Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml
Yüklə 95,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ МОТИВЫ В ТВОРЧЕСТВЕ ПИСАТЕЛЯ-ДЕКАБРИСТА А.А.БЕСТУЖЕВА-МАРЛИНСКОГО Р.М.ИБРАГИМОВА
- Ключевые слова
- SUMMARY
| 95 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2012 UOT 39; 572.9 YAZIÇI-DEKABR İST A.A.BESTUJEV-MARLİNSKİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ ETNOQRAFİK GÖRÜŞLƏR
B akı Dövlət Universiteti renaibrahimova@yahoo.com
əqalə dekabrist-yazıçı A.A.Bestujev-Marlinskinin bədii irsindəki etnoqrafik görüşləri- nin t əhlilinə həsr olunmuşdur. Burada Qafqaz xalqları, o cümlədən azərbaycanlıların maddi m ədəniyyəti, yaşayış məskənləri, evlər, milli geyimlər, yeməklər, nəqliyyat vasitələrinə dair etnoqrafik m əlumatlar araşdırılmışdır. Əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti, ailə məişəti, dini gö- rüşləri, xalq bayramları haqqındakı qeydlər etnoqrafik təhlilini tapmışdır. İslamın mütərəqqi ənənələri və onların əhalinin həyatında rolu, A.Bestujev-Marlinskinin etnoqrafiya sahəsindəki qabaqcıl fikirləri vurğulanmışdır. Açar sözl ər: etnoqrafiya, azərbaycanlılar, təsərrüfat, ailə məişəti, maddi və mənəvi m ədəniyyət
Dekabrist – yazıçı A.A.Bestujev-Marlinski Qafqazı öz bədii yaradıcılı- ğında tərənnüm etmiş rus ədiblərindən biridir. O, təkcə şəxsi müşahidələri ilə kifay ətlənməyib, xüsusi etnoqrafik ədəbiyyatdan istifadə etmişdir. Azərbaycan dilin ə yaxşı bələd olduğundan yazılarında külli miqdarda bu dildəki etnoqrafik m əhfumlara rast gəlinir. Ədib bu məfhumların mətndə təhlilini, onların rus dilində t ərcüməsini vermiş və bu, onun əsərlərinin etnoqrafik dəyərini qat-qat artırır. Yazıçı dəfələrlə əsərlərində Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə xas olan m əfhumlardan bədii təsvirlərdə istifadə etmişdir. Xüsusilə, ədibin “Molla- Nur” hekay əsi etnoqrafik məlumatlarla zəngindir. Müəllif 1836-cı ildə yazdığı bu hekay əni tarixən azərbaycanlıların məskəni olmuş Dərbənd şəhərinin t əsvirindən başlayır: evlərin XIX əsrdə Qafqazda əsas inşaat materialı sayılan çiy k ərpicdən tikildiyini yazır. Evlərin yastı damına qır salınmış, otaqların döşəməsi palazlar, yaxud həsirlərlə örtülmüşdür. Orta və varlı təbəqənin evlə- rin: otağın bir küncündə qurulmuş buxara vasitəsi ilə qızdırırdılar, sərt soyuq- larla is ə mis manqalda kömür yandırılırdı. Otağın divarları boyunca insan boyu hündürlüyünd ə qurulmuş ləmlərə qablar yığılırdı (2, 79). Ədib hekayədə “hörgülü” evd ən yazır. Etnoqrafik ədəbiyyatda göstərilir ki, “hörgülü” yaxud “çovustan” tipli evl ər qamış və çubuq hörgülü olaraq “qom ev”, “qarğı ev”, 96 “qamış ev” adlanır (7, 127). Yerli camaatın evləri adətən ikimərtəbəli və çox s əliqəli olurdu, birmərtəbəli olan hörgülü evlər isə çöldən və daxildən əhənglə- nirdi. A.Bestujev “Qafqaz oçerkl əri”ndə yazır ki, bəy evi rəiyyət evindən ancaq genişliyi və daş hasarı ilə seçilirdi. Sonra əhalinin təsərrüfat məşğuliy- y ətindən asılı olaraq yaşayış məskəni tipinin formalaşması qeyd olunur. Belə ki, Qutqaşen mahalında ipəkçiliyin yayılması səbəbindən geniş tut bağları ilə əhatə olunmuş evlər nizamsız və pərakəndə inşa olunmuşdu. “Molla-Nur” hekay əsində müxtəlif növ ev əşyalarının adları çəkilir: içməli su saxlamaq üçün misd ən bardaq (2, 36), qazan, manqal, sandıq, billur qəlyan və güldan, ayna, v ə aftafa-ləyən, tük balınc, ipək yorğan (2, 45, 55). Ədib Dərbənddəki tikililərdən söhbət açaraq şiələrə məxsus olan məscid- l ərin minarəsiz inşa olunduğunu, günbəzinin başına ulduz yaxud ələm sancıl- dığını yazır. Sünni – müsəlmanları məscidlərinin damını ay-para bəzəyirdi. Yazıçı məscidləri ibadət ocağından başqa, dindarların vaxtaşırı toplaşıb yeni x əbərləri müzakirə etdikləri ictimai yer, uşaqların mollanın rəhbərliyi altında Qurani-K ərimi öyrəndikləri təhsil ocağı kimi təsvir etmişdir (2, 140). D ərbənd məscidinin dəhlizini güzgülər, güləbatın naxışlı pərdələr, üzə- rind ə Qurandan misralar yazılmış bayraqlar bəzəmişdi. Ədib “Molla-Nur” əsə- rind ə dəfələrlə su təchizatından yazıb, böyük minnətdarlıqla yol kənarında fəv- var ələr tikənləri yad edir və qeyd edir ki, xeyirxah şəxslər tərəfindən, böyük v əsaitə quraqlıq yerlərdə inşa edilmiş bu içməli su mənbələri kiminsə etdiyi əhdinə görə, yaxud mərhumun ruhuna ehsan olaraq tikilirdi. Fəvvarənin ətra- fında dindarlar etdikləri günahlardan qurtulmaq, yaxud müjdələrinə yetmək m əqsədilə ağaclar əkirdilər. A.Marlinski bu adətləri müsəlman dünyasının ən insanp ərvər, gözəl ənənəsi adlandırır (2, 42). Fəvvarələrə su tunc borularla axır- dı. “Qafqaz oçerkləri” yazısında Qutqaşenə içməli suyun ağac borularla çatdırıl- ma sı məlum olur. Əkin sahələrinin suvarılmasının xüsusi qaydaları var idi. Paylanan suyun miqdarı əkin sahəsinin ölçülərindən asılı olurdu (2, 144). Maddi m
ədəniyyət nümunələri haqda A.Bestujev-Marlinskinin yaradıcı- lığında kifayət qədər məlumatlar vardır. Kişi geyim dəstindən “Molla – Nur” hekay əsində papaq, bəz köynək, atmaqol, ətəkləri baftalı çuxa, atlas arxalıq, ç ərkəz yapıncısı, qurşaq, samur kürk, çalma, uzunboğaz hündürdabanlı çəkmə, zirehli köyn ək, “Qafqaz oçerkləri”ndə Dağıstanda istehsal olunmuş sarı rəngli uzunboğaz çəkmə, uzunburun çarıq, badışın adları çəkilir. Baş geyimlərindən ağamirlərin – şiə seyidlərin yaşıl rəngli çalma, Həc ziyarətində olmuş hacılar papağın üstündən ağ çalma bağlayırdılar. Sünni-müsəlmanların baş geyim- l ərində isə bu adətə riayət etmək mütləq idi (2, 26). Geyim dəstini soyuq və odlu silahlar tamamlayırdı. Bunlardan xəncər, tüfəng, bıçaq, qılınc adına “Molla – Nur” hekay əsində rast gəlinir. Qadın geyimləri daha rəngarəng və çeşidli idi. A.Bestujev “Molla – Nur” əsərinin qəhrəmanı Kiçiknənə adlı qızın əynində yaxasına qızıl pullar və k əsmələr bənd edilmiş çəhrayı rəngli, geniş qolları qızıl düymələri tafta köyn əyin, üstündən gövdəsini kip tutmuş zərxara arxalığın, başında zərif ağ 97 r əngli örtüyün olduğunu yazır (2, 43). Bundan başqa ədib Dərbənd qadın- larının geyim dəstinə ətəyi baftalı şalvar-çaxçurun, başmaq, yun corablar, çalma, atlas don- arxalıq, haşiyəli çadranın daxil olduğunu qeyd edir. Ənənəvi qadın geyimlərinə zinət əşyaları xüsusi rövnəqlik verirdi. Hekayədə bəzək- l ərdən “qızıl ğul” formalı qızıl sancaq, üzük, minalı sırğa, zəncirə bənd edilmiş qızıl sikkələr və ulduz kəsmələrdən ibarət olan boyunbağı, baş bəzəyi – “baqı”nın adları çəkilir (2, 123). Azərbaycan qadınları ənənəvi olaraq kosme- tik vasit ələrdən istifadə etmişlər. Bunlardan ənlik, kirşan, sürmə, gülyanaq, xınanın adlarına “Molla – Nur” hekayəsində rast gəlinir. Xına yaşlı kişilərin saqqallarına, qadınların və kiçik uşaqların saçlarına qoyulurdu (2, 54). Az ərbaycan mətbəxi bütün Qafqazda zənginliyi və ləzizliyi ilə seçilir. A.Bestujev “Molla – Nur” əsərində yazır ki, axşam düşəndə Dərbənd sakinləri evl ərinə, ocaq başına yığışanda ətrafı ətirli ədviyyatlı plovun qoxusu bürüyür- dü. Başqa bir parçada plovu kişmiş, zəfəran və kərə yağı ilə hazırlanması yazılır. Hekayədə xəmir xörəklərindən “qaşıq” (sulu xəngəl) xəngəlin adı ç əkilir və qeyd olunur ki, bu yemək süfrəyə sarımsaqla verilməlidir. Hazırlan- ma qayda sına görə ən sadə, lakin çox ləziz təam olan – kababı A.Bestujev hekay ədə “şişlik” adlandırır. Ət yeməklərindən dolmanın həm toy və həm yas m ərasimində süfrəyə qoyulduğu yazılır. Bu gün nadir hallarda hazırlanan alma dolma sı haqda məlumat verilir. Heyvan şəriət qaydaları ilə kəsilməli idi, ancaq bel ə olduqda ət halal sayılırdı. Müəllif çörəkbişirmə qaydasından söz açaraq çör əyin gildən qurulmuş çırpı ilə yandırılan yerüstü təndirlərdə bişirildiyini yazır. Əsərdə lavaş, buğda və darı çörəyi növləri qeyd olunur. Lavaş sarımsaq- lı ayranla da yeyilərdi. Balıq növlərindən əsasən çay sularından tutulan şamayı balığın adı çəkilir. Haqlı olaraq A.Bestujev müsəlmanlara pulcuqsuz balıq yem
əyi qadağan olduğunu qeyd edir (2, 73). Şirniyyatlardan Şərqdə geniş yayılmış noğul şirniyyatına A.Bestijevin yazdığına görə qoz da əlavə olunur. Hekayədə dəfələrlə adı çəkilən qızıl gül suyu – gülab günd əlik məişətin və dini mərasimlərin vacib atributu olmuşdur. Ən geniş yayılmış içki növü – şərbət olmuşdur. Ədib azərbaycanlıların süfrə mədəniyyətinə böyük diqqət yetirmişdir. O yazır ki, plovu qaşıqla yemək, stul üstündə oturmaq allaha xoş gəlməyən ad ətdir. Qonaqlara ilk növbədə təndir çörəyi, qoyun pendiri və ayran təklif olunduğu “Molla – Nur” hekayəsində göstərilir. Məlumdur ki, ağartı məhsul- ları həzmə müsbət təsir göstərən ərzaqdır. A.Bestujev bir neç ə nəqliyyat vasitələrindən söhbət açır. Atlar əsasən minik üçün istifad ə olunurdu. “Qafqaz oçerkləri”ndə yük daşıyan iri, lakin yüngül t əkərli Bakı arabaları, ağır, ləng hərəkət edən gürcü arabaları, çay sularından keçmək üçün bərədən yazılıb. A.Bestujev- Marlinskinin yaradıcılığını təhlil edərkən təsərrüfat həyatı haqda m
əlumatlar əldə etmək mümkündür. “Molla – Nur” hekayəsində Dər- b ənd sakinlərinin geniş buğda və marena əkin sahələrinin olduğu yazılır. Toxuculuqda al- qırmızı rəng kimi istifadə olunan marena təbii boyaq kökünü 98 qızıl boya adlandırırlar. Eramızdan çox əvvəl becərilən bu texniki bitkinin XIX əsrin əvvəllərində əsas məskənlərindən biri Dərbənd şəhərinin ətraf ərazisi idi (1, 186, 187). A.Bestujev-Marlinski şəhər sakinlərinin əsasən əkin- çilik v
ə ticarətlə dolandıqlarını yazır. Ən böyük gəliri isə boyaq kökünün satışından əldə olunurdu. “Molla – Nur” hekayəsində Dərbənd ətrafında geniş badam, nar, şaftalı bağlarının olduğu yazılıb. “Qafqaz oçerkləri”ndə ədib Qubada üzümlükl ərin yaxşı məhsul vermədiyindən şərabçılıq sahəsinin keyfiyy
ətli inkişaf etmədiyini qeyd edir. A.Bestujev Qafqazda olduğu dövrdə Dərbənd əhalisinin xeyli hissəsi s ənətkarlıqla məşğul olurdu. Şəhərdə ipək və pambıq parçalar, mis qablar, d əmir əşyalar və s. istehsal olunurdu (6, 267). “Molla – Nur” hekayəsində deyilir ki, D ərbəndin bazarlarındakı ticarət köşkləri eyni zaman sənətkarların emalatxanası idi. Burada yunu pardaqlayan, toxucu, silahsaz, çəkməçi, zər- g ərlər çalışırdı. Xüsusilə də, əsərdə Qara-Qaytaqda Qubaçı kəndinin silahsaz- ları və zərgərlərinin yüksək ustalıqları ilə Qafqazda şöhrət qazandıqları vur- ğulanır (2, 48-49). Bu ustalar istehsal etdikləri tüfəngləri qızıl və gümüş oymalarla, minalı naxışlarla bəzəyirdilər. Belə bir qiymətli silah A.Bestujev- Marlinskinin özün ə də məxsus idi. “Molla – Nur” əsərində İskəndər bəyin çadralıq dama-dama naxışlı darayı parça bəxşiş aldığı deyilir. Ədib Quba haqqında “Qafqaz oçerkləri”ndə deyilir ki, burada gözəl, çox keyfiyyətli xalçalar toxunur. Mü əllif yazır ki, general Yermolov yerli sənətkarlar üçün Avropada istehsal olunan xalçaların naxışlarının şəkillərini gətirmişdir ki, buradakı rus hərbiçiləri və məmurları istədikləri xalçaları sifariş edə bilsinlər. Keçmişdə tikmə sənəti qadınlar arasında geniş yayılmış məşğuliyyət olmuşdu. Kiçikn ənə də gələcək nişanlısı üçün çaxmaq daşı kisəsi və ovçu əlcəyinin üz ərinə güləbatın naxışları salır (2, 181). XIX əsrin I yarısında ovçuluq yardımçı təsərrüfat məşğuliyyəti kimi möv cud olmuşdu. “Molla – Nur” əsərində İskəndər bəyin baharda tərlan quşu il ə bildirçin ovuna çıxdığı deyilir (2, 41). Etnoqraf V.Əhmədova tərlanla ov növünü çox maraqlı idman və əyləncə kimi səciyyələndirir (3, 43). A.Bestujevin “Molla – Nur” v ə “Qafqaz oçerkləri” yazılarında inək, öküz, camış, dəvə, at, qoyun bəslənilməsi söylənilir. Əsas nəqliyyat vasitəsi olan at cinsl ərindən Qarabağ atının adı çəkilir (2, 38). Rahat yorğusu, surəti, göz əl görünüşünə görə yüksək qiymətləndirilən Qarabağ atları bütün Qafqaz bölg ələri, Rusiyada böyük şöhrət qazanmışdı. Qafqaz xalqlarında ata xüsusi münasib ət yaranmışdı. At hər bir kişinin namus-qeyrətinin təcəssümü sayılırdı. M əhz buna görə də “Molla – Nur” əsərində Səfər-Qulu adlı bir şəxsin düşmən- l əri atının quyruğunu kəsməklə sahibinin ləyaqətini ləkələyirlər. “Qafqaz oçerkl əri” bütövlükdə A.Bestujevin yol təəssüratlarından xəbər verir. O, Quba, Qonaqk ənd, Şirvan, Şamaxı, Şəki, Qutqaşenə etdiyi səfərini m əskənlərin təsvirinə, əhalinin məşğuliyyətinə həsr etmişdi. O, Şirvanı günəş- li, Qafqazda ən bol buğda yetişən diyar, Şamaxını isə ipək məmləkəti adlandı- rır. Qutqaşen haqqında yazır ki, hündür, damına küləş salınmış evlər geniş
99 meyv
ə və tut bağları ilə əhatə olunmuşdu. Quba haqqında yazır ki, bu məskə- nin beş minə qədər sakini var, qızmar yayda ətraf meşələr buraya sərinlik g ətirir. A.Bestujevin təsvir etdiyi Dərbənd şəhərinin əhalisinin əksəriyyətinin müs əlman olduğunu yazır. Şəriət qanunları ailə-nigah münasibətlərinə dərindən sirayət edərək bir sıra adətlərin yaranmasının səbəbi olmuşdur. yazıçı diqqətlə əhalinin ailə m əişətini müşahidə edib və bu haqda dəyərli fikirlər söyləmişdir. Haqlı olaraq o yazır ki, Qafqazda olmuş bir çox müəlliflərin müsəlmanlar arasında poliqamiyanın geniş yayılması haqda qeydləri yanlışdır: bu nigahlar əsasən varlı və kübar ailələrdə bağlanır, çünki gəlin üçün böyük miqdarda başlıq tələb olunurdu. “Qafqaz oçerkl əri” yazısında varlı, yaşlı kişinin iki cavan arvadı olması, yaxud “Molla – Nur” əsərində Dərbəndin qala-bəyinin (polislərin başçısı) qoca olmağına baxmayaraq dörd arvadı və üç kənizi olduğu deyilir (2, 144). Orta t əbəqə və yoxsul ailələrdə monoqamiya hökm sürürdü. Lakin çox vaxt yoxsul ail ədə evlənmək müşkül məsələyə çevrilə bilərdi. “Molla – Nur”da qadın başlıq ödəmək üçün pulu olmadığı səbəbdən oğlunun təkidlərinə baxmayaraq onu evl əndirə bilmir. Yazıçının başqa qeydlərinə görə Şərq ölkələrində olmuş səyyahlar müs
əlman aləmində cavan qız və oğlanların bir-birlərinin üzünü görməmiş nigah bağladıqlarını yazsalar da, bu qaydanı ancaq varlı və zadəganlar mühiti- tin ə aid etmək olar. Sadə insanlar arasındakı yaxın ünsiyyət subay oğlanlara qızları gözaltı etməyə imkan verirdi. Adətən qızlar on bir yaşa qədər üzlərini çadra altında gizlətmirdilər və buna görə də oğlanlar özlərinə gələcək nişanlı görüb-seç ə bilirdilər. “Molla – Nur” əsərində İskəndər bəy Kiçiknənəni ilk d əfə təsadüfən fəvvarənn yanında görür və gözaltı onu özünə nişanlı seçir. H əmin hekayədə ədib müsəlman qadınının ailədə vəzifələrini sadalayır: ləziz yem əklər bişirməyi və tikiş işlərini bilməli, ərinin qayğısına qalmalı, onun əmrinə tabe olmalı və s. Ərli qadının yeganə əyləncəsi toy-nişanda, hamamda, m əsciddə başqa qadınlarla görüşüb-söhbətləşmək idi (2, 129). “Molla – Nur” əsərində Azərbaycan toy adətləri haqda geniş səpkili etnoqrafik məlumatlar vardır. Qıza elçi düşən adamın cəmiyyətdəki sosial statusu mütləq nəzərə alınırdı. Əksər hallarda oğlan və qız eyni sosial təbəqədən olardılar. Kiçiknə- n ənin əmisi İskəndər bəyin evlənmək və ailə saxlamaq üçün kifayət qədər pulu, adlı-sanlı qohum-əqrəbası olmadığına görə onun elçisinə rədd cavabı verir, çünki özün ə varlı, arxalı kürəkən istəyirdi. Tədqiqatçı A.Məmmədov yazır ki, “Azərbaycanda ənənəvi olaraq çoxsaylı və nüfuzlu qohumları olan adamın cəmiyyətdə nüfuzu yüksəlir. Bu amil qohumluq münasibətlərinin xarakterik xüsusiyy ətidir” (5, 142). Cəmiyyətdə insanın dini statusuna da əhə- miyy
ət verirdilər. Kiçiknənənin əmisi Ağamir nəslindən olduğu ilə öyünərək İskəndər bəylə qohum olmağı özünə layiq bilmir. Elçiliyə adətən oğlanın yaxın qadın qohumları gedərdi. İskəndər bəy sevdiyi qızın elçiliyinə xalası X ədicə xanımı göndərir. A.Bestujev yazır ki, elçilik baş tutanda başlığın miq- da rı haqda danışıqlara başlayırdılar. Qızın qohumları başlığı böyük miqdarda 100 almağa çalışırdı. Ümumi razılığa gəldikdən sonra toydan qabaq başlığın bir hiss əsi qız evinə cehizin hazırlanması üçün verilirdi. Ədib müsəlman toylarının sadəliyindən söz açaraq, qeyd edir ki, toydan qabaq qızı təntənə ilə hamama aparırlar, sabahı gəlinin cehizləri musiqi sədaları altında bəyin evinə aparılır, axşam düşəndə isə gəlini duvaq altında qohumları və musiqiçilərin müşayəti ilə oğlanın evinə yola salırlar. Toydan qabaq molla cavanların k əbinini kəsir. Ədib İskəndər bəylə Kiçiknənənin toyunun təsvirində maraqlı ad ətdən xəbər verir. Gəlini ər evinə yola salanda tüfənglərdən göyə atəş açırdılar: Əgər gəlinin davranışında hansısa bir qüsur, nalayiq hərəkət olubsa, onda tüf
əngdən gülləni yerə atardılar. Ədib qadınların cəmiyyətdə vəziyyətindən söz açaraq yazır ki, qadınlar tamamil ə valideynləri, qardaşları, əmiləri, dayıları və ərlərinin tabeçiliyində- dirl ər. Məsələn, Kiçiknənənin nigah məsələsini atasının əvəzi olan əmisi həll edir. Yazıçı qadınların alqı-satqı obyekti olduğunu da söyləyir. Belə ki, “Molla – Nur”
əsərində Dərbəndə aclıq üz verdiyi zaman atanın qızını iyirmi manat gümüş pula Məhəmməd-Rəsul adlı bir kişiyə satdığı yazılıb (2, 32). Şiələr arasında bağlanan müvəqqəti nigah – siğə haqqında “Molla – Nur” əsərində m əlumat vardır. Hacı-Yusif Bakıya səfər edəndə orada bir qadınla dörd ay müdd ətinə nigah bağlayır (2, 123). XX əsrin əvvəllərinə qədər Qafqazda geniş vüsət almış “qan qisası” ad əti “Molla – Nur” əsərində öz əksini tapmışdır. Camaat içində təhqir olun- muş Kiçiknənənin əmisi öz şərəfini qorumaq üçün günahkarın qanını tökmək ist
əyir. Eyni cəza qatili də gözləyirdi. A.Bestujev-Marlinskinin az ərbaycanlıların mənəvi dünyası haqda qeyd- l əri diqqətə layiqdir. Məlumdur ki, insan ibtidai dövrün ilkin mərhələlərində tamamil ə təbiətdən asılı vəziyyətdə yaşamışdı. Təbiətin məhsulu sayılan insanda özünün ətraf mühitə, xüsusilə də, dörd ünsürə (su, od, hava, torpaq) t əsir göstərmək qabiliyyətinə inam yaranmışdır. “Molla – Nur” əsərində Dər- b ənd şəhərinə üz vermiş quraqlıq zamanı icra olunan bir neçə ayinin keçiril- m əsi təfərrüatı ilə təsvir olunur. Yağışın uzun müddət olmaması Dərbənd əhalisinin əsas gəlir mənbəyi olan buğda və marena kökü məhsulunun məhv olması demək idi. Aclıq, səfalət qorxusu bütün şəhəri lərzəyə gətirmişdi. Ədibin qeydincə əvvəl məscidlərə toplaşıb Allahdan yağış diləyir, günahları- nın bağışlanmasını istəyir, sonra isə açıq səma altında Allaha dua edirdilər ki, duaları göylərə tez yetişsin. Nəticəsi olmayanda isə “Yağış çağırma” qədim ayini icra etm ək üçün cavan oğlanlar, yeniyetmələr yoların kəsişdiyi yerlərdə keç
ənlərdən şam və gülab pulu toplayırdılar. Oğlan uşaqlarından ən qəşəngini seçib onun paltarını güllər və ipək lentlərlə bəzəyirdilər. Sonra bu izdiham küç ələri bir-bir dolaşıb yağış və şeh allahı sayılan “Qodu”nu mahnılarla t ərənnüm edirdi. Yazıçı mahnının mətninə əsərdə yer verib: “Qodu, Qodu, xoş gəldin Dalınca yağış gəldi. 101 G əlin, ayağa dursana Çömç əni doldursana.” M ərasim iştirakçıları əl çalıb rəqs edir və ümidlə yağış gözləyirdilər (2, 23). Etnoqrafik ədəbiyyatdan məlum olur ki, yağış uzun müddət kəsməyəndə is ə “Günəşçağırma” mərasimi keçirilirdi (4, 127-130). Bu ayin də gözlənilən n əticə vermədikdə başqa bir üsulla yağışı çağırmağa cəhd edirdilər. “Molla – Nur” hekay əsində çox maraqlı bir ayin haqda məlumat vardır. Belə ki, D ərbənd sakinləri yığışıb, məsləhətləşib qərara gəldilər ki, şəhərin ən hörmətli, t ərbiyəli əməli-saleh bir cavanı Şahdağın zirvəsindən bir qab qar gətirsin ki, bunu X əzərin sularına qatsınlar. İnanca görə bu ayinin sonunda mütləq yağış yaymağa başlayırdı (1, 29). Hekayədə İskəndər bəy bu təhlükəli səfərdən Şahdağın qarını gətirir və böyük insan izdihamı təntənə ilə dualar oxuya- oxuya X əzərin sularına qatır. Bundan sonra tezliklə Dərbəndə bolluca yağış yağır (2, 113). “Qafqaz oçerkləri”ndə amnistik təsəvvürlərlə bağlı bir adətin t əsviri verilir. A.Marlinski Şamaxıya gedən yolun kənarındakı sərdabənin ətrafında yerə basdırılan ağac budaqlarına düyünlənmiş parça tikələrini görür. Ədib izah edir ki, belə sərdabələr şeyx yaxud pir, yəni allahın itaətində duran, əməli-saleh adamların qəbirləri üzərində tikilirdi. Çox vaxt Məkkədə vəfat etmiş zəvvarlar ya yad torpaqda qan tökmüş döyüşçüləri üçün də sərdabələr ucaldılırdı. Yoldan keçən ölənin ruhuna dualar oxuyur, sonra əynindəki paltarından bir kiçik parça qopardıb ağacın budağına bağlamalı və Allahdan uğurlu yol diləməliydi (2, 203). Bu yazı parçasında “ölülərin ruhuna sitayiş” v ə “fetişizm”in əksi nəzərə çarpır. A.Bestujev islamın mahiyyəti, onun insan- la rın həyatında oynadığı rolunu ətrafl təhlil edir. Belə ki, o, “Molla – Nur” hekay əsində yazır ki, müsəlmanlar islam dininin naminə canlarından da keçər v ə ölüm ayağında varidatının, adətən bir hissəsini yoxsullara yaxud mədrəsə- nin x əzinəsinə, su kəmərinin, ya da ki, su mənbəyinin (kəhriz, ovdan) inşasına s ərf olunmasını vəsiyyət edərdilər (2, 42), çünki bu xeyirxah işlərdən hamı faydalana bilir (8, 31): əsərin başqa parçasında müsəlmanların öz vəsaitlərinə m əscid inşa etdirməsindən, Kərbəlaya gedən zəvvarlar karvanına maddi yardım göstərmək kimi işlərindən söhbət açılır. A.Bestujev müsəlmanların “Aşura” qətl mərasimi haqda məlumat verir. O, imam Hüseynin Yezid t ərəfindən Kərbəla yaxınlığında hicri təqviminin 61-ci ilinin məhərrəm ayının 10-da q ətlə yetirilməsi münasibətilə “qətl” mərasiminin hər il qeyd olunmasını yazır. Onun təsvirinə görə, Dərbənd şəhərində yaşayan şiələr şər qarışanda çıraqlarla işıqladırılmış meydana toplaşırlar. İmam Hüseynin qətli səhnələri şəhər sakinlərinin ifasında canlandırılır. Mərasim iştirakçıları isə vaxtaşırı “Şah Hüseyn, vay Hüseyn” qışqıraraq ağlaşırdılar (2, 132). Bu əsərdə “Orucluq” bayramı haqqında da məlumat vardır. Orucluqda səhər tezdən axşam düşənə qədər hətta tənbəkinin tüstüsünü də qoxumaq günah sayılırdı (2, 27). Ədib bu əsərdə qurban bayramından da söhbət açır (2, 151).
102 A.Bestujevin yaradıcılığında xalq musiqi alətləri haqqındakı qeydlər ədibin bu sahədə məlumatlı olduğunu bildirir. O, qopuz, balaban, zurna, qaval al ətlərinin müşayəti ilə toy mərasimi, xalq şənliklərinin keçirilməsini yazır. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan etnoqrafiyası, I c., Bakı: Elm, 1988, 451 s. 2.
3.
Əhmədova V.Ə. XIX – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ovçuluq və balıqçılıq. Bakı: Elm, 2010, 158 s. 4.
Иоакимов А. Из этнографического дневника. СМОМПК, Тифлис, вып. ЫХ, 1890, с. 210. 5.
Мамедли А.Э. Современные этнокультурные процессы в Азербайджане: основные тенденции и перспективы. Баку: Университет Хазар, 2008, с. 245. 6.
ə T. Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi. Bakı: Viktori nəşriyyatı 2011, s. 391. 7.
H əvilov H.A. Azərbaycan etnoqrafiyası. Bakı: Elm, 1991, s. 252. 8.
əcəbli Q.Ə. Azərbaycanda su mənbələri və sudan istifadənin xalq üsulları. Bakı: Bakı Slavyan Universiteti, 2007, s.51.
В статье исследованы этнографические представления в литературном твор- честве декабриста-писателя А.А.Бестужева-Марлинского, отражающие сведения об элементах материальной культуры народов Кавказа, в том числе азербайджанцев, а именно: поселениях, жилищах, одежде, пище, транспорте. Анализированы сведения о хозяйственной деятельности, семейном быте, религиозных представлениях, народных праздниках. Отмечены прогрессивные традиции ислама и его значение в жизни населе- ния, а также передовые идеи А.Бестужева-Марлинского в области этнографии. Ключевые слова: этнография, азербайджанцы, хозяйство, семейный быт, мате- риальная и духовная культура ETHNOGRAPHIC VIEWS OF LITERARY ACTIVITY OF THE WRITER-DECEMBRIST A.A.BESTUJEV-MARLINSKIY R.M.IBRAHIMOVA SUMMARY The article studies the literary activity of the writer-decembrist Bestujev-Marlinskiy who provides a vivid picture of elements of material culture of the Caucasian people, includ- ing the Azerbaijanis, notably, their settlements, national clothes, food, transport. The author provides an ethnographic analysis of the data about agricultural activity, family relations, be- liefs, national holidays. Progressive traditions of Islam and its place in the lives of the popula- tion and paramount ideas of Bestujev-Marlinskiy regarding ethnography are also elucidated in the article. Key words: ethnography, Azerbaijani people, agriculture, family relations, material and spiritual cultures Yüklə 95,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|