün kütl
əvi surətdə erməniləri İran və Türkiyədən
Şimali Azərbaycan torpaqlarına – keçmiş İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıq-
larının ərazisinə və digər yerlərə köçürdü [4, 405].
Bununla da XIX
əsrin 20-30-cu illərindən etibarən Cənubi Qafqazda yeni
toplum – erm
əni toplumu meydana gəldi. Ermənilər Cənubi Qafqazda daimi
münaqişə ocağı yaradaraq, Qacarlar və Osmanlılara qarşı müharibələrdə Rusi-
yaya h
ər cür köməklik göstərir və Azərbaycan, Gürcüstan, Osmanlı əraziləri
hesabına özlərinə dövlət yaratmağa çalışırdılar. Bütün Cənubi Qafqazda və
Şərqi Anadoluda ermənilərin və onların havadarlarının əli ilə soyqırımlar və
deportasiyalar tör
ədilməyə başlandı. Bu qanlı siyasətin əsas hədəfi isə
Az
ərbaycan və Türkiyə idi [4, 405-406].
1840-
cı ildə “Erməni vilayəti” ləğv edilmiş, onun əvəzində İrəvan qəzası
yaradılmış və bu qəza Gürcü-İmeretiya quberniyasının tərkibinə daxil edilmişdi.
Bununla da Az
ərbaycanın dövlətçilik ənənələrinə növbəti zərbə vurulmuş və
İrəvan xanlığının ərazisində erməni dövləti yaratmaq üçün daha bir addım
atılmışdı [4, 403]. Köçürülən ermənilərin sayının intensiv surətdə artması ilə
bağlı olaraq [8, 260] 1849-cu ildə İrəvan, Aleksandropol (Gümrü), Naxçıvan,
Ordubad v
ə Novo-Bəyazid (Göyçə mahalının şərq hissəsi) qəzalarından ibarət
İrəvan quberniyası təşkil edilmişdi [4, 403]. Belə ki, 1822-1826-cı illərdə
Şimali Azərbaycan əhalisinin ümumi sayı 550 min nəfərə bərabər olduğu halda
v
ə onların 51530 nəfərini (9,37 %) ermənilər təşkil etdiyi halda, artıq XIX əsrin
40-
cı illərində ölkə əhalisinin sayı 750 min nəfərə qədər, ermənilərin sayı isə
159086-ya (21 %) q
ədər artmışdı [8, 260]. İrəvan quberniyasının təşkil olun-
ması Şimali Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması istiqamətində
daha bir addım olmuşdu [4, 403].
182
M
ƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT
1.
Hacıyev F.V. Borçalılar İkinci Rus-Qacar müharibəsində // Bakı Universitetinin Xəbərləri,
Humanitar elml
ər seriyası, №4, 2013, s.143-149.
2.
Süleymanov M.S. Erm
əni millətçiliyi və təcavüzkarlığı tarixindən. Bakı: Hərbi nəşriyyat,
2008, 400 s.
3.
Umudlu V.U. Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalı və müstəmləkəçilik
əleyhinə mübarizə. Bakı: Elm, 2004, 184 s.
4.
İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi.
Bakı: Azərbaycan, 2009, 576 s.
5.
Əsədov N.C. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinin
h
əyata keçirilməsində erməni amili (1813-1828-ci illər) // Bakı Universitetinin Xəbərləri,
Humanitar elml
ər seriyası, №1, 2011, s.191-196.
6.
Наджафли Г. Первоначальные факторы, способствовавшие попыткам создания ар-
мянского государства на территории Азербайджана // «Кавказ и Мир», Между-
народный научный журнал, 2013, №16, с.81-86.
7.
Erm
ənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası. Bakı: Gənclik, 1995, 464 s.
8.
Гусейнзаде Р.А. Кавказ и армяне. Баку: Печатный дом «Апострофф», 2014, 486 c.
9.
Полное собрание законов Российской Империи (ПСЗРИ), собр. второе, т.III, 1828.
СПб:, 1830, 1648 с.
10.
АКАК, т.VII. Тифлис, 1878, 1011 с.
II
РУССКО-ИРАНСКАЯ ВОЙНА И ОБРАЗОВАНИЕ «АРМЯНСКОЙ ГУБЕРНИИ»
Э.З.АЛИЕВ
РЕЗЮМЕ
В статье обсуждается образование “Армянской губернии“ на территории Иреванского
и Нахичеванского ханства после II русско-гаджарской войны и процесс переселения армян
на эту территорию из гаджар-иранской и Османской империй. Царская Россия заселяя эти
земли армянами, укрепила геополитическую позицию на Южном Кавказе, использовала
армянский фактор для проведения в жизнь своей колонизаторской политики, таким образом
на территории Южного Кавказа и Турции возникли различные очаги национальных кон-
фликтов, связанные с территориальными претензиями армян.
Ключевые слова: война, договор, губерния, войска, переселения
II RUSSIAN-
İRANIAN WAR AND ESTABLISHMENT
OF “THE ARMENIAN PROVINCE”
E.Z.ALIYEV
SUMMARY
The presented article deals with the establishment of “the Armenian Province” in the
territory of Iravan and Nakhchivan khanates and resettlement of Armenians from Gajar Iranian
and Ottoman empires after the II Russian-Gajar war.
By resettling Armenians in these lands tsarist Russia strengthened its geopolitical posi-
tion in Southern Caucasus and used the Armenian factor for realizing its colonial policy.
So, different national conflicts connected with the territorial claims of Armenians over
Turkey and Southern Caucasus became rather evident.
Key words: war, contract, province, troop, resettlement
183
Dostları ilə paylaş: |