BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elmlər seriyası
2011
UOT 94 (479.24)
94
′′04/15′′
AZƏRBAYCANIN ORTA ƏSR ŞƏHƏRLƏRİNDƏ
SƏNƏTKARLIQ TƏŞKİLATLARI
B.A.RƏCƏBOVA
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu
SELAVİ 81@ ru
Orta əsrlər dövründə Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində sənətkarlığın müxtəlif
sahələri mövcud olmuşdur. Bunu istər yazılı mənbələrə, istərsə də arxeoloji qazıntıların nəti-
cələrinə əsasən müəyyənləşdirmək olar. Bu sənət sahələri üzrə bir sıra emalatxanalar fəaliy-
yət göstərmişdir. Bu emalatxanalarda çalışan ustalar sənətkarlıq təşkilatlarında birləş-
mişdilər.
Açar sözlər: Azərbaycan, sənət, şəhər, təşkilat, sənətkarlıq təşkilatları
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində kifayət qədər istehsalat kompleksləri,
sənətkarların əmək alətləri və ləvazimatları, xammal qalıqları, yarım fabrikat-
lar, istehsal çıxarları, eləcə də çoxsaylı sənətkarlıq nümunələri aşkar lanmışdır
(1, 112).
Bu istehsal kompleksləri arasında Beyləqan, Bakı, Şabran kimi şəhərlər-
də zərgərliyə aid olan emalatxana qalıqları aşkar olunmuşdur.
Beyləqanın şimal-şərq qala divarları yanında aparılan qazıntılar zamanı
kiçik otaq aşkar edilmişdir (5, 104). Buradan bir neçə ədəd gil qəlib, mis
çıxarları və bir sıra alətlər tapılmışdır. Digər otaqdan ərinmiş metalı tökmək
üçün qab, qızılın əyarının yoxlanılması üçün istifadə edilən məhək daşı, mis və
tuncdan yarımfabrikat bəzək əşyaları (sırğa, üzük, bilərzik) tapılmışdır. Bütün
bu əşyayi-dəlillərə əsaslanaraq Minkeviç – Mustafayeva bu otaqlardan birinin
zərgər emalatxanası olduğunu ehtimal edir (5, 104).
Belə tip sənətkarlıq emalatxanalarının olması orta əsr şəhərləri üçün
xarakterik olmuşdur. Belə ki, 2002-ci ildə Şabranın qala divarının şimal
hissəsində aşkar olunmuş VIII bürcün xarici divarı sahəsində aşkara çıxarılan
sənətkarlıq emalatxanası buna misal ola bilər. Bakı şəhərində isə indiki Hüsü
Hacıyev küçəsində «Misgər məhəlləsi», «Zərgər palanı» adlanan məhəllələr
olmuşdur. Heç təsadüfi deyil ki, burada inşaat işləri zamanı çoxlu mis
qazıntıları, misgərlik sənəti məhsulları və əmək alətləri tapılmışdır (4, 35).
166
Ən iri zərgərlik emalatxanalarının Təbriz şəhərində yerləşməsi haqqında
məlumatlar vardır. Belə ki, burada zərgərlər xüsusi raştada yerləşirdi. Onların
dükan və emalatxanaları bir-birinin yanında olur, «zərgər bazarı» adlanırdı.
Bəzi mənbələrə əsaslanıb, deyə bilərik ki, Təbrizdəki sənətkarlıq məhəl-
lələrindən biri Qaraağac adlanırdı və o şəhərin qərbində yerləşirdi. Buradakı
Mehdəmin məhəlləsində tacirlər, zərgərlər, qiymətli daşlarla işləyən cəvahir-
sazlar və dərzilər yerləşmişdi (3, 57).
Azərbaycanın iri feodal şəhərlərində karxanalar fəaliyyət göstərirdilər.
Karxanalar demək olar ki, bütün sahələri özündə birləşdirirdi. Burada
bədii ornamentdən başlayaraq, qızılla tikmə peşələri var idi. Sənətkarlar, bazar
cərgələrində olduğu kimi yerləşdirilirdi. Şarden yazır ki, şahın karxanalarında
hər bir sənətə aid olan sənətkarlar təhkim olunmuşdu. Lazım olanda sənət-
karlar işi öz evlərində və yaxud digər yerlərdə yerinə yetirə bilərdilər (3, 92).
Hər bir karxana sənətin növünə uyğun adlanırdı. Məsələn, zərgərxana –
zərgərlik emalatxanası, misgərxana - misgərlər emalatxanası, əsləhxana-silah
emalatxanası və s.
Bu emalatxanalarda çalışan ustaların emalatxana daxilində öz qayda-
qanunları olmuş və onlar sənətkarlıq təşkilatlarında birləşmişlər.
İri Azərbaycan feodalları da belə karxanalara sahib idilər. Onların hər
biri öz üzərində başçıya və əsas ustaya – usta başına malik idilər. Karxana irsi
xarakter daşıyırdı. Belə ki, XVII əsrdə zərgərlik emalatxanalarında zərgərbaşı
vəzifəsini Mir Məhəmməd Seyid və onun törəmələri tuturdu (3, 92).
Arxeoloji etnoqrafik materiallardan və yazılı mənbələrdən məlum olur
ki, Azərbaycanda bu dövrdə sənətkarlar, daha doğrusu, sənətkar təşkilatları
ölkənin həyatında mühüm ictimai mövqe tutur və xüsusilə şəhərlərin idarə
olunmasında böyük nüfuza malik idilər. Məhz bu dövrdə «Oğuznamə»nin (XI
əsr) müəllifi hakim dairələrə tövsiyyə edirdi ki, «uşaqlarınıza sənət öyrədin»,
Nizami Gəncəvi isə kərpickəsən ustanın dili ilə gənclərə başqasından asılı
olmamaq üçün özgəyə əl açmamaq üçün sənətlə, zəhmətlə məşğul olmağı
məsləhət görürdü (1, 115).
Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, son orta əsrlərdə şəhərlərdə sənətkarların
böyük əksəriyyəti «əsnaf», «möhtərizə», «ozan» adlarıyla məlum olan peşə
təşkilatlarında birləşirdilər. Lakin Qərbi Avropanın sex təşkilatlarından fərqli
olaraq onların fəaliyyət sahəsi məhdud olub, əsasən vergilərin bölüşdürülməsi
və ödənilməsindən ibarət idi.
Bəzi mənbələrə əsaslansaq belə nəticə çıxartmaq olar ki, 1) sənətkarların
əksəriyyəti tək işləyənlər; 2) Əsnaflarda fəaliyyət göstərənlər; 3) İri feodal
kitabxanlarında (karxanlarda) çalışanlar idi.
Müsəlman əsnaflarında müxtəlif sənət sahələrinin himayədarları
olmuşdur ki, bunlardan 32 müqəddəs şəxsiyyətin adları Evliya Çələbi tərəfin-
dən göstərilmişdir (3, 65).
Tək işləyən sənətkarlar da, əsnaflarda fəaliyyət göstərənlər kimi müxtəlif
vergi və feodal mükəllifiyyətlərini ödəməli idilər. Əsnaflara daxil olmuş sənət-
167
karlar bazar cərgələrində özləri üçün dükan-emalatxana icarəyə götürür. Bun-
lar feodallara məxsus olurdu ki, onlar sənətkar və tacirlərdən icarə haqqı alır-
dılar. Bəzi sənətkarların emalatxana və dükanları isə dini idarələrə məxsus idi.
Ümumiyyətlə, orta əsr sənətkarları dinə bağlı insanlar olmuşdur. Onların
özlərini aparmaq qaydaları bir növ risalələlərdə öz əksini tapmışdı. Risalələr
bir növ sexlərdə yazılı təlimatları əvəz edirdi. Risalələrin nə vaxt meydana
gəlməsi haqqında yazılı mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur. Risalə ərəb sözü
olub, mənası göndəriş, məktub, qanun deməkdir.
Sənətkarlara risalələri gündə beş dəfə oxumaq təklif olunurdu. Şeyxlər,
naib və ustalara üçüncü, dördüncü və beşinci günlər göstərilən nizamnamə və
qaydaları sənətkarların iclasında oxumaq göstərilirdi.
Risalələr və digər sənədlərdə sənətkarlıqla məşğul olan usta və
şagirdlərin qarşısına qoyulmuş bir sıra vəzifələr öz əksini tapmışdı. Şagirdliyə
qəbul üçün vahid yaş dərəcəsi yox idi. Şagirdin yaşı usta tərəfindən və vali-
deynlər tərəfindən müəyyən edilirdi. Şagirdin fiziki sağlamlığı və işin xarak-
terindən asılı olaraq zərgərlik sənətinə qəbul olunmuş şagirdin görmə
fəaliyyəti yaxşı olmalı idi.
Bəzi mənbələrə əsaslanaraq şagirdlər üçün 12-15 yaş həddi qoyulurdu.
Şagird ustanın bütün tələblərini diqqətlə yerinə yetirməli idi. Usta şagirdini
istədiyi vaxt ustalığa keçirə bilərdi. O, bunu o vaxt lazım bilirdi ki, şagird artıq
sənətinə aid bir sıra bilikləri əldə etmiş olurdu.
Məlum olduğu kimi emalatxana və yaxud karxanalarda sənətkarlar öz
şagirdləri ilə birgə çalışırdılar. Evdə çalışan zərgərlər bəzən tək və yaxud
şagirdi ilə işləyirdi.
XVI əsr mənbələrində şahın kənizlərindən söhbət açılır ki, onları qızıl-
tikmə işini öyrənmək üçün Təbriz ustalarına verirdilər ki, şagirdlik dövrünü
keçirdikdən sonra müəyyən vaxtla şah emalatxanalarında (karxanalarda)
işləsinlər (6, 77).
Bəzi tədqiqatçıların yazdığına görə şagird hüquqi cəhətdən azad idi.
Lakin bizə elə gəlir ki, onun vəziyyəti iqtisadi cəhətdən ustadan asılı idi. Usta
şagirdə istədiyi qədər məvacib ayıra bilərdi. Şagirdin ustalığa keçməsi «qur-
şaqbağlama» ayini ilə həyata keçirilirdi. O, müxtəlif terminlərlə azərbay-
canlılarda «qurşama» yaxud «kuyşama», ərəblərdə «sədd», iranlılarda «mian-
bəstə», «kəmər-bəstə» adlanırdı (3, 70).
Hələ XII əsrdə Rəvəndi bədii sənət nümayəndələrinin «qurşaqlama»
mərasiminə riayət etmələri haqqında məlumat vermişdir (3, 8. 70). Bu
mərasimin yaranma səbəbləri hələ ki, elmi cəhətdən izah olunmayıb. Yalnız
onu ehtimal etmək olar ki, qurşaq yəni kəmərlənmək bütün xalqlarda bir
qoruyucu vasitə olmuşdur. Ola bilər ki, bu ayin vasitəsi ilə ilk növbədə sənəti
öyrənmiş insanı pis qüvvələrdən qorumaq üçün qurşaqlama ayini
keçirilmişdir. Sonrakı dövrdə bu ayin islam dini ilə Həzrət Əlinin adı ilə
əlaqələndirilmişdir. Heç təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda gəlin köçən qızların
belinə qurşaq bağlamaq adəti hələ də davam edir.
168
Orta əsrlərdə Azərbaycanda hər hansı bir sənətkarlıq, yaxud peşə
nəsildən-nəsilə keçirdi. Çox vaxt bacarıqlı sənətkarları onların oğulları və
nəvələri əvəz edirdi. Bununla yanaşı onlar bir sıra vergi və mükəllifiyyətləri də
yerinə yetirməli idilər. Ümumiyyətlə, sənətkarlıq, sənətkarların vəziyyəti,
onların həyat tərzinin öyrənilməsi, ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə üzvü
surətdə bağlı olmuşdur. Orta əsrlər dövründə Azərbaycanda 100-dən artıq
sənət ixtisası üzrə sənətkarlar çalışırdılar (9, 362).
Bu sənətkarların əksəriyyəti, əxi cəmiyyətində birləşmiş və sərbəst
işləməyə üstünlük verirdilər.
Aparılan tədqiqatlara və əldə olunan ədəbiyyata əsasən orta əsrlərdə
Azərbaycanın bəzi şəhərlərində sənətkarlıq təşkilatlarının olması haqqında
məlumatlar toplamaq mümkün olmuşdur. Bu ilk növbədə orta əslərdə Əxi
təşkilatları ilə əlaqədardır. Həmin təşkilat eyni zamanda dini cərəyanlarla
birlikdə fəaliyyət göstərmişdir. «Əxi» qardaşlıq cəmiyyəti üzvlərinin adları
Nardaran piri abidələri kompleksində də vardır.
Abşeronun Kürdəxanı kəndindəki XV əsrin I yarısına aid zaviyyənin
Şeyx Əxi Şirəmanın adı çəkilən kitabəsində də onun Əxi təşkilatının üzvi
olduğu göstərilir (8, 239).
Əxi ərəbcə «mənim qardaşım» deməkdir. Bu təşkilat XI əsrdə artıq Ön
Şərqin bir çox ölkələrində yayılmışdı. XIV əsrdə əxilər Kiçik Asiyanın ictimai
həyatında mühüm rol oynayırdılar (2, 119).
Tədqiqatçıların əksəriyyəti Əxi cəmiyyətinin Azərbaycanda yarandığını
və oradan Kiçik Asiyaya keçdiyini göstərirlər (3, 12).
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan arxeologiyası. 6 cilddə. VI c., Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 630 s.
2.
Aşurbəyli S.B. Bakı şəhərinin tarixi. Bakı: Elm, 1998, 356 s.
3.
Гейдаров М.Х. Социально-экономические отношения и ремесленные организации в
городах Азербайджана в ХЫЫЫ-ХВЫЫ вв. Баку: Элм, 1987, 211 с.
4.
İbrahimov F.Ə. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində metalişləmə sənəti (IX-XIII əsrlər).
Bakı: Elm, 1988, 176 s.
5.
Минкевич-Мустафаева Н.В. Раскопки ремесленного квартала Байлакана МИА,
№133. М-Л: Елм, 1965, 100-101 с.
6.
Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений. ЛГУ. 1949, 382 с.
7.
Onullahi S.M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (sosial-iqtisadi tarix) Bakı: Elm, 1982,
278 s.
8.
Rəcəbova B. Azərbaycanın ənənəvi sənətkarlıq məmulatı və istehsalı tarixindən (IV-XVII
əsrlər). Bakı: Elm, 2009, 348 s.
9.
Иологлу Г. Религиозно-мусульманское братство ахи в Азербайджане / Кавказ ар-
хеология и этнология. Международная научная конференция 11-12 сентября, 2008.
Азербайджан. Шамкир. Материалы конференции. Баку, 2009, 362 с.
169
РЕМЕСЛЕННЫЕ ОРГАНИЗАЦИИ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ
ГОРОДАХ АЗЕРБАЙДЖАНА
Б.А.РАДЖАБОВА
РЕЗЮМЕ
В эпоху средневековья в городах Азербайджана развивались различные виды ре-
месла. Об этом говорят данные письменных источников, а так же результаты археоло-
гических раскопок.
В городах существовали мастерские по разным ремеслам. Работающие в этих
мастерских мастера-ремесленники объединялись в общественные организации.
Ключевые слова: Азербайджан, ремесло, город, организация, ремесленные орга-
низации
HANDICRAFT ORGANIZATIONS IN MEDIEVAL CITIES
B.A.RAJABOVA
SUMMARY
Different kinds of workmanship developed in medieval cities of Azerbaijan that are
reflected in historical sources and revealed through archaelogical excavations.
In the cities, there were workshops on different handicrafts, master-workmen of which
united in social organizations.
Kew word: Azerbaijan, trade, social organizations, trade organizations
170
Dostları ilə paylaş: |