BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Sosial-siyasi
elmlər seriyası
2014
UOT – 342; 324.4; 342.8; 342.84; 324
AZƏRBAYCANIN KONSTİTUSİYA TARİXİNDƏ
XALQ HAKİMİYYƏTİNİN HÜQUQİ TƏNZİMİ
C.A.SÜLEYMANOV
Azərbaycan Respublikası DİN-in Polis Akademiyası
jeyhunsa@hotmail.com
Bəşəriyyətin tarixi hər bir xalq üçün böyük sərvətdir. Bu tarixi unudan cəmiyyət xoşbəxt
gələcəyini təmin edə bilməz. Bu gün ictimai həyatın müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunan
demokratiya (xalq hakimiyyəti) məfhumu da qədim və zəngin tarixə malikdir. Antik dünyada
yaranan və 2500 ildən çox tarixi olan demokratiyanı öyrənmədən ona iddia etmək düzgün
olmazdı. Bəşər sivilizasiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim dövlətçilik təcrübəsinə
malik Azərbaycan xalqının da tarixində demokratik ənənələrin formalaşması və bəşər cə-
miyyətinin inkişafına böyük töhfə verməsi tarixi həqiqətdir. Ölkəmizdə demokratiyanın gələcək
inkişafında, qloballaşan dünyada Azərbaycanın layiqli yer tutmasında bu ibrətamiz tarixin
öyr
ənilməsinin böyük əhəmiyyəti danılmazdır.
Açar sözlər: xalq, hakimiyyət, seçkilər, xalq suverenliyi, demokratiya
Çoxəsrlik dövlətçilik tarixinə malik olan Azərbaycan cəmiyyəti qədim
dövrlərdən başlayaraq bu günə qədər zəngin bəşəri dəyərləri, demokratik,
humanist, xeyirxah, ədalətlilik ənənələri ilə daimi seçilmişdir. Məsələn,
qədimdə, Manna dövlətinin ilkin dövrlərində dövlət hakimiyyəti sistemində
mövcud olan Ağsaqqallar Şurası o dövr üçün xarakterik olan qeyri-məhdud
hökmdar hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması baxımından önəm daşıyırdı və
respublika dövlət idarəçilik formasının elementlərini özündə ehtiva edirdi.
Eləcə də şəhər əhalisinin hüquqlarının müdafiəçisi kimi çıxış edən əxilər
qardaşlıq təşkilatının mövcudluğunu, o cümlədən orta əsrlərdə Azərbaycan
ərazilərini əhatə edən Hülakilər dövlətinin ilkin dövrlərində dövlət başçılarının
ali Monqol qurultayında seçilməsini, Səfəvilərin hakimiyyəti dövrlərində
dövlət idarəçilik sistemində məşvərətçi statusa malik olan “Məclisi-Əla”nın
(Ali Məclisin) dövlət həyatının mühüm məsələləri ilə bağlı qərarların qəbul
edilməsində hökmdar iradəsinə təsirini müasir demokratik idarəçilik sisteminin
elementləri kimi qiymətləndirmək olar. Azərbaycanın çoxəsrlik dövlətçilik
tarixində yuxarıda qeyd olunan və digər demokratik ənənələrin mövcudluğuna
21
baxmayaraq xalq hakimiyyəti termini ilk dəfə olaraq Azərbaycan Xalq Cüm-
huriyyətinin 1918-ci il İstiqlal Bəyannaməsində öz hüquqi ifadəsini tapır.
Bu mühüm tarixi sənəd Konstitusiya aktı statusuna malik olan Azər-
baycan Cümhuriyy
ətinin ilk hüquqi sənədi idi.
İstiqlal Bəyannaməsində müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı (xalq
cümhuriyyəti formasında) bəyan olunmuş, onun hakimiyyətinin şamil edildiyi
ərazinin hüdudları müəyyənləşdirilmiş, həmçinin dövlətin əsas fəaliyyət
prinsip
ləri öz əksini tapmışdı. Burada demokratik dövlətə məxsus atributların -
hakimiyyətin xalqa mənsub olması, vətəndaşların mülki və siyasi hüquqlarının
təmin edilməsi, bütün xalqların və hər bir kəsin milli, dini, sinfi, silki və cinsi
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azad inkişafı üçün şərait yaradılması, ən
nəhayət, hakimiyyət bölgüsü kimi prinsiplərin dövlət fəaliyyətinin əsasını təş-
kil etməsinin bəyan edilməsi suveren, demokratik, hüquqi dövlət yaradılması
istəyini nümayiş etdirirdi.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsində göstərilir ki,
“...
Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqı hakimiyyətə malik olduğu kimi, Cə-
nubi-
Şərqi Zaqafqaziyanı əhatə edən Azərbaycan da tamhüquqlu müstəqil bir
dövlətdir. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə forması Xalq Cümhu-
riyyətidir”.
Xüsusilə vurğulamaq yerinə düşər ki, bu tarixi sənəd yalnız xalqın
hakimiyyətini bəyan etməklə məhdudlaşmır. Burada xalq hakimiyyətinin həya-
ta keçirilmə mexanizmləri də müəyyənləşdirilir. AXC Konstitusiya Aktı ölkədə
xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin bilavasitə və nümayəndəli forma-
larını təsis edirdi. Belə ki, Bəyannamənin 6-cı bəndində deyilir ki, “Müəssislər
Məclisi toplanıncaya qədər Azərbaycanın başında xalqın seçdiyi Milli Şura və
Milli Şura qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti Hökumət durur”.
Konstitusiya Aktında bəyan olunan müddəaları reallaşdırmaq üçün Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Şurası parlamentin yaradılması haqqında
qanun və 1919-ci il iyulun 21-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parla-
menti -
Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında Əsasnamə qəbul etmişdir. Bu
əsasnaməyə görə Məclis cinsindən asılı olmayaraq 20 yaşına çatmış bütün
respublika vətəndaşlarının bərabər, birbaşa və gizli səsvermə yolu ilə iştirak
etdiyi seçkilər vasitəsi ilə seçməli idi (6, 285).
AXC Konstitusiyasının qəbul edilməsində, dövlət quruculuğunda, qanun-
çuluğun möhkəmləndirilməsində, hüquq institutlarının təşəkkülündə böyük
əhəmiyyət kəsb edə biləcək Müəssislər Məclisinə seçkilər 1920-ci il aprelin 20-
nə təyin edilmişdi. Lakin 1920-ci ilin yazından başlayaraq yaranmış böhran
seçkilərin keçirilməsinə imkan vermədi (6, 292).
AXC dövründə qəbul olunan Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında
Konstitusiya Aktı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti, hökuməti və
bayrağı haqqında konstitusiya xarakterli qanunlar və digər siyasi-hüquqi
sənədləri müəyyən qədər Azərbaycanın Konstitusiya quruculuğunun başlanğıcı
kimi qiymətləndirmək olar. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cüm-
22
huriy
yəti süquta uğradı, Azərbaycanda sovetlər hakimiyyəti quruldu və Azər-
baycan Sovet Sosialist Respublikası yarandı. 1921-ci il mayın 19-da I Ümum-
azərbaycan sovetlər qurultayında Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası qəbul
edildi. Bu konstitusiya sovetlər ideyası əsasında fəaliyyət göstərir, Azər-
baycanda so
sializm cəmiyyətinin qurulmasını bir vəzifə olaraq qarşıya qoyur,
respublikada sovet hakimiyyətinin qələbəsini, sovet hakimiyyətinin simasında
proletariatın diktaturasını, torpaq, sənaye, bank və sairlərin milliləşdirilməsini
qanuniləşdirirdi. Konstitusiya 5 bölmə, 15 fəsil və 104 maddədən ibarət idi.
Azərbaycan SSR-in 1921-ci il Konstitusiyasının “Ümumi müddəalar” adlanan
birinci bölməsində göstərilir ki, Azərbaycan SSR ərazisində bütün hakimiyyət
şəhər və kənd sovetlərində birləşən ölkənin bütün zəhmətkeş əhalisinə
məxsusdur.
Azərbaycan SSR-in 1921-ci il Konstitusiyası ölkə zəhmətkeşlərinin
hakimiyyətini bəyan edir və bu hakimiyyətin həyata keçirilməsində əsas rolu
onlar tərəfindən seçilmiş sovetlərə aid edirdi. Burada xalq hakimiyyətinin
bilavasitə forması olan referendum nəzərdə tutulmurdu. Bu Konstitusiyaya
görə zəhmətkeşlər hakimiyyəti 18 yaşına çatmış Azərbaycan SSR vətəndaşları
tərəfindən seçilmiş sovetlər vasitəsilə həyata keçirilməli idi (2).
Lakin həmin dövrün seçki qanunvericiliyinə görə, əhali bilavasitə yalnız
kənd və şəhər sovetlərini seçirdi. Seçkilər isə daha çox dekorativ səciyyə
daşıyırdı.
Belə ki, sovetlərə nümayəndələrin göndərilməsi bolşevik kommu-
nistlərinin iradəsi əsasında müəyyən edilirdi.
Azərbaycan SSR-nin 1921-ci il Konstitusiyasında xalq anlayışı, zəhmət-
keş anlamı ilə əvəz olunurdu. Zəhmətkeşlər deyəndə fəhlələr, əməkçi kəndlilər,
öz əməyi ilə yaşayan, ev təsərrüfatları ilə məşğul olan və birincilərin məhsuldar
əməyini təmin edən vətəndaşlar və sovet ordusunun əsgər və matrosları
nəzərdə tutulurdu.
Yalnız bu kateqoriya şəxslərə seçkilər vasitəsilə öz hakimiyyətini həyata
keçirmək ixtiyarı verilirdi. Əhalinin digər təbəqələri siyasi hüquqlardan məh-
rum idi. Maddi gəlir əldə etmək məqsədi ilə muzdlu əməklə məşğul olanlar,
zəhmətsiz gəlir hesabına yaşayanlar, alverçilər, kommersiya vasitəçiləri,
kapitalın faizləri, müəssisələrin gəlirləri hesabına yaşayanların seçki hüquqları
məhdudlaşdırılırdı.
O cümlədən dini fəaliyyətlə məşğul olanlar, keçmiş polis və jandarm
qüvvələrinin işçiləri də siyasi hüquqlardan məhrum edilirdilər. Bu dövrdə AXC
dövründə məsul vəzifələr tutmuş şəxslərə, eləcə də müxtəlif partiyaların, siyasi
cərəyanların və qrupların üzvlərinə qarşı repressiv tədbirlər görülürdü. Azər-
baycanda yerləşən Qırmızı ordu hissələrinin bəzi komandirləri Azərbaycan
hökumətinin yerli orqanları ilə hesablaşmır, özlərini əslində müstəmləkəçilər
kimi aparırdılar. Hədsiz rekvizisiyalar, müsadirələr, mürtəce əhval-ruhiyyəli
hərbiçilərin təhqiramiz hərəkətləri, milli adət və ənənələrin təhqir olunması
əhalinin müəyyən hissəsinin bolşeviklərə olan rəğbətini nifrətə çevirmişdi.
23
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müxtəlif siyasi partiyalar və ictimai
birliklər sıxışdırılır, onların üzvləri təqib olunurdu (6, 450)
1936-
cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul olundu. Bu Konstitusiya
SSRİ-də istismarçı siniflərin və istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin
ləğv edildiyini, sosializmin əsaslarının qurulduğunu elan edirdi.
Sonralar qeyd olunurdu ki, guya sosializmin bu konstitusiyada təsbit edil-
miş əsasları sovet xalqının sonrakı yaradıcı fəaliyyəti nəticəsində inkişaf etmiş
sosializm cəmiyyətinin qurulması üçün təməl oldu. SSRİ-nin 1936-cı il Konsti-
tusiya əsasında 1937-ci il martın 14-də 9-cu fövqəladə Ümumazərbaycan
sovetlər qurultayı Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyasını qəbul etdi.
Yeni Konstitusiya 14 fəsil və 155 maddədən ibarət idi. Əvvəlki Konsti-
tusiyadan fərqli olaraq Azərbaycanın 1937-ci il Konstitusiyası bir sıra yeni
fəsilləri – “ictimai quruluş”, “Vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələri”, “Naxçı-
van MSSR-
in ali dövlət hakimiyyəti oraqnları”, “DQMV-nin dövlət hakimiy-
yəti orqanları”, “Məhkəmə və prokurorluq” adlanan fəsilləri ehtiva edirdi.
Əvvəlki Konstitusiyada olduğu kimi, Azərbaycanın 1937-ci il Konsti-
tusiyasında demokratiya və xalq hakimiyyəti terminlərindən istifadə olunmur
və Azərbaycan SSR-də bütün hakimiyyətin Əməkçi Deputatlarının Sovetləri
şəxsində şəhər və kənd əməkçilərinə məxsus olması bəyan olunurdu (3). Buna
baxmayaraq bu Konstitusiya Azərbaycan SSR-in əvvəlki əsas qanunundan
fərqli olaraq zəhmətkeşlərin hakimiyyətinin tənzimi sahəsində bəzi pozitiv
müddəaları ilə fərqlənirdi. Belə ki, ilk dəfə olaraq, Azərbaycanın Konstitusiya
tarixində bilavasitə demokratiyanın əsas institutu sayılan referendum, məhz bu
konsti
tusiyaya daxil edilmişdir. Azərbaycan SSR-in 1937-ci il Konstitusi-
yasının 33-cü maddəsində deyilirdi ki, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət
Heyəti bütün xalqın rəyini soruşur, referendum keçirir (3). Lakin 1937-ci il
Konstitusiyası burada referendumu ictimai rəy sorğusu ilə eyniləşdirirdi. Bu isə
düzgün sayıla bilməz. Belə ki, referendum və ictimai rəy sorğusu fərqli
müstəqil demokratiya institutlarıdır.
Xalq hakimiyyətinin digər bilavasitə institutu sayılan seçkilərə gəldikdə
isə 1937-ci il Konstitusiyasının “Seçki sistemi” adlı XII fəslin 141-ci mad-
dəsində qeyd olunurdu ki, bütün əməkçi deputatları Sovetlərinə: Azərbaycan
SSR Ali Sovetinə, Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə, DQMV Sovetinə, rayon,
şəhər kənd sovetlərinə deputatlar-seçicilər tərəfindən gizli səs verməklə
ümumi, bərabər və müstəqil seçki hüququ əsasında seçilir.
Bu qanunda bütün hakimiyyət orqanlarının gizli səsvermə yolu ilə
ümumi, müstəqil və bərabər seçki hüququ əsasında təşkili nəzərdə tutulurdu.
Yeni seçki sistemini müəyyən edən Konstitusiyanın müddəalarına
müvafiq olaraq 18 yaşına çatmış hər bir Azərbaycan vətəndaşı milli, irqi, dini,
cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, sosial və əmək vəziyyətindən, təh-
silindən və keçmiş fəaliyyətindən asılı olmayaraq seçkilərdə iştirak etmək
hüququna m
alik idilər. 21 yaşına çatmış şəxslərin Respublikanın Ali Sovetinə
deputat seçilmək hüququ təsbit olunurdu.
24
Bundan əlavə, yeni qanunla qolçomaq adlandırılan varlı kəndli təbəqə-
sinin övladları, əvvəllər imtiyazlı olmuş zadəgan təbəqələrinin nümayəndələri
ictimai-
faydalı əməklə məşğul olduğu və vicdanla çalışdığı hallarda yaşayış
yeri üzrə rayon icraiyyə komitələri tərəfindən onların seçki hüquqları bərpa
olunurdu.
Xalq hakimiyyəti kontekstində bu konstitusiyada olan yeniliklərdən biri
də əsas qanunda nəzərdə tutulan deputatın geriyə çağırılması institutudur.
Konstitusiyanın 150-ci maddəsində qeyd olunurdu ki, hər bir deputat öz işi
haqqında və zəhmətkeş deputatlar Sovetinin işi haqqında seçicilər qarşısında
hesabat verməyə məcburdur və seçicilərin çoxluğunun qərarı ilə qanunla
müəyyənləşdirilmiş qayda üzrə hər bir zaman geri çağırıla bilər (3).
Həmin dövrdə yuxarıda göstərilən demokratiya institutlarının konstitu-
sion təsbiti nə qədər cəlbedici görünsə də, lakin istər seçkilər, sorğu, istərsə də
deputatın geriyə çağırılması institutları konyuktur xarakter daşıyırdı.
Azərbaycan dövləti və onun xalqı SSRİ imperiyasında mövcud olan
kommunist rejimindən, zorakı marksizm və leninizm ideologiyasından tam
asılı vəziyyətdə idi. Seçkilər, rəy sorğusu, deputatın geriyə çağırılması isə
SSRİ-nin qeyri demokratik rejimini gizlətmək üçün bir pərdə rolunu oynayırdı.
Bu Konstitusiyanın son fəsillərinin birində (XI fəsil) vətəndaşların əsas
hüquqları nəzərdə tutulsa da real həyatda isə xalqımız Stalin diktaturasının
terroruna
məruz qalmışdır.
XX əsrin 60-cı illərinin sonunda kommunizm cəmiyyətinə sürətli keçid
ideyası tədricən iflasa uğramış, 70-ci illərin əvvəllərində “inkişaf etmiş
sosializm” cəmiyyəti üçün yeni Əsas Qanunun işlənib hazırlanması zərurəti
ortaya çıxmışdı. Layihəsi üzərində uzun işləmələrdən sonra 1977-ci il oktyab-
rın 7-də Sovetlər birliyində yeni, sayca üçüncü Konstitusiya qəbul edildi. 1978-
ci il aprelin 21-
də isə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar yeddinci
sessiyasında Azərbaycanın yeni Konstitusiyası qəbul olundu. Bu Konstitusiya
11 bölmə, 22 fəsil və 185 maddədən ibarət idi. Əvvəlki konstitusiyalardan
fərqli olaraq Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyası öz müsbət və həmin
dövr üçün cəsarətli, mütərəqqi müddəaları ilə seçilirdi. Bu Konstitusiyanın
“Dövlət və şəxsiyyət” adlanan ikinci bölməsi vətəndaşların hüquq və azadlıq-
larının genişləndirilməsi, onların yeni məzmunla və əlavə maddi, hüquqi
təminatlarla zənginləşdirilməsi ilə səciyyələnirdi. Ən əsası isə ulu öndər
Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərinə təsadüf edən bu Qanunun gerçəkləşdiril-
məsi üçün ölkədə yaxşı zəmin yaradılmışdır.
İlk dəfə olaraq ölkəmizin Konstitusiya tarixində “xalq hakimiyyəti” və
“demokratiya” terminləri məhz Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiya-
sında qəbul olunmuşdur. Burada deyilirdi ki, Azərbaycan SSR-də bütün haki-
miyyət xalqa məxsusdur. Xalq dövlət hakimiyyətini Azərbaycan SSR-in siyasi
əsası olan xalq deputatları sovetləri vasitəsilə həyata keçirir (4). Həmin
Konstitusiyanın digər maddəsində isə deyilir ki, sovet dövlətinin təşkili və
fəaliyyəti demokratik mərkəziyyət prinsipinə: aşağıdan yuxarıyadək bütün
25
dövlət hakimiyyəti orqanlarının seçkili olması, onların xalqa hesabat verməsi,
yuxarı orqanların qərarlarının aşağı orqanlar üçün məcburi olması prinsipinə
uy
ğun surətdə qurulur.
İlk dəfə olaraq məhz bu konstitusiyada xalq hakimiyyətinin bilavasitə
demokratiya institutu olan referendum düzgün olaraq ümumxalq səsverməsi
kimi təsbit edilmişdir (4).
Bu Konstitusiyanın müsbət tərəflərindən biri də odur ki, o referendumu
ictimai rəy sorğusundan və qanun, qərar layihələrinin müzakirəsindən fərqlən-
dirirdi, həmçinin referendumla yanaşı xalq hakimiyyətinin bilavasitə demok-
ratiya forması sayılan qanun və qərar layihələrinin ümumxalq müzakirəsini də
ehtiva edirdi.
İlk dəfə məhz bu Konstitusiyada xalq hakimiyyətinin təmin olunmasında
mühüm rol oynanan vətəndaşların petisiya hüququ, vətəndaşların siyasi
partiyalarda birləşmək hüququ kimi yeni siyasi hüquqlar bəyan olunurdu (4).
Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu konstitusiy
anı hələ sovet məfkurə-
sindən, marksizm-leninizm ideologiyasından azad, müstəqil Azərbaycan
dövlətinin konstitusiyası adlandırmaq qeyri-mümkün idi.
Bu dövrdə Azərbaycan xalqının suverenliyi, dövlətimizin müstəqilliyi
SSRİ imperiyasının kommunist rejimli xarakteri ilə xeyli məhdulaşdırılırdı.
Xalq hakimiyyəti bəyan olunsa da onun institutları olan referendum,
seçkilər, deputatların geriyə çağırılması formal xarakter daşıyırdı, vətəndaşlara
yalnız bir partiyada - kommunist partiyasında birləşmək imkanı verilirdi,
sərbəst toplaşmaq azadlıqları ciddi təqib olunurdu.
SSRİ imperiyasının məcburi ideologiyası, zorakılıq siyasəti Azərbaycan
dövlətinin tam müstəqil olması, xalqın suveren hüquqlarını təmin etmək
imkanlarını xeyli məhdudlaşdırırdı. Bütün bunlara baxmayaraq ulu öndər
Heydər Əliyevin Azərbaycanda birinci hakimiyyəti illərinə təsadüf edən bu
Konstitusiya və onun əsasında ölkədə aparılan siyasət - Azərbaycan xalqının
sosial-
iqtisadi, mədəni və elmi-texniki inkişafı, vətəndaşların maarifləndiril-
məsi, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin olunması ilə səciyyələnirdi.
Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyasında bəyan olunan demokra-
tik institutlar, ölkəmizdə dövlət quruculuğu, sosial-iqtisadi və mədəni, elmi-
texniki sahələrdə görülən böyük işlər XX əsrin sonunda Azərbaycanda dövlət
müstəqilliyinin və xalq suverenliyinin bərpa olunması, eləcə də demokratik
institutların yaranması və möhkəmləndirilməsi üçün əsaslı zəmin yaratmış
oldu.
XX əsrin sonunda beynəlxalq aləmdə baş verən mühüm hadisələr keçmiş
s
ovetlər məkanına da öz təsirini göstərdi və 70 ildən artıq SSRI dövlətinin
tərkibində yaşayan xalqlar öz müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə başladı. Bu
proses 80-
cı illərin sonunda xüsusilə kəskinləşdi və sovetlər dövlətinin
dağılması beynəlxalq aləmdə yeni müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb
oldu. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycan Respublikasıdır.
26
XX əsrin sonunda SSRİ-nin dağılmasının labüdləşdiyi bir məqamda –
1991-ci il avqustun 31-
də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessi-
yasında “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi
haqqında Bəyannamə” qəbul edildi. Lakin bu dövrdə Azərbaycan xalqı “de-
yure” öz müstəqilliyini qəbul etsə də, “de-fakto” ölkədə “marionet” rejim
yarandı. 18 oktyabr 1991-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Milli
Şurası (Ali Soveti) dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktını qəbul etdi.
Lakin həmin dövrdə siyasi hakimiyyətdə təmsil olunan rəhbər şəxslər hələ də
SSRİ-nin yenidən bərpa olunması ümidləri ilə yaşayırdı və bu Aktın referen-
dum
a çıxarılmasını bütün səyləri ilə ləngidirdilər. Yalnız SSRİ-nin denonsa-
siyası haqqında müqavilə imzalandıqdan sonra onlar xalqın tələbi ilə Konsti-
tusiya Aktının təsdiqinin referenduma çıxarılmasına məcbur oldular.
Xalqımız tərəfindən 29 dekabr 1991-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının
Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”nın təsdiq edilməsi respub-
likanın müstəqil dövlətçiliyinin hüquqi əsasını möhkəmləndirdi. Yeni Kons-
titusiyanın hazırlanması üçün başlanğıc sayılan bu Akt respublikanın dövlət
quruluşunun, siyasi və iqtisadi quruluşunun əsaslarının təsbitini nəzərdə tu-
turdu.
Bu Konstitusiya Aktının preambulasında deyilir ki, Azərbaycan Res-
publikasının Ali Soveti Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il mayın 28-də
qəbul etdiyi İstiqlal Bəyannaməsinə, Azərbaycan Respublikasının demokratik
prinsiplərinin və ənənələrinin varisliyinə əsaslanaraq bu Aktı qəbul edir.
Bu gün bəzi insanlar bu müddəaya əsaslanaraq belə bir fikir söyləyirlər
ki, Azərbaycanda parlamentli respublika idarəçilik forması olmalıdır.
Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, Konstitusiya Aktı heç də hü-
quqi varisliyi nəzərdə tutmur, burada prinsip və ənənələrin varisliyindən söhbət
gedir və bu prinsiplər hazırkı Konstitusiyamızda ehtiva olunur. Azərbaycanın
yeni konstitusiya
layihəsi hazırlanan zaman ulu öndər Heydər Əliyev belə bir
fikir söyləmişdir: “Biz Konstitusiyamızda elə bir idarəetmə forması qəbul
etməliyik ki, həm ümumbəşəri dəyərləri, xarici ölkələrin müsbət təcrübəsini, o
cümlədən Azərbaycan xalqının dəyərli dövlətçilik təcrübəsini özündə ehtiva
etməlidir” (5).
Digər tərəfindən ADR-in tarixi bizim üçün yalnız burada qəbul olunan
müsbət, demokratik ənənələri ilə deyil, həm də o dövrün çatışmazlıqlarının da
öyrənilməsi üçün çox ibrətamizdir. ADR-in idarəçilik sistemində olan boşluq,
qeyri sabitlik, ziddiyyətlər ölkənin müstəqilliyinin zəifləməsinə və süqutuna
xeyli dərəcədə öz təsirini göstərmişdir. Elə müasir dövrdə də bəzi xarici
ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, parlamentli respublika idarəçilik forması tez-tez
hökum
ət böhranına səbəb olur.
Hesab edirəm ki, yeni müstəqilliyini əldə etmiş dövlətlər üçün bu forma
daha çox dərəcədə qeyri sabit və siyasi böhranlarla müşahidə olunan siyasi
hakimiyyətin yaradılmasına səbəb ola bilər.
27
Azərbaycanda 1991-1993-cü illərdə mövcud olan siyasi böhran ölkəmizi
ağır, qeyri-sabit vəziyyətə saldı, vətəndaş müharibəsi ilə üzləşdirdi və nəinki,
konstitusiyanın qəbul edilməsi mümkün oldu, hətta müstəqilliyimizin itirilməsi
təhlükəsi yarandı. Belə bir ağır vəziyyətdə xalqın təkidli tələbi ilə yenidən
hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyevin böyük və yorulmaz siyasəti nəticəsində
ölkədə vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı, dövlət müstəqilliyi qorundu,
erməni təcavüzünün qarşısı alınaraq atəşkəs əldə edildi. 1993-1994- cü illərdə
ölkə daxilində baş verən terror aktlarının, dövlət çevrilişlərinə cəhdlərin qarşısı
alındı və müstəqil Azərbaycan Konstitusiyasının qəbulu üçün zəmin yaradıldı.
2 may 1995-
ci ildə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi yeni
Konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın tərkibini təsdiq etdi. Dövlət
komissiyası ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə yeni konstitusiyanın
layihəsini hazırladı və bu layihə ümumxalq müzakirəsinə vermək üçün, 1995-ci
il oktyabrın 15-də mətbuatda dərc edildi. Azərbaycan ictimaiyyəti yeni kons-
titusiya layihəsinin müzakirəsində böyük fəallıq göstərərək konstitusiya layi-
həsinə 2450 təklif verdi. 1995-ci il noyabrın 12-də keçirilən referendumda
müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Konstitusiyası qəbul olundu. Bu Kons-
titusiyanın memarı ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təbirincə desək:
“...Baxmayaraq ki, Azərbaycan xalqının 80 illik Konstitusiya tarixi vardır, bu
gün biz müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasını qəbul etdik...” (5).
Ümumxalq səsverməsi bütün seçki dairələri üzrə səs verənlərin yüksək fəallığı
şəraitində keçmişdir. Səsvermədə iştirak etmiş 3566277 seçicidən 3267538 nə-
fəri, yəni, 91,9 faizi təklifə “Hə” cavabı verərək müstəqil Azərbaycan Respub-
likasının ilk Konstitusiya layihəsinin qəbul olunmasına tərəfdar çıxmışdır.
Bel
əliklə, Azərbaycan xalqının çoxəsrlik dövlətçilik taixində müstəqil dövlə-
timizin ilk Konstitusiyası qəbul olundu və 27 noyabr 1995-ci ildə qüvvəyə
mindi.
Tariximizə Heydər Əliyev Konstitusiyası kimi daxil olan, ölkəmizin
siyasi-
iqtisadi və sosial-mədəni həyatında baş verən dəyişikliklərin qanuni
nəticəsi olaraq qəbul edilən Konstitusiyada respublikamızın müstəqilliyinin
qorunub möhkəmləndirilməsinə, dövlətçiliyin inkişafına, insan və vətəndaş
hüquqlarının təmin edilməsinə xüsusi diqqət ayrılmışdır. Konstitusiyamızın ən
böyük əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, dövlətçiliyimizin inkişafını istiqa-
mətləndirməklə yanaşı, həm də xalqımızın uzun illər boyu həsrətində olduğu,
ən nəhayət, ağır itkilər bahasına olsa da, əldə etdiyi və bu gün qətiyyətlə qoru-
mağa və inkişaf etdirməyə çalışdığı suverenliyi qanunvericilik yolu ilə təsbit
etdi. Dövlətimizin Əsas Qanunu Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə bərabər-
hüquqlu subyekt olduğunu sübuta yetirdi və çoxəsrlik dövlətçilik ənənlərimizə
əsaslanaraq, yeni demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlətin qurulmasına geniş
təminat verdi.
Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci il Konstitusiyası həm daxili, həm də
xarici strukturuna görə əvvəlki konstitusiyalardan əsaslı şəkildə fərqlənirdi.
28
Birincisi, bu müstəqil dövlətin konstitusiyasıdır və bu əsas Qanun
Azərbaycan xalqının suverenliyini bəyan edirdi.
İkincisi, yeni konstitusiyamız marksizm – leninizm məfkurəsindən, kom-
munizmin-
totalitar rejimin təsirindən uzaq bir konstitusiyadır.
Üçüncüsü, bu konstitusiya özündə həm insan hüquqları, xalq suverenliyi,
hakimiyyətlər bölgüsü, parlamentarizm, konstitusiya məhkəmə nəzarəti me-
xanizmi, Prezidentlik institutu, yerli demokratiya və s. kimi ümumbəşəri
dəyərləri, həm də xalqımızın dövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyi müsbət
təcrübəni inteqrasiya edir.
Dördüncüsü, bu konstitusiya birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir və özündə
ehtiva etdiyi ümumbəşəri dəyərlərin real təmin olunma mexanizmlərini
müəyyən edir. Azərbaycanda yaşayan hər kəs konstitusiyada təsbit olunmuş
hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasını dövlətdən tələb edə bilər;
Beşincisi, bu konstitusiya ümumxalq səsverməsi (referendumla) yolu ilə
qəbul edilmişdir.
İlk dəfə olaraq Azərbaycanın Konstitusiya tarixində ölkəmizin 1995-ci il
Konstitusiyasında xalq suverenliyini, xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsi
formalarını tənzimləyən “Xalq hakimiyyəti” adlı xüsusi bir fəsil yarandı.
Xalq hakimiyyətinin əsaslarını tənzimləyən normaların əsas qanunun
birinci fəslində yerləşdirilməsi bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycanda xalqın
iradəsi, maraqları hər şeydən üstündür, alidir.
Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan
komissiyanın iyunun 5-də keçirilən ilk iclasında, yeni konstitusiya layihəsini
hazırlayan komissiyanın sədri Ümummilli lider Heydər Əliyev öz nitqində
qeyd edir ki, “K
onstitusiya birinci növbədə dövlətin, hakimiyyətlə xalqın
arasında olan münasibətləri özündə əks etdirməlidir. Hakimiyyət bölgüsü, ali
icra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyətləri – bunlar hamısı xalqın iradəsinə
söykənməli, seçkilər yolu ilə təmin olunmalıdır. Dövlət xalqın işi olmalıdır.
Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır və bu prinsiplər
Konstitusiyamızın əsasını təşkil etməlidir” (5).
Bu gün biz qətiyyətlə deyə bilərik ki, ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin bu ideyaları həm Konstitusiyamızın, həm də dövlət aparatının
təşkilinin və fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.
Xalq hakimiyyətinin tənzimi sahəsində müstəqil Azərbaycan Respub-
likası Konstitusiyasının aşağıdakı fərqli xüsusiyyətlərini göstərmək olar:
1)
burada
xalq hakimiyyətinin hüquqi əsaslarını tənzimləyən “Xalq
hakimiyyəti” adlı yeni fəslin yaranması müşahidə olunur;
2)
konstitusiya
sosial hakimiyyətin bir növü kimi “xalq hakimiyyəti”nin
mövcudluğu faktını bəyan etməklə məhdudlaşmır. Əsas Qanunda
xalq hakimiyyətinin suveren xarakteri ifadə olunur;
3)
yeni
Konstitusiyada “xalq” anlayışının hüquqi definisiyası verilir.
Əsas Qanunun 1-ci maddəsinin 2 hissəsində deyilir ki, Azərbaycan
xalqı Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ondan kənarda
29
yaşayan, Azərbaycan dövlətinə və onun qanunlarına tabe sayılan
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarından ibarətdir;
4)
ilk
milli Konstitusiyamız xalqın iradəsinin ifadəsi formasına görə
xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin iki əsas, bilavasitə və
nümayəndəli demokratiya formalarını fərqləndirir;
5)
yeni
Konstitusiya xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin
aşağıdakı bilavasitə demokratiya institutlarını təsis edir: referendum,
seçkilər, xalqın qanunvericilik təşəbbüsü hüququ;
6)
xalq
hakimiyyətinin nümayəndəli demokratiya formasına gəldikdə isə
Azərbaycanın yeni Konstitusiyasında parlamentarizm institutuna
mühüm yer verilmişdir;
7)
İlk dəfə olaraq Azərbaycanın Konstitusiya tarixində yeni Əsas
Qanunda ölkəmizdə yerli demokratiyanın yaradılması bəyan edilir və
yeni özünüidarəetmə sisteminin əsasları müəyyən olunur;
8)
Xalq hakimiyyətinin toxunulmazlığı və onun mənimsənilməsinin yol-
verilməzliyi məsuliyyəti dövlətimizin yeni Konstitusiyası səviy-
yəsində möhkəmləndirilmişdir.
Yuxarıda qeyd olunan səciyyəvi cəhətlər müstəqil Azərbaycan Respub-
likasının ilk milli Konstitusiyasının demokratik xarakterini bir daha təsdiqləyir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009.
2. Azərbaycan Respublikasının 1921-ci il Konstitusiyası. www.preslib.az
3. Azərbaycan Respublikasının 1937-ci il Konstitusiyası. www.preslib.az
4. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci il Konstitusiyası. Bakı, 1980.
5. Qanunçuluq №1-2. Bakı, 1996.
6. Xəyyam İsmayılov: Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Bakı, 2006.
ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ НАРОДОВЛАСТИЯ В ИСТОРИИ
КОНСТИТУЦИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Дж.А.СУЛЕЙМАНОВ
РЕЗЮМЕ
В статье отмечается, что в истории Азербайджанского государства в 1921, 1937,
1978 и 1995 годах были приняты несколько Конституций. Однако началом истории
юридической конституции нашего государства можно считать правовые акты конститу-
ционного характера, принятые в 1918-1920 гг. Азербайджанской Демократической Рес-
публикой. Впервые в истории нашей страны термин «народовластие» был юридически
закреплен в Конституционном Акте о независимости Азербайджана от 1918 года.
После лишения государственной независимости и образования Советской власти
в 1921, 1937 и 1978 годах были приняты конституции АССР.
Среди вышеуказанных законов, особо следует выделить Конституцию 1978 года,
которая отличается некоторыми прогрессивными идеями в области регулирования основ
народовластия.
30
В конце ХХ века после обретения государственной независимости в 1995 году
была принята новая конституция Азербайджанской Республики, которая содержит от-
дельную главу относительно регулирования основ народовластия, основных форм осу-
ществления народного суверенитета. Согласно данной конституции единственным ис-
точником государственной власти в Азербайджане является народ Азербайджана.
Ключевые слова: народ, власть, выборы, народный суверенитет, демократия
THE LAWFUL REGULATION OF PEOPLEPOWER IN THE HISTORY
OF AZERBAIJAN CONSTITUTION
J.A.SULEYMANOV
SUMMARY
The article shows that several constitutions were adopted in the history of Azerbaijan
government in 1921, 1937, 1978 and in 1995. However, the beginning of the juridical constitu-
tion of our state is considered the legal acts of constitutional character adopted in 1918-1920 by
the Azerbaijan Democratic Republic. For the first time in the history of our country the term
“people’s power” was juridically fixed in the Constitutional Act about the Independence of
Azerbaijan in 1918.
Constitutions of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic were adopted in 1921, 1937
and 1978 after the formation of the Soviet state.
The Constitution of 1978 is more remarkable with its progressive ideas in the field of
the regulation of people’s power.
The new constitution of the Independent Azerbaijan Republic was adopted at the end of
the XX century, after the Republic regained its independence. All the Azerbaijani people took
active parts in the discussion of the Draft of the present Constitution.
According to the new Constitution all power was given to the people, to all the citizens
of Azerbaijan and the Constitution guarantees equal rights to all the citizens of the Azerbaijan
Republic.
Key words: people, power, elections, sovereignty, democracy
31
Dostları ilə paylaş: |