BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Sosial-
siyasi elmlər seriyası
2015
UOT 343.9
PSİXİ ANOMALİYALI CİNAYƏTKARIN
ŞƏXSİYYƏTİ – HÜQUQİ VƏ TİBBİ MEYARLARI
K.N.SƏLİMOV*, G.Ç.GƏRAYBƏYLİ**,
A.R.RƏSULOV***, T.Z.RZAYEV***
Bakı Dövlət Universiteti*
Azərbaycan Tibb Universiteti**
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi***
1 nömrəli Respublika Psixiatriya Xəstəxanası
dr.rzayev@hotmail.com
Hazırki məqalədə son 10 ildə Azərbaycanda anlaqlılığı istisna etməyən vəziyyətdə, yəni
məhdud anlaqlı vəziyyətdə, cinayət törətmiş şəxslərin şəxsiyyəti, törətdikləri əməllər və onlarda
daha çox rast gəlinən psixi pozuntular araşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, cəmiyyətdə
psixi anomaliyalı şəxslərin cinayət əməlinə təhrik olunması, onlardan qrup üzvləri kimi "is-
tifadə olunma" halları az deyildir (47,8%). Bundan başqa həmin şəxslərin törətdikləri sosial
təhlükəli əməllərin xarakterini tədqiq etdikdə müəyyən olunmuşdur ki, cinayətin törədilməsində
əsas motivlərdən biri də ətrafdakılar tərəfindən kiçik bir təhqir və ya iradlar olmuşdur. Bunlar
isə ümumilikdə psixi pozuntulu şəxslərin digərləri tərəfindən hər hansısa bir sosial təhlükəli
əmələ istiqamətləndirmə kimi qiymətləndirilə bilər. Həmçinin cəmiyyətdə cinayətə meylli
qrupların psixi anomaliyalı şəxslərdən sosial təhlükəli əməllərin törədilməsində "istifadə olun-
ma" halları, həmin insanların gələcəkdə cinayətə meylli şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsir
göstərir.
Açar sözlər: məhdud anlaqlılıq, psixi anomaliyalar, cinayətkarın şəxsiyyəti
Hüquq mühafizə orqanları hələ ki, psixi patologiyalı şəxslərlə işlərin
həyata keçirilməsi, onlar tərəfindən cinayətlərin törədilməsinin qarşısının alın-
ması, həmin cinayətlərin istintaqı və məhkəmə baxışı, həmçinin bu cür patolo-
gi
yalı məhkum olunmuş şəxslərin islahı üzrə zəruri tövsiyyələrə malik deyillər
[2, 3, 4].
Bununla bağlı psixi anomaliyalara malik olan cinayətkarın şəxsiyyə-
tinin öyrənilməsinə ehtiyac yaranır. Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası
“İnsan hüquqları xartiyası”, “İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi
haqqında Avropa konvensiyası” kimi beynəlxalq paktlara qoşulmuşdur, onların
müddəaları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına (maddə151) əsasən
prioritet hesab edilir. Həmçinin bu tədqiqat üçün “İşgəncənin və qeyri-insani
21
və ya ləyaqəti alçaldan rəftarın və ya cəzanın qarşısının alınması haqqında
Avropa Konvensiyası” mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Məhbusların sosial və psixoloji adaptasiyası probleminə həsr olunan, el-
mi ədəbiyyatın analizi göstərdi ki, cinayətkarlığın sosial hal kimi araşdırılması,
səbəbləri və onunla mübarizə sahəsində, həmçinin sosioloji və kriminaloji
sahələrdə kifayət qədər təcrübə toplanılmışdır. E.Dyurkgeym, P.Sorokin,
R.Merton, T.Parsons, Z.Freyd və başqalarının, cinayətkarlığın sosiologiyası
sahəsindəki araşdırmalarını klassik hesab etmək olar [1, 6, 9].
Psixi anomaliyalı cinayətkarın şəxsiyyət problemini cinayət mexanizmin-
də tədqiq edərkən, biz onu cinayətkarın şəxsiyyətinin ümumi xarakteristika-
sından ayırmırıq. Cinayətkarın şəxsiyyətinin tədqiq edilməsi problemi inzibati
xarakter daşıyır. O, cinayət-hüquqi elmləri, kriminalistika, kriminologiya və s.
elmlərin çərçivəsində öyrənilir.
Anlaq
lılığın məhdud olması problemində aktual yeri Y.M. Antonyan,
Q.V. Nazarenko, İ.A. Kudryavtsev, S. Şişkov tərəfindən aparılan tədqiqatlar
tutur. Psixiatr və psixoloqlar arasında bu problem üzrə ən məşhur işlərin
müəllifləri sırasında P.B. Qannuşkini, Q.V. Morozovu, B.V. Şostakoviçi, V.N.
Kud
ryavtsevi və digərlərini göstərmək olar [10]
Psixi anomaliyalara malik olan cinayətkarın şəxsiyyətinin kriminoloji
xarakteristikası üçün törədilmiş cinayətlə şəxsiyyət arasında qanunauyğun
əlaqələrə işarə edən, çoxsahəli əlamətlərdə - qanunsuz, cəmiyyət üçün təhlükə
törədən hərəkətin nəticələrində təzahür edən elementlərin müəyyən edilməsi
zəruridir. Bu mənada, psixi anomaliyalara malik olan cinayətkarın şəxsiyyətini
yalnız əlamət əmələ gətirən obyekt – törədilmiş cinayət haqqında informasiya
mənbəyi kimi deyil, həmçinin, onun istintaqı və açılması üçün mühüm vasitə
kimi öyrənmək lazımdır.
Cinayətkarın şəxsiyyəti – şəxsiyyətin mahiyyətini, onu xarakterizə edən
əlamətlərin, xüsusiyyətlərin, əlaqələrin və münasibətlərin mürəkkəb komplek-
sini, onun inkişaf prosesində təzahür edən və sosial və fərdi həyat şəraitindən
götürülən, bu və ya digər dərəcədə cinayətin törədilməsinə və gizlədilməsinə
təsir göstərən əxlaqi-psixoloji və mənəvi durumunu ifadə edən anlayışdır.
Əksər hallarda narkotik vasitələrdən istifadə edən cinayətkarlar psixopa-
tik xüsusiyyətlərə malik olurlar [5, 8]. Bu xüsusiyyətlər daha çox psixi ano-
maliyalara malik olan cinayətkarların şəxsiyyətləri üçün səciyyəvidir.
Hüquqi tənzimləmənin çətinlikləri anlaqlılıq, anlaqsızlıq və məhdud
anlaqlılıq institutlarının kompleks, elmi-nəzəri araşdırmalarının (Cinayət-hü-
ququ, Kriminologiya, Psixologiya, Psixiatriya, Fəlsəsfə və s. aspektlərində) ki-
fayət qədər olmamasından irəli gəlir. İndiyə qədər anlaqlılıq-anlaqsızlıq və bu
cinayət-hüquq anlayışlarının yeni inzibati qanunvericiliklə əlaqələndirilməsi
elmdə araşdırılmamışdır [7].
Anlaqlılığı istisna etməyən psixi pozuntu halında cinayət törədən şəxs-
lərlə münasibətdə, Azərbaycan Respublikasnın məhkəmə-istintaq təcrübəsinin
22
tədqiqi və ümumiləşdirilməsinin nəticələrinə görə, tərəfimizdən aşağıdakılar
müəyyən edilmişdir.
Məlumdur ki, təbabətdə anlaqlılığın məhdud olmasının meyarı tibbi
meyar
dır, yəni anlaqlılığı istisna etməyən psixi pozuntu, həmçinin psixi vəziy-
yət cinayətin törədilməsi anına cinayətkar davranışın motivasiyasına təsir gös-
tərir və istintaq zamanı şəxslərin davranışını müəyyən edir.
Məqalədə istifadə olunmuş materiallar əsasən Azərbaycan Respublikası
Səhiyyə Nazirliyinin 1 nömrəli Respublika Psixiatriya Xəstəxanasının məcburi
müalicə şöbələrində müalicədə olan xəstələr və həmin xəstəxananın arxiv
məlumatlarından və AR SN Məhkəmə Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin arxiv
materiallarından götürülmüşdür.
Tədqiqat zamanı əsasən anamnezin analizi, kliniki-psixopatoloji və məh-
kəmə-psixiatrik qiymətləndirilmə, sosial-kriminoloji analiz, metodlarından isti-
fadə olunub.
Belə ki, qeyd olunan 10 il ərzində AR SN 1 saylı Respublika Psixiatriya
Xəstəxanasında AR CM-nin 22-ci maddəsi ilə məcburi müalicəyə göndərilmiş
şəxslərin tibbi və kriminal anamnezinin tədqiqi göstərmişdir ki, həmin şəxslə-
rin böyük əksəriyyəti 25-34 yaş qrupu arasında, orta təhsilli, ailəli, işləməyən
şəxslər olmuşdur. Eyni zamanda irsiyyəti 30,4% hallarda psixi xəstəliklərlə
ağırlaşmış, psixonevroloji dispanserdə qeydiyyatda olmaqla, 65,2% halda əv-
vəllər psixi pozuntudan əziyyət çəkən və 30,4% halda anamnezdə keçirilmiş
kəllə beyin travmasının olması müəyyən olunmuşdur. Spirtli içki qəbul edən-
lər, narkotik maddə qəbul edənlərdən daha çoxluq təşkil etmişdir. Bu da öz
növbəsində cinayət hadisəsinin məhdud anlaqlı vəziyyətdə törədilməsində tibbi
anamnestik göstəricilərin, eyni zamanda zərərli vərdişlərin rolunun az olmadı-
ğının göstəricisidir.
Bu qrup şəxslərin kriminal anamnestik göstəricilərinə görə isə 60,9%-i
ilk dəfə cinayət məhsuliyyətinə cəlb olunmuş və 52,2% tək halda, qalan 47,8%
isə qrup halında cinayət əməli törətmiş şəxslər olmuşdur. Buradan da aydın
olur ki, cəmiyyətdə psixi anomaliyalı şəxslərdən hər hansısa bir cinayət əməli-
nin həyata keçirilməsində, onlardan "istifadə olunma" halları da az deyildir.
İbtidai istintaq prosesində aparılan dindirmələr zamanı 12 şəxs (52,2%)
təqsirləndirilən şəxs əməllərindən peşman olduqlarını bildirmiş, 11 şəxs
(47,8%) isə əksinə peşmançılıq hissini keçirmədiyini bildirmişdir, lakin onlar
da həmin əməli törətdiklərini etiraf etmişlər. 5 şəxs (21,7%) hətta bunu zəruri
addım kimi qiymətləndirmişlər; 8 şəxs (34,7%) öz günahını etiraf etməmiş, 4
şəxs (17,4%) günahını qismən etiraf etmiş, 11 şəxs (47,8)% isə cinayət əmə-
linin törədilməsini tam olaraq etiraf etmişlər. Cinayət işlərinin mütləq əksəriy-
yətində 20 təqsirləndirilən şəxsin (87%) psixi pozğunluğu bərədə məlumatlar
ibitdai istintaq zamanı müəyyən edilmişdir, cinayət işlərinin 3 şəxsdə (13%)
psixi kənarlaşmalar haqqında məlumatlar cinayət işlərinə məhkəmə baxışı za-
manı müəyyən edilmişdir. Bununla bağlı, ibtidai istintaqın ilkin mərhələsində
23
təqsirlərindirilən şəxsin psixi natamamlığının müəyyən edilməsi problemi əhə-
miyyət kəsb edir.
Həmin şəxslərin törətdikləri əməllərin xarakterinə gəldikdə isə əsasən
ölüm və ya ölümə cəhd, sağlamlığa zərər vurma, xuliqanlıq, oğurluq və narko-
tik
vasitələrin istifadəsi olmuşdur. Bu hal onu göstərir ki, bir qayda olaraq,
həmin şəxslərin psixi durumu kifayət qədər dayanıqsızdır. Yəni ətrafdakılar
tərəfindən kiçik bir təhqir və ya irad, eyni zamanda onların psixi pozuntulu
şəxs olduqlarını nəzərə alaraq digərləri tərəfindən hər hansısa bir sosial təh-
lükəli əmələ istiqamətləndirmə - psixi anomaliyalara malik şəxslərdə qeyri-
adekvat aqressiya reaksiya
sı yaradır. Qeyd olunan faktlar isə mahiyyət etibarı
ilə onların gələcəkdə şəxsiyyətə və cəmiyyətə qarşı cinayət əməli törətməsinə
səbəb ola bilir.
Quldurluq kimi cinayət işlərində psixi anomaliyalara malik olan məhkum
olu
nmuş şəxslərin bütün hallarda bu cinayətlər başqa şıxslərlə əlbir olmaqla tö-
rədilmişdir. Tərəfimizdən tədqiq edilən məhkum olunmuş şəxslərin kateqoriya-
larının cinayət qrupundakı rolu, mahiyyət etibarı ilə cinayətlərin və quldurluq
əməllərinin təşkilatçıları tərəfindən müəyyən edilən rol funksiyalarının icrasına
gətirib çıxarırdı.
Şəxsiyyətə qarşı törədilən cinayətlər barədə cinayət işləri ilə tanışlıq gös-
tərdi ki, təqsirləndirilən şəxslər əvvəlcədən cinayətin törədilməsinə hazırlıq iş-
ləri görməmişlər. Bütün hallarda cinayət əməli münaqişənin – davanın, savaş-
ma
nın, zərərçəkmiş şəxslər tərəfindən təhqirin baş verməsi anında törədilmiş-
dir. Psixi anomaliyalara malik olan şəxslərin davranış xarakterinin mahiyyət
etibarı ilə onların psixi xəstəliyinin diaqnozu ilə izah edilməsi faktı diqqət cəlb
edir. Bu cür davranış əsasən üzvü mənşəli və digər qrup şəxsiyyət pozuntuları
(psixopatiyalar) üçün səciyyəvidir.
Tədqiq edilən məhkum olunmuş şəxslərdə bu və ya digər psixi pozun-
tuları aşkar edən məhkəmə-psixiatrik ekspertizalarının nəticələri üzrə məlumat-
lar aşağıdakı kimi olmuşdur (Cədvəl 1).
Cədvəl 1
XBT-
10 üzrə diaqnozlar cədvəli
F0 Üzvi psixi pozuntular
39,2%
F2
Şizofreniya, şizotipik və sayıqlama pozuntuları
8,7%
F3
Əhval-ruhiyyə pozuntuları (Affektiv pozuntular)
4,3%
F6
Yetkin yaşlarda təsadüf olunan şəxsiyyət və davranış pozuntuları
43,5%
F7
Ağıl zəifliyi (kəmağıllıq)
4,3%
XBT-
10* Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatının 10-cu baxışı
Cədvəldən də göründüyü kimi, məhdud anlaqlı şəxslər arasında daha çox
rast gəlinən müxtəlif tipli şəxsiyyət pozuntuları və üzvü mənşəli (baş beynin
travma və ya digər xəstəlikləri nəticəsində yaranmış) pozuntular təşkil edir.
Beləliklə, aparılan tədqiqatlar əsasında müəyyən olunmuşdur ki, anlaq-
lılığı istisna etməyən vəziyyətdə cinayət törətmiş şəxslərdə rast gəlinən yuxarı-
24
da göstərilən psixi pozuntular təyin olunmuş məcburi müalicə tədbirlərindən
son
ra psixi vəziyyətlərindən asılı olmayaraq (istər məcburi ambulatoriya müşa-
hidəsinə ehtiyac olduqda, istərsə də ehtiyac olmadıqda) 81,7% halda CÇM-nə
göndərilirmişdir.
Bununla yanaşı, qalan cəmi 18,3% şəxs məhkəmə qərarı əsasında yaşayış
yeri üzrə məcburi ambulatoriya müşahidəsi və psixiatr müalicəsinə göndəril-
mişdir. Bunun da səbəbi həmin şəxslərin törətdikləri cinayət əməlinə görə məh-
kəmə tərəfindən qısa müddətə təyin olunmuş cəza müddətinin bitməsi olmuş-
dur. Beləliklə də hər bir halda cəzaçəkmə müəssisələrində məhkum edilmiş
şəxslər arasında ambulator qaydada psixiatrik yardımın təşkil olunması məq-
sədəmüvafiqdir.
Nəticələr: Beləliklə, aparılan analizlər aşağıda göstərilən nəticələrə gəl-
məyə əsas verir.
1.
M
əhdud analaqlı vəziyyətdə cinayət törətmiş psixi anomaliyalı şəxslər
anlaqsız vəziyyətdə cinayət törətmiş psixi pozuntusu olan şəxslərdən fərqli
olaraq tör
ətdiyi əməlin mahiyyətini dərk edərək, öz günahını qismən və ya
tam etiraf edir, tutduğu əməldən peşmançılıq hissi keçirdiyini bildirirlər.
2.
Eyni zamanda qeyd etm
ək lazımdır ki, anlaqlılığı istisna etməyən vəziy-
y
ətdə (məhdud anlaqlı) cinayət törətmiş şəxslərdə rast gəlinən psixi po-
zuntular öz nozoloji göstr
əricilərinə görə daha çox müşahidə olunan şəxsiy-
y
ət pozuntularıdır ki, bu da öz növbəsində digər xroniki ruhi xəstəliklərlə
b
ərabərləşdirilməyən və uzun müddətli müalicə tələb etməyən psixi po-
zuntulardır.
3.
C
əmiyyətdə cinayətə meylli qrupların psixi anomaliyalı şəxslərdən sosial
t
əhlükəli əməllərin törədilməsində "istifadə olunma" halları, həmin insanla-
rın gələcəkdə cinayətə meylli şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsir göstərir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Аргунова Ю. Н. Вопросы принудительного лечения ограниченно вменяемых лиц //
Независимый психиатрический журнал, 1999, №4, с. 40–43.
2.
Зайцева О.В. Рецидивная преступность лиц с психическими отклонениями: Дис. ...
канд. юрид. наук: 12.00.08. М.: РГБ, 2003, 253 c.
3.
Колесниченко А.Н. Научные и правовые основы расследования отдельных видов
преступлений: Автореф. дисс. д-ра юрид. наук. Харьков, 1967, 27 с.
4.
Корецкий Д.А., Тулегенов В.В. Криминальная субкультура и ее криминологическое
значение. СПб.: 2006, 243 с.
5.
Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. М.: 1957, 327 c..
6.
Семенцова И.А. Уголовная ответственность лиц с психическим расстройством, не
исключающим вменяемости: автореф. дис. ... канд. юрид. наук / И.А. Семенцова.
М.: 1999, 14 с.
7.
Судебная медицина. Лекции заслуженного профессора С.А.Легонина. М.: 1894, с. 15.
8.
Философская энциклопедия. Т.3, М.: Советская энциклопедия. 1964, 584 c.
9.
Шибутани Т. Социальная психология. РнД.: 1998, с.483-502
10.
Шишков С. О принудительном лечении осуждённых с психическими аномалиями //
Российская юстиция, 1998, № 4, с. 49–50.
25
ЛИЧНОСТЬ ПРЕСТУПНИКА С ПСИХИЧЕСКОЙ АНОМАЛИЕЙ –
ПРАВОВЫЕ И МЕДИЦИНСКИЕ КРИТЕРИИ
К.Н.САЛИМОВ, Г.Ч.ГЕРАЙБЕЙЛИ, А.Р.РАСУЛОВ, Т.З.РЗАЕВ
РЕЗЮМЕ
В настоящей статье рассматриваются личности, деяния и наиболее часто встре-
чаемые психические нарушения лиц, совершивших преступления в состояниях, не ис-
ключающих вменяемость, т.е. в состоянии ограниченной вменяемости в течение послед-
них 10 лет в Азербайджане. Было установлено, что в обществе немало случаев, когда
лица с психическими аномалиями подстрекаются на преступное деяние, «пользуют» ими
как членов группы (47,8%). Кроме того, при расследовании характера совершенных
этими лицами социально опасных деяний было установлено, что одним из основных
мотивов совершенных преступлений были незначительные оскорбления или замечания
окружающих, что в целом могут быть оценены как направление лиц психическими от-
клонениями другими лицами на какое-либо социально опасное деяние, в том числе слу-
чаи «пользования» группами с преступной наклонностью лиц с психическими анома-
лиями в совершении социально опасных деяний влияет также и на формирование в бу-
дущем этих людей как личностей с преступными наклонностями.
Ключевые слова: ограниченная вменяемость, психические аномалии, личность
преступника
IDENTICAL – LEGAL AND MEDICAL CRITERIA
OF OFFENDERS WITH PSYCHOLOGICAL ANOMALIES
K.N.SALIMOV, G.Ch.GARAYBAYLI, A.R.RASULOV, T.Z.RZAYEV
SUMMARY
The paper studies the identity, acts and psychological disorders of persons having
commited crimes under the states of limited responsibility within the last 10 years in Azerbai-
jan. It was determined that, instigation of persons with psychological anomalies to criminal
action in the community and their “use” as members of group are not rare (47,8%). Moreover,
the analysis of the character of socially risky actions procreated by those persons showed that,
one of the main motives in procreation of crime was a slight insult or criticizm.
Key words: limited responsibility, psychological desorder, identity of offenders
26
Dostları ilə paylaş: |