Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml
Yüklə 225,31 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABIŞLI Bakı Dövlət Universiteti abishli@gmail.com
- Açar sözl ər
- 4 893.2 5 052.8 6 674.3 6 847.4 5 468.6 8 247.8
- РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- ESSENCE OF DIRECT FOREIGN INVESTMENTS AND THEIR INVOLVEMENT INTO THE ECONOMY OF AZERBAIJAN L.V.ABISHLI
| 113
№1 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2012 UOT 338 / 338.1 / 339.727 BİRBAŞA XARİCİ İNVESTİSİYALARIN MAHİYYƏTİ VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINA CƏLB EDİLMƏSİ L.V. ABIŞLI Bakı Dövlət Universiteti abishli@gmail.com M əqalədə xarici birbaşa investisiyaların nəzəri-metodoloji xüsusiyyətləri, inkişaf mər- h ələləri qeyd edilmiş, xarici investisiyaların müxtəlif mənbələrdə verilmiş tərifləri müqayisəli şəkildə göstərilmişdir. Xarici investisiyaların xarakterik xüsusiyyətləri qeyd edilmiş, onların dünya v ə Azərbaycan üzrə inkişaf dinamikası təhlil edilmişdir. Açar sözl ər: xarici investisiyalar, iqtisadi artım, dinamik inkişaf, Azərbaycan iqtisa- diy
yatı, kapital axını
Az ərbaycan iqtisadiyyatına qoyulan birbaşa xarici investiyalardan danış- mazdan
əvvəl xarici birbaşa investisiyalar anlayışına aydınlıq gətirmək lazım- dır. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun metodikasına görə birbaşa xarici investisiyalar el ə xarici investisiyalar hesab edilir ki, həmin investisiyaların h əcmi, daha doğrusu, ümumi investisiya kütləsində xüsusi çəkisi investora iştirak etdiyi investisiya prosesinin obyektinin fəaliyyətində mühüm qərarların q əbulunda iştirakına imkan verən səviyyədə olsun. Lakin, xarici investisiyalar is ə sahibkarlıq gəliri və ya faiz əldə etmək üçün bir ölkədən çıxardılaraq digər ölk əyə yatırılan kapital vəsaitləri kimi başa düşülür [4, 101]. Xarici birbaşa investisiyaları xarakterizə edən ən məhşur tərif Ümum- dünya Ticar ət Təşkilatının (ÜTT) verdiyi tərifdir: birbaşa xarici investisiyalar o tip investisiyalardır ki, investor olan şəxs bir ölkənin rezidenti olmaqla öz aktivl ərini başqa ölkədə o şərtlə yerləşdirir ki, həmin aktivlər üzərində tam n əzarət hüququnu özündə saxlamış olsun [9]. Bununla belə, birbaşa xarici inves tisiyaların UNİCDAT-ın təsnifatındakı yeri belədir: birbaşa xarici inves- tisiyalar el ə xarici yatırımlardır ki, onun vasitəsi ilə bir ölkənin subyektləri di- g ər ölkə ilə dərin əməkdaşlıq fəaliyyətinə girərək xarici ölkədəki obyektdə (mü əssisədə) təsərrüfatın təşkilinə nəzarət edə bilirlər. Bununla belə aşağıdakı şərtlər də ödənilməlidir: -
xarici investor mü əssisənin ümumi elan edilmiş səhmlərinin dəyərinin 10-20%-i m əbləğində həmin müəssisənin səhmlərinə sahib olmalıdır; 114
- mü əssisənin gəlirlərinin bölgüsündən sonra öz payına uyğun həmin mü əssisəyə reinvestisiya etməlidir; -
“ana” firma filiala b ərabər hüquqlu maliyyə rejimi tətbiq etməlidir (xüsusən borc v ə kredit sahəsində) [4, 102-103]. Yuxarıda qeyd etdiklərimizi nəzərə alaraq və bir qədər ümumiləşdirmə aparaq birbaşa xarici investisiyaların reallaşmasının aşağıdakı formalarda h əyata keçirildiyini qeyd etmək olar: -
resipient ölk ədə yerləşən şirkətin bir hissəsini əldə etmək yolu ilə; -
kapitalın “ana” şirkətdən resipient ölkədə yerləşən törəmə şirkətə ötürülm
əsi yolu ilə; -
tör əmə şirkətlərin gəlirlərinin reinvestisiya edilməsi yolu ilə; -
müdd ətli və qısa müddətli borclar verməsi yolu ilə və s. Praktikada birbaşa xarici investisiyaların digər reallaşma formaları da rast g
əlinir, lakin şəxsin ayrıca şəkildə digər ölkənin şirkətini alması və ya dig
ər hərəkətləri kimi rast gəlinən hallar istisna kimi qəbul olunur. Belə ki, bel
ə hallar dünya üzrə reallaşan birbaşa xarici investisiyaların ümumi həcmi- nin c
əmi 5%-ni təşkil edir [2, 12]. Birbaşa xarici investisiyalar, ümumiyyətlə hansı formada həyata keçi- rilm əyindən asılı olmayaraq əsasən iki yolla reallaşdırılır. Birinci resipient ölk ədə yeni şirkətin formalaşdırılması yolu ilə, ikincisi isə artıq mövcud şirkətlərin alınması və ya birləşdirilməsi yolu ilə. Birbaşa xarici investisiyalara məxsus xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi qeyd etm ək olar: 1)
bazara tezlikl ə çıxmaq imkanını praktiki olara itirir. 2)
risk d ərəcəsinin böyüklüyü. 3)
böyü k olması. Son on beş il ərzində inkişaf edən ölkələrin iqtisadiyyatına cəlb edilmiş inves
tisiyaların tərkibində birbaşa xarici investisiyaların xüsusi çəkisi artmaq- da dır. Bu illər ərzində dünya ölkələri xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatı- na c əlb edilməsi, investisiya mühitinin yaxşılaşdırması məqsədilə bir çox isla- hatlar yerin ə yetirdilər. Bunun nəticəsi kimi ötən illər ərzində birbaşa xarici in- ves tisiyaların həcmi dəfələrlə artdı. 2006-cı ildə dünya üzrə birbaşa xarici in- ves tisiyaların həcmi 1.3 trilyon dollara çatdı. Birbaşa xarici investisiyaların 2006- cı ildəki həcmi 2005-ci illdəkindən 38% artıq idi. İnkişaf etmiş ölkələrin iq tisadiyyatına cəlb edilmiş birbaşa xarici investisiyaların həcmi 45%, inkişaf etm əkdə olan ölkələrdə 21% və iqtisadiyyatları keçid dövründə olan ölkələrdə is ə 68% artmışdır [8, 3-4]. Buna rəğmən birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilm əsində iri və güclü iqtisadiyyatı olan ölkələr liderlik edir. Bu dedikləri- 115
miz dünya üzr ə mövcud statistik göstəricilərdə öz əksini tapır. Belə ki, birbaşa xa- rici investisiyaların cəlb edilməsində ilk yerləri ABŞ və Böyük Britaniya tutur. Xarici investisiyaları cəlb edən ölkələrdə iqtisadiyyatın statik inkişafı zaman keçdikc ə dinamik inkişafla əvəz olunur. Bunun üçün həmin ölkələr hökm
ən öz qanunvericiliklərində xarici investisiyalar üçün elə mühit yaratma- lıdırlar ki, cəlb olunmuş birbaşa xarici investisiyalar ölkə iqtisadiyyatının dina- mik inkişafının təmin edən xarakterdə olsunlar. Bu zaman yalnız qanunverici- likd
ə yox, həm də xarici investisiya siyasətinin tənzimlənməsində köklü d əyişikliklər olmalıdır. Bu isə kompleks məsələdir və bir ilin işi deyildir. Bu prosesi h əyata keçirmək üçün dövlət hökmən xarici və daxili ticarət və rəqabət siyas ətinə, xarici şirkətlərin ölkədə törəmə və filiallarının açılması ilə əlaqədar hüqiqi rejim ə, transmilli kompaniyalarla əlaqəli siyasətə və digər bu qəbildən olan m əsələlərə yenidən baxmalıdır. Ümumiyy ətlə, birbaşa xarici investiyaları ölkəsindən çıxarılmasını təmin ed ən dövlətlər yəni donor ölkələr bunu xarici ölkədə öz ölkəsinə nisbətən daha çox g əlir əldə etmək məqsədilə edirlər. Birbaşa xarici investisiyaları qəbul edən ölkələr yəni resipient ölkələr bunu aşağıda qeyd olunan səbəblərə görə edirlər : -
t əmin edir, iqtisadiyyatın proporsiyalarının müsbət istiqamətdə dəyişməsinə t əsir edir, sahibkarlıq və istehsalat sahəsində inkişaf templərini sürətləndirir. -
birbaşa xarici investisiyalar ölkəyə portfel, borc kapitalı kimi digər kapital axınlarının cəlb edilməsini stimullaşdırır. -
birbaşa xarici investisiyalar hesabına formalaşmış şirkətlər xarici ticar
ət axınlarının həcminin artmasını təmin edirlər. -
birbaşa xarici investisiyalar texnologiyaların axınını stimullaşdırır. Birbaşa xarici investisiyalar həm donor ölkə üçün həm də resipient ölkə üçün eyni zamanda əlverişli ola bilir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi islahat ların müsbət nəticələrindən biri kimi külli miqdarda birbaşa xarici inves tisiyaların cəlb edilməsi hesab edilir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə əlve- rişli investisiya mühitnin yaradılması təkcə makroiqtisadi sabitliyə deyil, həm d ə institusional islahatların həyata keçirilməsinə imkanlar yaradır. Bu islahat- lara öz əlləşdirmə, struktur dəyişikliyi, hüquqi və vergi sisteminin islahatları aiddirl ər.
Bunlarla yanaşı, birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsi ölkəyə yeni idar
əçilik və təşkilatçılıq sistemlərinin gətirilməsinə səbəb olur. Birbaşa xarici investisiyaların həm də multiplikativ effekti vardır. Belə ki, əgər bir sahəyə birba şa xarici investisiya cəlb edilmişdirsə, onda müəyyən vaxtdan sonra h əmin sahəyə yardımçı, ona xammal və avadanlıq verən sahələrə investisiya axını baş verir. Az ərbaycan iqtisadiyyatına cəlb edilmiş birbaşa xarici investisiyaların h əcmi ildən-ilə artır. 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” sazişi Azər- bay can iqtisadiyyatına birbaşa xarici investisiyaların axınına səbəb oldu. 116
Bunun m əntiqi davamı olaraq yuxarıda qeyd olunan multiplikator effektinə uyğun olaraq cəlb edilmiş xarici investisiyaların həcmi yüksələn xətlə artdı. Dedikl ərimizə misal olaraq aşağıdakı statistik göstəriciləri göstərə bilərik: C ədvəl 1 Xarici investisiyalar (mlyn. ABŞ dolları) [10] 2005 2006 2007 2008 2009 2010 C əmi xarici investisiya 4 893.2 5 052.8 6 674.3 6 847.4 5 468.6 8 247.8 o cüml
ədən: Maliyy
ə kreditləri 698.4
983.5 1 576.6 2 357.9 1 438.3 3 405.9 Neft s
ənayesinə 3 799.9 3 422.3 4 003.3 3 350.7 2 412.7 2 955.3 Birg ə və xarici investisiyalı müəssisələr 230.5 368.4
439.1 494.1 624.4 659.6 Neft bonusu 1 17
68.2 3.5
1 2 Dig ər investisiyalar 163.4
261.6 587.1
641.2 992.2 1 225.0
C ədvəldən də göründüyü kimi, ildən-ilə Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb edilmiş xarici investisiyaların həcmi artır. Xar ici birbaşa investisiyaları həyata keçirən mühüm subyektlərdən biri transmil li korporasiyalardır. Onların son on illiklər ərzində dünya iqtisadiyya- tında, dünya təsərrüfatının qloballaşmasında və həmçinin kapitalın beynəlxalq h ərəkətində rolu olduqca artmışdır. Bunu isbat etmək üçün saysız-hesabsız statistik göst əriciləri misal kimi çəkə bilərik. Amma statistik göstəriciləri təhli- l ə keçməzdən əvvəl transmilli korporasiyaların yaranma və fəaliyyəti haqqında söz açmağa bir qədər ehtiyac vardır. Az ərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb edilm əsini stimullaşdıran əsas amillər haqda qısaca olaraq bunları qeyd edə bil ərik: əvvəla, ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb edilməsinin başlıca səbəbi iqtisadiyyatda uzun müddət mövcud olmuş durğunluq və böhran v əziyyətindən çıxarmaq, həmçinin ölkədaxili yığımların məhdud səviyyədə olmasına rəğmən xarici investisiyaların hesabına sahibkarlığın investisiya aktivliyini artırmaqdır. Bundan əlavə ölkə iqtisadiyyatı böhran vəziyyətindən çıxdıqdan sonra belə ölkədə geniş maliyyə sistemi və ona uyğun maliyyə institutları yarandıqdan sonra belə xarici investisiyalara böyük ehtiyac duyulur. Çünki banklardan alınan vəsaitlər “bahalı vəsait” kimi qəbul olunur v ə sahibkarlar bank kreditlərindən çox xarici investorların partnyorluğuna üstünlük verirl ər. Bununla belə bir çox sahələrdə vəsaitin dövr müddəti uzun olduğundan banklar həmin sahələrə vəsait ayırmaqdan boyun qaçırırlar, lakin xarici investorlar üçün bu sah ələr cəlb edici ola bilir. Dü nya kapital bazarında investisiyalara olan tələb təklifi üstələdiyindən xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi ölkləri bu sferada f əaliyyətlərini bir daha artırmağa sövq edir. N əhayət, inkişaf yoluna qədəm qoymuş iqtisadiyyata xarici investisiya- lar hava kimi, su kimi lazımdır. Məhz cəlb edilmiş xarici investisiyaların hesa- 117
bına fəaliyyət göstərən müəssisələrdə əsas kapitalın yeniləşdirilməsi və isteh- sa latın genişləndirilməsində iri həcmlərdə cəlb edilmiş xarici investisiyalar müst əsna rol oynayırlar. Xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsində mühüm təsir edici qüvv əyə yerli qanunvericilik bazasıdır ki, həmin qanunvericilik bazası xarici investorların fəaliyyət çərçivəsini müəyyən edir. Bu baxımdan “İnvesti- siya f əaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununun dördüncü madd əsi xüsusi qeyd olunmalıdır: Az ərbaycan Respublikasının və xarici olkələrin vətəndaşları və huquqi şəxsləri, vətəndaşlığı olmayan şəxslər, habelə dövlətlər investisiya fəaliyyəti- nin subyektl əri (investorları və iştirakçıları) ola bilərlər [11]. Müasir iqtisadi inkişafın əsas xüsusiyyətlərdən biri kapitalın ölkələr arasında hərəkətinin həcminin artmasıdır. Qloballaşma və regional inteqrasiya kapita
lın mobilliyinin kəskin artmasına səbəb olur. Əsrlərin astanasında iri beyn
əlxalq kapital qovuşmaları ilə xarakterizə olundu. İnkişaf etməkdə olan ölk
ələrin sırasına yenilərinin qatılması yeni inkişaf etməkdə olan bazarların meydana g əlməsinə səbəb oldu və bununla da kapitalın mobilliyi artdı. Dünya iqtisadiyyatının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq inkişafa zəmin yaradan resurslardan istifad ə imkanlarıda artır. Lakin, əvvəlki kimi bu kapital, m əhdud sayda resurslarının sahibləri - inkişaf etmiş ölkələrin “əlində” cəmləş- mişdir. Dünya üzr ə yığımların məhdudluğu investisiyalara olan tələbatı artırır. Bununla da n əinki, İEÖ (inkişaf etmiş ölkə) – də həm də İEOÖ (inkişaf etm
əkdə olan ölkə) – də kapitalın dövr etməsinə tələbat yaradır. İnkişaf etmiş dünya ölk ələri həm daxili həm də xarici investisiyaların hüquqi şəraitinin t əsbiti məsələsində xeyli irəliləyişə nail olublar. Bu sahədə mühüm faktorların mü əyyən edilməsinə rəğmən daxili və xarici investisiyaların arasında onların hüquqi şəraitlərdəki bəzi fərqliliyə əsaslanan rəqabət mövcuddur. Bu tendensiya güclü siyasi v ə iqtisadi risklərə sahib olan İEOÖ yaratmalı olduqları mühitə və onun formalaşması prosesinə güclü təsir edir. XX əsrin sonunda başlayaraq İEÖ – in iqtisadiyyatına yönələn birbaşa investisiyaların həcmi artdı. Yəqin ki, bu tendensiya müvəqqəti xarakter daşı- yır. Lakin İEÖ – in investisiya ixracının başlanmasını proqnozlaşdırmaq hələ ki, qeyri-mümkündür. Bununla bel ə, investisiya axınlarının istiqamətləri qa- baqcadan mü əyyən qədər özünü büruzə verir. Çünki birbaşa xarici investisi- yalar şəksiz ki, yatırımlar üçün daha yaxşı investisiya mühiti formalaşdırmış v ə hökumət, ictimaiyyət, biznes tərəfindən xarici investisiyalara qarşı dəqiq mövqe seçilmiş ölkələrə doğru axacaqdır. İnvestisiyaların cəlb edilməsinin metodlarının fərqliliyinə baxmayaraq, öz iqtisadiyyatına külli miqdarda investisiya cəlb edən ölkələrin ümumi cəhət- l əri mövcuddur: yatırımların etibarlı qorunması; investorlarla uzun müddətli etibarlı əlaqələr; investisiyaların kritik həcmi və perspektiv inersiyalı artımı. Keçid dövründ ə olan ölkələrdə xarici kapitalın ölkəyə cəlb edilməsi problemi-
118
nin h əlli onların inkişaf məqsədlərinin və vəzifələrinin uzlaşdırılmasından asılıdır. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr birbaşa xarici investisiyaların ölkəyə cəlb olunması uğrunda rəqabət aparırlar. Onlar yaxşı anlayırlar ki, xarici investisi- ya lar iqtisadiyyatın modernləşməsi və maliyyə problemlərinin həllində əvəzsizdirlər. Bir çox ölkələr üçün xarici investisiyalar həm də bazar institutla- rının formalaşmasında vasitə rolunu oynayırlar. Ölk ədə xarici investisiyaların həcmi elə səviyyədə olmalıdır ki, investisi- ya nı qəbul edən ölkənin iqtisadiyyatının effektivliyi təmin olunsun. Beynəl- xalq investisiya r əqabəti mübarizəsində investorlara daha liberal investisiya rejimi t əklif edən ölkə qalib olur. Onu da qeyd edək ki, investisiya stimulları v ə onların investisiya cəlb etməsindəki rolu nisbidir. Tədqiqatlar göstərir ki, investisiya stimulları ölkənin İEÖ ya da İEOÖ olmasından asılı olmayaraq əksər hallarda investisiya cəlb edilməsi prosesinə təsir etmirlər. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycanın Statistik göstəriciləri - 2007. ARDSK, Bakı: “Səda”, 2007, 728 s. 2.
Азии и Африки. М.: Гуманитарий, 2005. 164 s. 3.
Зубченко Л.А. Иностранные инвестиции. М.: Экономисть, 2006, 160 s. 4.
Игонина Л.Л. Инвестиции. М.: Экономистъ, 2005, 478 s. 5.
Инвестиции / Под ред Чиненова М.В. М.: «КНОРУС», 2007, 248 s. 6.
Инвестиции / Под. ред. В.В. Ковалева, В.В. Иванова, В.А. Лялина. М.: ТК Велби, 2003, 440 s. 7.
8.
World Investment Report - 2007. Geneva: «United Nations Publication», 2007, 294 s. 9.
Report of the Committee on Trade-realted investment measures. 2003, WTO. www.wto.org/english/tratop_e/invest_e.htm 10.
www.azstat.org/publications/azfigures/2011/az/020.shtml 11.
СУЩНОСТЬ ПРЯМЫХ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ И ПРИВЛЕЧЕНИЕ ИХ В ЭКОНОМИКУ АЗЕРБАЙДЖАНА Л.В.АБЫШЛЫ РЕЗЮМЕ В данной статье проанализировано сущность прямых иностранных инвестиций и дано определение к ним. В том числе определена роль прямых иностранных инвестиций в экономике Азербайджанской Республики. Помимо этого в статье отмечены основные пути и мотивации в привлечении прямых иностранных инвестиций в экономику слабо- развитых стран.
развитие, экономика Азербайджана, приток капитала 119
INTO THE ECONOMY OF AZERBAIJAN L.V.ABISHLI SUMMARY
The article analyzes the essence of direct foreign investments and comparison of their definitions by different international organizations. The role of direct foreign investments in the economy of the Azerbaijan Republic is also studied. Furthermore, the article shows the basic ways and motivations of involvement of direct foreign investments into the economy of poorly developed countries. Key words: foreign direct investment, economic growth, dynamic development, Azer- baijan economy, capital flows Yüklə 225,31 Kb. Dostları ilə paylaş:
|