Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml

---

120 

 

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ 

№1      

 

Sosial-siyasi elml

ər seriyası   

 

2012 

 

 

 

FƏLSƏFƏ 

 

 

UOT 1:001; 001.8 

 

ФЯЛСЯФЯ ВЯ ТЯБИЯТШЦНАСЛЫЬЫН ГАРШЫЛЫГЛЫ  

ЯЛАГЯСИНИН ДИАЛЕКТИК-МАТЕРИАЛИСТ АНЛАМЫ 

 

V.M.KƏRİMOV 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail]      

 

F

əlsəfə  və  təbiətşünaslığın  münasibətinin  tədqiqinə  həsr  olunmuş  məqalədə  insan 

biliyinin  bu  iki  sah

əsi  arasındakı  əlaqənin  dialektik-materialist  anlamının  mahiyyəti,  həmin 

əlaqənin  obyekiv  əsası  açılır.  Göstərilir  ki,  bu  əsas  həmin  bilik  sahələrinin  hər  ikisinin 

t

ədqiqat obyektinin ümumiliyidir; onların hər ikisi təbiəti öyrənir: fəlsəfə bütövlükdə təbiəti, 

ayrı-ayrı təbiət elmləri isə onun xüsusi tərəflərini öyrənir. 

M

əqalədə həmin bilik sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri onların tarixi inkişafında 

n

əzərdən  keçirilərək  onların  bir-biri  üçün  əhəmiyyəti  açılaraq  göstərilir  ki,  elmi  fəlsəfə 

t

əbiətşünaslığın ümumi dünyagörüşü xarakterli məsələlərinin həllində, onun inkişafı gedişində 

qarşıya  çıxan  metodoloji  çətinliklərin  aradan  qaldırılmasında  köməklik  göstərir, 

t

əbiətşünaslıq  isə  fəlsəfənin  təbii-elmi  əsası  kimi  çıxış  edərək  onun  ayrı-ayrı  müddəalarının 

t

əbii-elmi  cəhətdən  əsaslandırılması,  yaradıcılıqla  inkişaf  etdirilməsi  üçün  zəruri  olan 

ümumil

əşdirmələr  etməsi  üçün  yeni-yeni  faktlar  verir.  Bunu  dərindən  başa  düşən  görkəmli 

t

əbiətşünaslar  və  filosoflar  həmin  bilik  sahələri  arasında  əməkdaşlığın  daha  da 

möhk

əmləndirilməsinin zəruriliyini qeyd edirlər. 

 

Açar  sözl

ər: fəlsəfə  və  təbiətşünaslığın  əlaqəsi, naturfəlsəfi  anlam,  pozitivist 

anlam, dialektik-materialist anlam, sinergetika 

 

Elmi 

idrakın inkişaf tarixinin göstərdiyi kimi, insan biliyinin fəlsəfə və 

t

əbiətşünaslıq  kimi  iki  mühüm  sahəsi  qarşılıqlı  əlaqədə  və  təsirdə  yaranıb 

inkişaf etmişdir. Bu səbəbdən də həmin bilik sahələrinin münasibəti məsələsi 

filosof v

ə təbiətşünasları daim düşündürmüş, onu aydınlaşdırmağa çalışmışlar. 

Lakin  h

əmin  münasibət  mürəkkəbliyi  və  çətinliyi  üzündən  uzun  müddət 

birt

ərəfli  şərh  olunmuş,  onun  əsl  mahiyyəti  açılmamış  qalmışdır.  Belə  ki, 

elml

ər sistemində, ictimai şüurun formaları içərisində fəlsəfənin  yerini, onun 

spesifikasını,  predmetini  dürüst  müəyyənləşdirə  bilməyərək  fəlsəfə  və 

t

əbiətşünaslığın münasibətinin ilk anlamı olan naturfəlsəfə mövqeyindən onu 

«elml

ər elmi» kimi qələmə verən və insan idrakının bütün sahələrini əhatə edə 

---

121 

 

bil

əcək  fəlsəfi  sistemlər  yaratmağa  çalışan  bəzi  filosoflar  (məsələn,  Hegel) 

t

əbiət elmlərini fəlsəfi baxışlar içərisində əritməklə onları müstəqil inkişafdan 

m

əhrum etməyə çalışmışlar. Mahiyyətcə buna əks olan pozitivizm mövqeyin-

d

ən  çıxış  edən  təbiətşünaslar  isə  öz  konkret  ixtisasları  sahəsində  apardıqları 

t

ədqiqatların  nəticələrini  ümumiləşdirərkən  ümum-fəlsəfi  müddəalara  məhəl 

qoymamış,  lakin  əslində  bunun  mümkün  olmaması  üzündən  nəticə  etibarilə 

qeyri-elmi f

əlsəfi baxışların təsiri altına düşmüşlər. Təbiət elmlərinin inkişafı-

nın ilk pillələrində zəruri olan analitik tədqiqat üsulunun birtərəfli şişirdilərək 

mütl

əqləşdirilməsi nəticəsində yaranan metafizik təfəkkür üsulunun əsiri olan 

b

əzi təbiətşünaslar isə təbiətşünaslıq sahəsindəki kəşflərin (və bəzən də hətta, 

öz k

əşflərinin) konkret elmi məzmunu təbiətdəki predmet və hadisələrin qarşı-

lıqlı əlaqəsi və təsirinin, hərəkəti, dəyişməsi və inkişafının dialektik xarakterini 

sübut  etdiyi  halda, 

onların  özləri  bunu  anlamamış,  təbiətə  adekvat  olan 

dialektik  t

əfəkkür üsulunu yarada bilməmiş, fəlsəfədə  yaradılmış olan həmin 

metoda yiy

ələnməmişlər. 

H

ələ fəlsəfə ilə tanış olub onunla xüsusi məşğul olmayan təbiətşünaslar 

t

əbiəti olduğu kimi öyrənməyə çalışırdılar. Təbiəti olduğu kimi anlamaq istə-

y

ən görkəmli təbiətşünaslar öyrəndikləri təbiət hadisələrinin onlardan xaricdə 

v

ə  onlardan  asılı  olmadan  mövcud  olduğunu  qəbul  edir,  yəni  materializmin 

tarixi 

formalarından olan təbii-tarixi materializm mövqeyindən çıxış edirdilər. 

Xarici  al

əmin  şüurumuz  tərəfindən  əks  etdirilən  obyektiv  reallığına  təbiət-

şünasların böyük əksəriyyətinin kortəbii, fəlsəfi cəhətdən düşünülməmiş inamı 

olan  bu  materializm  qeyri-

ardıcıl olub müəyyən məhdudluğa malikdi. Həmin 

mövqed

ən  çıxış  edən  ayrı-ayrı  təbiətşünaslar  fəlsəfə  sahəsində  bacarıqsız 

olduqlarından öz elmləri ilə bağlı olan fəlsəfi problemləri həll etməli olduqda 

b

əzən hətta, öz kəşflərilə ziddiyyətə girirdilər. Məsələn, bunu  XIX əsrin sonu 

– XX 

əsrin əvvəllərində materiyanın quruluşu və xassələri sahəsində baş verən 

bir 

sıra  fundamental  kəşflərlə  əlaqədar  olaraq  fizikada  yaranmış  vəziyyətin 

t

əhlili aydın göstərir. O vaxtadək materiyanın yeganə forması sayılan maddə 

növü  il

ə  yanaşı  sahə  növünün  də  kəşfi  materiyanın  çoxkeyfiyyətliliyini 

mü

əyyənləşdirdi.  Əsasən  metafizik  olub  təbii-tarixi  materializm  mövqeyində 

duran  fizikl

ərin bir hissəsi materiyanı ancaq onun maddə növü ilə eyniləşdir-

dikl

ərindən  sahənin  kəşfindən,  sonralar  materiyanın  bu  növlərinin  qarşılıqlı 

çevrilm

əsi  faktından  materiyanın  heçə  çevrilərək  «yox  olması»  və  heçdən 

yaran

ması nəticəsini çıxarmışdılar. Halbuki həmin kəşflər materiyanın maddə 

v

ə sahə kimi iki növünün bir-birinə çevrilməsi dialektikasını aşkara çıxarmaq-

la 

dünyanın maddi vəhdəti haqqında materialist müddəanı təsdiq edirdi. 

Doğrudur, əvvəlki fəlsəfənin dünyanı olduğu kimi, yəni obyektiv surətdə 

mövcud  olub  dialektik 

qarşılıqlı  əlaqədə,  hərəkətdə,  dəyişmə  və  inkişaf 

halında öyrənməyə çalışan, dünyaya onun mahiyyətinə uyğun olaraq dialektik-

c

əsinə  yanaşmağa  yaxınlaşan  bəzi  nümayəndələri  fəlsəfə  və  təbiətşünaslığın 

qar

şılıqlı  əlaqəsi  bir-biri  üçün  əhəmiyyətinin  düzgün  anlaşılmasına  yaxın-

laşmışdılar.  Məsələn,  dünyaya  dialektik-materialist  yanaşmaya  lap  yaxınlaş-

---