175
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elml
ər seriyası
2012
UOT 94 (479.24)
M
İRMƏHƏMMƏD KƏRİM MİRCƏFƏR
ƏL-BAKUVİ VƏ MAARİFÇİLİK
Ə.R.FƏRHADOV
AMEA Milli Az
ərbaycan Tarixi Muzeyi
al304f@yahoo.com
M
əqalədə XIX əsrin II yarısı-XX əsrin əvvəllərində yaşamış müsəlman mütəfəkkir-
l
ərdən biri olan Mirməhəmməd Kərim Mircəfər əl-Bakuvinin elmi ideyaları tədqiq edilmişdir.
Mirm
əhəmməd Kərim Mircəfər əl-Bakuvi qazı olmuş, elmi, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul
olmuşdur. Ərəb dilini öyrənmənin çətinliyini nəzərə alan mütəfəkkir müsəlmanların Quranı
daha yaxşı anlamaları üçün üçcildlik Quran təfsiri – “Kəşfül-həqayiq” əsərini yazmış və bu
əsəri Tiflisdəki Kaspi mətbəəsində nəşr etdirmişdi. əl-Bakuvi hər cür xurafata, Qurana zidd
olan h
ər cür ideologiyaya qarşı olmuş, Quranın doğru anlaşılmasını müsəlman cəmiyyətinin
birl
əşməsində, problemlərinin həll olunmasında əhəmiyyətli bir vasitə saymışdır.
Açar sözl
ər: Mirməhəmməd Kərim Mircəfər əl-Bakuvi, “Kəşfül-həqayiq”, islam,
maarifçilik
XIX
əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda elm və aydınlan-
ma c
ərəyanının inkişaf etdiyi bir dövrdür. Filosof və yazıçı Mirzə Fətəli
Axundov (ö.t. 1878) t
ərəfindən başlanan, Cəlil Məmmədquluzadə (ö.t. 1932)
v
ə onun redaktoru olduğu “Molla Nəsrəddin” jurnalı tərəfindən davam etdiri-
l
ən maarifçilik və dünyəviləşmə cərəyanı, Əhməd bəy Ağayev (ö.t. 1939), Əli-
b
əy Hüseynzadə (ö.t. 1940) və onun redaktoru olduğu “Füyuzat” (1906) jur-
na
lı tərəfindən davam etdirilən türkçülük-Turançılıq fəaliyyətləri bu ərəfədə
f
əaliyyətə başlamışdır. Adı çəkilən ziyalılar və onların davamçıları Azərbay-
canın inkişaf etmiş mütərəqqi millətlər sırasına qoşulması üçün çıxış yolları
axtarır, müxtəlif ideologiyalardan nicat umurdular. Bu dövrdə Azərbaycanın
xilas yolunu n
ə Avropada, nə də sosializmdə görən, əksinə onun islamın
h
əqiqi köklərinə qayıdaraq xoşbəxt olacağına inanan islamçı mütəfəkkirlər və
din xadiml
əri də mövcud olmuşdur. Onların sırasında Mirməhəmməd Kərim
Mirc
əfər əl-Bakuvi (ö.t. 1938), Axund Mirzə Əbu Turab (ö.t. 1910), Axund
Molla Ruhulla Axundov (ö.t.
1912) kimi ziyalılar da vardır. Onlar islam di-
ninin xurafatlardan t
əmizlənməsi, azərbaycanlıların cəhalət xəstəliyindən sa-
ğalıb mütərəqqi millətlər cərgəsinə qoşulması üçün əvəzedilməz xidmətlər
176
göst
ərmiş, xalqımızın qəlbində əbədi iz qoymuşdular. Məsələn, Hüseyn Cavid
(ö.t. 1941) Molla Ruhulla Axundovun ölümü il
ə əlaqədar belə
yazırdı:
“V
ətənpərvər üləmamızdan Hacı Molla Ruhulla həzrətlərinin vəfatı
islam ruhu il
ə bəslənmiş hər bir vətəndaşı qəmgin və dilxor etdi” (
4).
İslamçı mütəfəkkirlərin əsas nümayəndələrindən biri olan Mirməhəm-
m
əd Kərim Mircəfər əl-Bakuvi 1853-cü ildə Bakıda məşhur seyid nəslindən
dünyaya g
əlmişdir. əl-Bakuvinin babası İçərişəhər məscidinin axundu Ağa
Seyid M
əhəmməd 1806-cı ildə general Sisianov komandanlığındakı rus ordu-
su
nun Bakını işğalından sonra təslimçiliyə qarşı çıxdığı üçün çubuqla döyülə-
r
ək öldürülmüşdü (4, 5). Atasının arzusu ilə əl-Bakuvi 1871-1881-ci illərdə
Bağdadda ali dini təhsil aldıqdan sonra Bakıya dönmüş, burada uzun müddət
İçərişəhərdə Şah məscidi axundluğu, 1814-1918-ci illərdə Bakı quberniyası
qazılığı, Bakı quberniyası Şiə məclisinin sədri kimi vəzifələrdə çalışmışdır.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, bu dövrdə Bakı quberniyası rus işğalı altında olan
Az
ərbaycanın üç quberniyasından biri idi. Bu cür yüksək səviyyəli din xadimi
kimi onun s
əlahiyyətlərinə bu məsələlər daxil idi: axund rütbəsi almaq istəyən
din xadiml
ərini imtahan edən komissiyaya sədrlik etmək; məscidlərin, ziyarət-
gah
ların, vəqflərin, mədrəsələrin fəaliyyətinə nəzarət etmək; evlilik, boşan-
maq, varislik v
ə sair şəriətlə bağlı məsələlərlə məşğul olmaq və xalqa izah
etm
ək. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulandan sonra əl-
Bakuvi öz arzusu il
ə rəsmi dini vəzifələrindən istefa vermiş (2, 168), sərbəst
t
ərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu (9, 5). Maarifçi bir ruha sahib olan,
xalqı hər zaman elmə təşviq edən, xurafata qarşı mübarizə aparan mütəfəkkir
eyni zamanda xeyriyy
əçilik tədbirlərində də yaxından iştirak edir, varlıları
xalqın yardımına, elm və mədəniyyətin inkişafına köməyə çağırırdı. Onun
yaradıcısı olduğu “Hidayət“ xeyriyyə cəmiyyəti (1906) bu sahədə ilk ictimai
t
əşkilat olub hökumət ilə xalq arasında bir növ vasitəçilik rolunu oynayır,
müs
əlmanların rus hökuməti tərəfindən qanunsuzluqlara məruz qalmasına,
müs
əlmanlararası qan davası və qətliamlara, cəhalətə qarşı mübarizədə mütə-
r
əqqi fəaliyyət göstərirdi. Cəmiyyətin Bakının bir çox kəndlərində şöbələri
f
əaliyyət göstərirdi (9, 5). əl-Bakuvi bütün həyatını xalqının aydınlanmasına
h
əsr etmiş bir şəxsiyyət olaraq təhsilin vacibliyi məsələsinə diqqət çəkmiş,
xüsusil
ə qızların təhsildən uzaq düşməsini millətin cəhalət və nadanlığa düçar
olmasının əsas səbəblərindən biri kimi göstərmişdir. Onun özü şəxsi nümunə
göst
ərərək öz imkanları hesabına Azərbaycan SSR EA-nın ilk prezidenti Mir
Əsədulla Mirqasımovu (ö.t. 1958) Odessada Novorossiysk Universitetinin
tibb fakült
əsində oxutmuşdu (9, 5). Görkəmli Azərbaycan xeyriyyəçisi Hacı
Zeynalabdin Tağıyev (ö.t. 1924) də əl-Bakuvi ilə yaxın dostluq və işgüzarlıq
münasib
ətlərində olaraq onun təşviqi ilə maariflənmə sahəsində işlər görməklə
yanaşı, təhsil alan yoxsul tələbələrə təqaüd verilməsi kimi faydalı bir sahə ilə
d
ə məşğul olmuşdur (3, 196-197).
əl-Bakuvi qızların təhsil almasına qarşı olan cahil bir cəmiyyətdə öz
qızını Tağıyevin açdırdığı “Ünas” (Bakı rus-müsəlman qadın məktəbi-1901)
177
m
əktəbinə (1, 238) qoymaqla xurafatçı cahil dindarların qəzəbinə tuş gəlmiş,
h
ətta evi yandırılmış, öldürülmək təhlükəsi ilə qarşılaşmışdı (5, 15). əl-Bakuvi
1907-ci il, aprelin 15-d
ə mövludu-nəbəvi (Məhəmməd peyğəmbərin doğum
günü) münasib
ətilə “Ünas” məktəbində keçirilən məclisdə çıxış edərək belə
deyirdi: “Bizim c
əhalət və rəzalətdən xilasımız ancaq Quran vasitəsilə müm-
kündür. Quran is
ə bizi elmə, mərifətə təşviq edir. Fəqət biz Qurana qulaq
vermirik. Bizim özümüz
ə müsəlman deməyimiz iftira və böhtandır, Qurandan,
islamdan xaric bir işdir (9, 5). əl-Bakuvi xurafatçı cahil din adamlarını və
onlara tabe olanları da tənqid edərək belə deyirdi: “Bu kimi şəxslər özləri cahil
olub alim sur
ətinə daxil olublar. Böylə vəqtdə cahil cahili necə hidayət edib
k
əmali-elm və mərifətə vasil edə bilir” (7, II c., 288).
Elm öyr
ənmədə kişi-qadın fərqliliyinin ortaya qoyulmasına, qadınların
t
əhsildən kənar tutulmasına qarşı çıxan müəllif mövzu ilə əlaqədar yazır:
“R
əsulullah (s.a.v.), arvadları zillət və rəzalətdən xalis edib onlardan ötrü bö-
yük haqlar q
ərar verib, İslam dinində kişi və qadın, hər ikisi şəriət qarşısında
eyni d
ərəcədə mükəlləf olduqlarına görə, elm təhsil etmələri sahəsində də
b
ərabər səviyyədə mükəlləf sayılmalıdırlar” (7, III c., 83). əl-Bakuvi pey-
ğəmbərin - “Elm Çində də olsa, qəbul edin” və “kişi və qadın, hər müsəlmana
elm öyr
ənmək fərzdir”, “beşikdən qəbrə qədər elm təhsil edin” və digər
h
ədislərini nümunə gətirərək belə deyir: “İnsanı hər bir təhlükədən nicat verən
elmdir. V
ə əzaba düçar edən də cəhalətdir” (7, II, 422).
əl-Bakuvi öz dövrünün təhsil anlayışını da tənqid edərək, sadəcə dini
t
əhsilin yanlış olduğunu, bütün dünyəvi elmlərə əhəmiyyət verməyi təbliğ edir.
Mü
əllif mövzu ilə əlaqədar əsərin müqəddiməsində yazır: “İslam alimləri
t
ərəfindən bu gün dini elmlərdən başqa heç bir elm təhsil edilmir. Əlbəttə,
dini elml
əri öyrənmək lazımdır, lakin bəşər həyatı üçün zəruri olan digər elm-
l
ərin təhsili də vacibdir. Bunların hamısını öyrənmənin vacib olduğuna dair
Quranda da ay
ələr vardır” (7, I c., Müqəddimə). Müəllif islam peyğəmbərin-
d
ən də nümunələr gətirərək elmin şərəfini belə izah edirdi: Peyğəmbərimiz
buyur
muş: alimlərin mürəkkəbi Allahu-Təala yolunda şəhid olan şəxslərin
qanından fəzilətlidir. Burada məqsəd elə alimlərdir ki, islama elm vasitəsi ilə
xidm
ət edib tərəqqi versinlər (7, II c, 476).
əl-Bakuvi cəhalət və nadanlığın Quranın müsəlmanlar tərəfindən doğru
d
ərk edilməsi şəraitində yox olacağına inanırdı. Müəllif belə yazırdı: Əhli-
Quran Qurani-
şərifdə necə ki Allahu-Təala əmr edibdir, əgər təfəkkür edələr,
z
əlalət və cəhalət vadisində heyvanlar kimi sərgərdan qalmazlar (7, II c., 3).
əl-Bakuvi, Axund Mirzə Əbu Turab kimi din xadimləri xalq arasında
ria
yət edilən baş yarmaq, zəncir vurmaq kimi bəzi “dini” əməllərin , sünnilik-
şiəlik kimi məzhəbpərəstliyin təməlsiz, islama zidd olduğunu göstərərək
müsəlmanları yanlış dini addımlardan çəkindirməyə çalışır, bunların günah və
islamdan kənar olduğunu göstərirdilər ( 9, 5).
Az
ərbaycan türklərinin ərəbcəyə olan nabələdliyi və ərəbcə öyrənmənin
mür
əkkəbliyi şəraitində müsəlman xalqı və Quran arasındakı sədləri yıxmaq
178
v
ə Quranın doğru anlaşılması məqsədi ilə “Kəşfül-Həqayiq” (“Həqiqətlərin
k
əşfi”) adlı üç cildlik Quran təfsirini yazan mütəfəkkir bu əsəri ilə Azərbaycan
müs
əlmanlarının dini maariflənməsi və xurafatlardan xilası üçün mədəni
inqilab s
əviyyəsində bir fəaliyyətə imza atmışdır. əl-Bakuvi 1904-cü ildə üç
cildlik bu
əsəri Tiflisdə, Kaspi qəzetinin Buxariyyə mətbəəsində Tağıyevin
maliyy
ə yardımı ilə nəşr etdirmişdi.
“K
əşfül-Həqayiq” əsərinin nəşri islam aləmində böyük əks-səda yarat-
mışdı. Özbəkistandan, Türkmənistandan, Tatarıstandan, Gürcüstandan əl-
Bakuviy
ə bir çox hədiyyələr, İran və Osmanlı dövlətlərindən isə hədiyyələrlə
yanaşı medallar da təqdim olunmuşdu. Kitabın bir nüsxəsi də Osmanlı sultanı
II Əbdülhəmidə (ö.t. 1918) Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən təqdim
edilmişdi. Əsər II Əbdülhəmidin “İttihadi-İslam” (İslam ittifaqı) siyasətinə,
müs
əlmanlar arasındakı məzhəb ixtilaflarını yox edib, onları bir dövlətdə
birl
əşdirmək arzusuna uyğun gəldiyi üçün sultan tərəfindən əl-Bakuviyə bir
çox h
ədiyyələr də göndərilmişdi (6).
Lakin müs
əlmanların cahil qalmasında şəxsi maraqları olan bəzi saxta
din xadiml
əri əsərin nəşrinə qarşı kəskin hücuma keçmiş, Quranın ərəbcədən
başqa dildə olan nəşrini günah elan etmişdilər (9, 5). Onlara cavab olaraq
mü
əllif belə cavab verirdi: “Qurani-şərif cəmi yer üzündə olan millətlərə
Allahu-T
əala tərəfindən göndərildiyinə görə lazımdır Qurani-şərifin hökmlə-
rini d
ərk etmək. Qurani-şərif ərəb dilində olmaq cəhətinə müxtəlif millətlərdən
ötrü mümkün deyildir. Qurani-
şərifin məzmunu hər bir xalqın öz dilinə təfsir
v
ə tərcümə olunmasa, ondan necə ki, lazımdır faydalana bilməzlər”. əl-Bakuvi
farsca v
ə Osmanlı türkcəsindəki təfsirlərin də Azərbaycan üçün faydasızlığını
bel
ə izah edirdi: məsələn, fars dilində bir neçə təfsir vardır ki, o təfsirlərdə
Qurani-
şərifi qrammatik və filoloji cəhətdən izah edərək, Qurani-şərifin hik-
m
ətlərindən bəhs etməyiblər. Bəlkə milləti-islam arasında parçalanmaya səbəb
olan sözl
ərdən bəhs olunubdur. Osmanlı türkcəsində olan təfsirlər isə bizim
Az
ərbaycan türk dilində danışanlar üçün faydasızdır. Buna görə də özümə
lazım gördüm ki Azərbaycan türk dilində bir təfsir yazım, tainki aləmi-isla-
miyy
ət xadimlərinin arasında bizim də bir acizanə xidmətimiz mövcud
olsun (7, II c., 205).
əl-Bakuvinin “Kəşfül-Həqayiq” əsərindən başqa “İran Şəhərlərinin Və-
ziyy
əti və Təbrizdə Gördüklərim” və “Səlib Müharibəsi”(1913-nəşr) adlı
əsərləri və ərəb yazıçısı Corci Zeydandan (ö.t. 1914) etdiyi – “Harun ər-Rəşi-
din bacısı Abbasə”, “Əbül-Müslim Xorasani”, “Əmin və Məmun qardaşları”
kimi bir çox t
ərcümələri olsa da Sovet hakimiyyəti dövründə yox edilərək döv-
rümüz
ə gəlib çatmamış, lakin “17 Ramazan”, “Kərbəla yanğısı”, “Əzrayi
Qureyş” kimi tərcümə əsərləri əlimizə keçmişdir (21, 200). “Kəşfül-Həqayiq”
əsərinin nüsxələri hazırda AMEA Əlyazmalar İnstitunda və Türk Dili Tarix
Qurumunda qorunmaqdadır (6).
“K
əşfül-Həqayiq “ əsərinin bizim üçün əhəmiyyəti adi bir Quran təfsiri
əsəri olmaqdan daha artıq müəllifin yaşadığı dövrü və bu dövrə qədərki tarixi
179
prosesi elmi, f
əlsəfi, ictimai baxımdan təhlil etməsi, milli fəlakətlərin ortaya
çıxma səbəblərini və həll yollarını göstərə bilməsidir. Azərbaycan həm sünni,
h
əm şiə məzhəbinə məxsus insanların əsrlərlə bir arada yaşadığı bir ölkə
olmasına görə həm yerli, həm də xarici qara qüvvələr tərəfindən bu iki məzhəb
m
ənsubları arasında daima ziddiyyətli məsələləri dərinləşdirməyə çalışanlar
olmuşdu. Rus işğalçıları da müsəlmanların vəhdətinin nə qədər təhlükəli oldu-
ğunu bildiyindən məzhəblərarası ədavəti daima canlı tutmağa, hətta körüklə-
m
əyə çalışırdı. Azərbaycan dilində nəşr olunan bu ilk Quran təfsirində bu
böyük müt
əfəkkirin nailiyyətlərindən biri də məzhəblərarası ziddiyyətləri, düş-
m
ənçilik yaradan təəssübçülüyü qabartmaqdansa, islamın bütünləşdirici ünsür-
l
ərini ortaya qoyaraq müsəlmanları birliyə, tərəqqiyə, humanizmə çağırması
idi. Mü
əllif bu mövzu ilə əlaqədar belə yazır: Ruhani rəislər, Qurani-şərifin
hökml
ərini hər şəxs öz arzusuna uyğun xalqa yetirməkdən milləti-islam
arasında məzhəb ixtilafı meydana gəldi. İttihad, ittifaq müsəlmanlar arasından
götürülüb t
əfriqə və nifaqa səbəb oldu (7, II c, 60).
əl-Bakuvi, adı nə olursa olsun, bütün xurafata, Quranın təsdiq etmədiyi
h
ər hansı bir ideologiyanın, fikrin toxunulmazlığına qarşı çıxır və islam cəmiy-
y
ətinin bütün problemlərinin açarının yenə Quranın doğru dərkində görür və
bel
ə yazırdı: “Ey müsəlmanlar, müsəlman şəxs gərək cəmi etiqadlarını Qurani-
şərifdən əxz etsin. Hər bir söz ki, Qurana müxalif olsa, gərək onu kənara
qoymaq, Qurani-
şərifin sözlərini kənara qoyub saxta olan sözlərə tabe olmaq
islamdan xaricdir” (7, II c., 80).
Quranın ölülərə göndərilmədiyini (7, II c., 288) irəli sürən əl-Bakuvi
insanları Quran oxumağa, Qurandakı əxlaqi və maarifçi ünsürlərin bir həyat
yolu olaraq q
əbul edilməsinə çağıraraq belə deyirdi: məgər uca peyğəmbəri-
miz Quranı ölülər üstündə oxumağa əmr etmişdi? Ya cəhalət xəstəliyinə
tutulan diri şəxslərə həyat verib dünya və axirət xoşbəxtliyini qazanmaqdan
ötrü onun hökml
ərini öyrənməyi əmr buyurmuşdu? (7, II c., 477). əl-Bakuviyə
gör
ə, Quranın işıqlı həqiqətləri zülmət pərdəsi altında qaldığına görə, cəhalət
müs
əlmanlar arasında yayılıb nəticədə onlar arasında ədalət və insaf kimi
f
əzilətlər öz yerlərini nadanlığa tərk etmişdir. Quran elmi mədh etdiyi kimi,
m
ərifət sahibi olmaq da elm vasitəsi ilə mümkündür. Müəllif bu mövzuda
peyğəmbərin – “müsəlman, əlindən və dilindən digər insanların amanda
olduğu şəxsdir” hədisini nümunə gətirərək haqq və doğruluq yolunun əsasları-
nı ortaya qoyur. Zalım və ədalətsiz şəxsləri tənqid edən müəllif belə deyir: bir
şəxs öz misli insana 5 gün dünya həyatının mənfəətindən ötrü zülm eyləyib
Allahu-T
əala tapşıran əmanətə xəyanətkar ola, bu qisim zülm zülmün yüksək
d
ərəcəsidir. Belə şəxs insaniyyətdən kənar vəhşilər cərgəsinə daxil olmağa
layiq v
ə insan surətində bir vəhşidir (7, II c., 100).
Çox t
əəssüf ki, Azərbaycanın 1920-ci il aprelin 27-də Rusiya tərəfindən
işğalindan sonra Azərbaycanda bütün mütərəqqi ziyalılara qarşı işgəncələr,
h
əbslər, qətllər prosesi başlamış, bu repressiya dalğası əl-Bakuvidən də yan
keçm
əmişdi. Sovetləşdikdən sonra bütün əşyaları hökumət tərəfindən əlindən
180
alınan əl-Bakuvi bağbanlıqla və sərbəst tərcümə fəaliyyəti ilə məşğul olmuş-
dur. 1933-cü ild
ə ödəyə bilmədiyi vergilər ucbatından evini dövlətə təhvil
ver
ən əl-Bakuvi Mərdəkana, bağ evinə köçmüşdü. Sovet hökuməti bunu da
ona çox gör
ərək, bağı onun əlindən almış, Mərdəkan camaatının yardımları
say
əsində əl-Bakuvi orada sığınacaq tapmışdı. Lakin sovet repressiya aparatı
bununla kifay
ətlənmək istəmirdi, xalqına xidmət edən hər bir mütərəqqi ziyalı
kimi o da hansısa bir yolla məhv edilməli idi. 1938-ci ildə “anti-sovet dini
f
əaliyyətdə” təqsirləndirilən əl-Bakuvi həbs edilərək, qondarma şahidlərin
iddiası əsasında 1938-ci il, martın 2-də XDİK qərarı ilə ona güllələnmə hökmü
verilmiş və 15.03.1938-ci ildə əmr icra edilmişdi (2, 159).
N
əticə olaraq, deyə bilərik ki, bir müsəlman din xadimi olaraq Mirmə-
h
əmməd Kərim Mircəfər əl-Bakuvinin əsl xidməti və nailiyyəti yazdığı bu
əsər ilə dövrümüzdə də mövcud olan bir çox bəlaların kökünü göstərə bilməsi
v
ə islamın dünya mədəniyyətinə olan töhfəsini göstərərək, elm və mədəniy-
y
ətin insanı şərəfləndirdiyini ortaya qoyması olmuşdur.
ƏDƏBİYYAT
1.
Az
ərbaycan Tarixi: Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə qədər // Redaktor: İqrar
Əliyev. Bakı: Elm, 1993, 284 s.
2.
Babaşlı Məmmədəli. Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadə əl-Bakuvinin həyat və
yarad
ıcılığı // Dövlət və Din, Bakı, 2008, mart, № 1 (5), s. 158-169.
3.
Babaşov Memmedeli. Ahund Mir Muhammed Kerim el-Bakuvi`nin Hayatı ve Eserleri //
Qafqaz Üniversitesi 1996-
1997 Haftalık Seminerleri. Bakü: Qafqaz Universetesi
neşriyyati, 1998, 145 s.
4.
Cavid Hüseyn. Nakamlıq. “İqbal” qəz., Bakı, 1912, 14 may, № 59. http: //
www.cavid.gen.az/04_11.php
5.
C
əfərov Mirsəməd. İlk Quran Təfsirçimiz. “Zaman” qəz., Bakı, 1999, 28 sentyabr.
6.
Dolunay Ahmet. Dinde Şifahılık Olmaz // Aksiyon Haftalık Haber dergisi, sayı: 295,
29.07.2000, s 26-34. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=14153
7.
əl-Bakuvi Mirməhəmməd Kərim Mircəfər. Kəşfül-Həqayiq. 3 cilddə, Tiflis: “Kaspi”
q
əzetinin Buxariyyə mətbəəsi, h. 1322 (m. 1904), 2491 s.
8.
İlkin Qılman. Bakının Üç Üləması. Bakı: “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəz., 1990, 24 avqust
№ 32, (2427).
9.
M
əhərrəmov Nizami, Babaşov Məmmədəli. Qafqaz Müsəlmanlarının Atası, “Ədəbiyyat”
q
əz.., Bakı, 1991, 8 fevral, № 6, (2453).
10.
Məmmədquluzadə Cəlil. Baş yarmaq // Molla Nəsrəddin jur., 1907, 10 fevral №
6. http://gutenberg.aznet.org/23/26.txt; http://addm.az.iatp.net/bashyaz.html
МИР МУХАММЕД КЕРИМ МИР ДЖАФАР
АЛЬ-БАКУВИ И ПРОСВЕЩЕНИЕ
А.Р.ФАРХАДОВ
РЕЗЮМЕ
Одним из мусульманских мыслителей Мир Мухаммед Керим Мир Джафар аль-
Бакуви, живший во II половине XIX – начале ХХ вв., был кадием, занимался препо-
давательской деятельностью. Учитывая сложность изучения арабского языка, мысли-
181
тель с целью преодоления для мусульман препятствий в восприятии Корана написал
трехтомный комментарий к Корану – «Кешфуль- Хагаиг» («Поиск истины») и издал
этот почетный труд в Тифлисской типографии «Каспий».
Аль-Бакуви выступал против любых предрассудков, искажений идеологии Ко-
рана под какими бы предлогами они не преподносились. Ключ ко всем проблемам ис-
ламского общества он видел только в правильном понимании Корана.
В заключение можем сказать, что в указанном труде, являющимся основной за-
слугой и достижением Мир Мухаммеда Керима Мир Джафара аль-Бакуви как мусуль-
манского религиозного деятеля, выявлены корни из некоторых нынешних бед Азербай-
джана, представлено единство религиозных истин и разума, говорится об облагоражи-
вающем влиянии на человека науки и культуры.
Ключевые слова: Мир Мухаммед Керим Мир Джафар аль-Бакуви, «Кешфуль -
Хагаиг», ислам, просвещение
MIR MOHAMMAD KARIM MIRJAFAR
AL-BAKUVI AND ENLIGHTENMENT
A.R.FARKHADOV
SUMMARY
One of the World Muslim thinkers, Mir Muhammad Karim al-Bakuvi who lived in the
II half of XIX – early in XX centuries is an Islam thinker who was engaged in confessor and
teaching activities. To knock down barriers in the complex situation between Muslims and
Koran, in the true perception of Koran, the thinker wrote a three – volume commentary “Kash-
ful-Haqaiq” (“Discovery of Truth”) published in Tiflis.
Al-Bakuvi opposed any prejudices, distortions of ideology of the Koran and considered
the correct understanding of Koran as the key to all the problems of Islamic society.
In conclusion, we can say that this work which is the main service and achievement of
Mir Mohammad Karim Mirjafar al-Bakuvi as a Muslim religious figure indicates the roots of
some existing problems in Azerbaijan and represents the unity of religious truth and wisdom,
salutary influence of science and culture on human.
Key words: Mir Mohammad Karim Mirjafar al-Bakuvi, “Kashful-Haqaiq”, Islam, en-
lightenment
Dostları ilə paylaş: |