Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml
Yüklə 102,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- E.İ.ŞƏFİYEVA, S.A.ALLAHYAROVA Bakı Dövlət Universiteti shafiyeva@mail.ru
- Sensoloji mərhələdə
- ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ИДЕНТИЧНОСТИ СОМАТИЧЕСКИХ БОЛЬНЫХ Э.И.ШАФИЕВА, С.А.АЛЛАХЯРОВА
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2015 PSİXOLOGİYA UOT 159.9 SOMATİK XƏSTƏLƏRİN İDENTİKLİYİNİN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ E.İ.ŞƏFİYEVA, S.A.ALLAHYAROVA Bakı Dövlət Universiteti shafiyeva@mail.ru Məqalədə somatik xəstələrin identikliyinin araşdırılması məqsədilə əvvəlcə somatik identiklik anlayışı açıqlanmışdır. Sonra somatik xəstəliyin ağırlıq dərəcəsindən, gedişindən və proqnozundan asılı olaraq insanda xəstəliyə münasibətin formalaşması, onu qiymətlən- dirmənin yaranması səciyyələndirilir. Həmçinin somatik xəstəliklər insanın sosial mühitdə olan statusuna mənfi təsir göstərərək onun psixi imkanlarının aşağı enməsi, digər insanlarla ünsiyyətinin məhdudlaşması, obyektiv aləmdə baş verənlərə marağın itməsi qeyd edilir. Açar sözlər: somatik identiklik, xəstəliyin daxili mənzərəsi, anozoqnoziya, hipernozoq- noziya, xəstəliyi qiymətləndirmə, xəstəliyə münasibət, somatik xəstələrdə ağrı simptomu Psixi
sağlam insan somatik halını dərk etməli, bununla bağlı öz sağlamlıq səviyyəsini qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Bu somatik identiklik deməkdir və onun davra nışında müxtəlif cür təzahür edir: bir halda laqeydlik, digər halda – özünə qarşı çox diqqətli olma, üçünsü halda – özünə düzgün münasibətdə təzahür edir. İnsanın öz sağlamlığına münasibəti onun fərdi – psixoloji xüsusiyyətlərindən, yaşından, həyatı boyu keçirdiyi xəstəliklərdən, həyat və əmək şəraitindən, fiziki imkanlarından və s. səbəblərdən asılıdır. X əstəlik insanın ətraf mühitə, özünə münasibətini, motivasiya-tələbatlar sistemini v ə cəmiyyətdə onun statusunu dəyişir. Xəstə sağlam adamdan daxili or qanların işində və əhval-ruhiyyəsində keyfiyyətcə dəyişikliklərin olması ilə f ərqlənir. Bu zaman maraqların, motorikanın, nitqin, gələcəyə planların, adi h əyat ritminin, nevrotik simptomlarla müşaiyət olunan psixi fəaliyyətin d əyişməsi baş verir. Xəstəliyin gedişi, patogenezi, müalicəsi və proqnozu cinsind ən və yaşından asılı olaraq somatik xəstələrin identikliyini yaradır. Eyni diaqnozlu somatik x əstələrin identikliyi xəstəliyin gedişindən və proqnozun- dan asılı olaraq onların hər birində təkrarlanan davranışında da təzahür edir. Eyni ağrıları yaşama, eyni sxemlə müalicə kursu keçmə, eyni sahənin həkim-
117
müt əxəssisin yanına getmə, eyni xəstəlik əlamətlərindən şikayət etmə və s. somatik x əstələrin identikliyinin psixoloji xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Doğrudur, insanın fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərndən asılı olaraq xəstəliyə münasib
ətdə müəyyən fərqlər olsa da (kimi xəstəlyi şişirdərək ipoxondrik reaksiyalar verir, kimi laqeyd olaraq “harda qırılarsa qırılar” deyir və həkimə gec müraci ət edir, kimi həkimə inamının az olmasından türkəçarələrə üstünlük verir v ə s.), onun simptomları, gedişi və proqnozu oxşar olur. Bu baxımdan, somatik x əstəlik insanda davranış identikliyi yaradır. Müəyyən xəstəliklər zamanı təyin olunan pəhrizlər, insanın vərdiş etdiyi həyat tərzinin dəyişməsi, zahiri görk əmin dəyişməsi, daimi həkim nəzarətində olma bu xəstələrin davranış identikliyinə və müəyyən psixoloji xüsusiyyətlərinin formalaşmasına s əbəb olur. Somatik xəstəlik insanın şəxsiyyətinə də təsir edir. Somatik xəstəlik v ə şəxsiyyətin bir-birinə qarşılıqlı təsiri iki formada baş verir (1): 1) şəxsiyyətin xəstəliyə reaksiyası və onunla bağlı şəxsiyyətin dəyişməsi (psixogen, nevrotik, h əyəcanlı-depressiv reaksiyalar keçirmək); 2) şəxsiyyətin özünün xəstəliyə təsiri (xəstəlik faktorunu düzgün duymaq v ə dözmək) və ya xəstəliyin dərki. Şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən asılı olaraq xəstəliyə münasibətin variantları mövcuddur: 1) astenodepressiv – emosional qeyri-sabit, dözülm əz həyəcanlı, məyus, sarsılmış; 2) psixoastenik – h əyəcanlı, qorxu, ağır nəticələr gözləmə; 3) ipoxondrik – h əyəcan və şübhə ilə xəstəliyin olmasına əminlik; 4) isterik - x əstəliyin şişirdilməsi, özünə diqqət və hörmət tələbetmə, fantaziyalarla x əstəliyi böyütmə; 5) eyforik anozoqnoziya - öz x əstəliyinə diqqətsizlik, müayinədən imtina, sağlamlığına laqeydlik. Şəxsiyyətin xəstəliyə reaksiyasına bir neçə amil təsir göstərir: 1) diaqnozun xarakteri; 2) fiziki görm ənin dəyişməsi; 3) ail ədə və cəmiyyətdə şəxsiyyətin yerinin dəyişməsi; 4) h əyatda əmələ gələn məhdudiyyətlər; 5) müali сə və сərrahi əməliyyatın vaсibliyi. Şəxsiyyətin xəstəliyə münasibəti onun yaşından asılıdır: 1) cavanlarda x əstəlik gələcək planları alt-üst edir; 2) orta
yaşlarda - arzu və niyyətlərin yerinə yetməsinə maneə yaradır; 3) qo
сalarda-zəruri sonluğun olması kimi qəbul edilir. Ad ətən onkoloji, vərəmli və psixi xəstələrdə anozoqnoziya (xəstəliyi inkar etm ə) müşahidə olunur. Psixi sağlam, güсlü şəxsiyyətlər xəstəlik faktını düzgün qavrayıb, onu müali сə etməyə və sağaltmağa çalışırlar. Somatik x əstəliklər şəxsiyyətin xariсi görkəmini dəyişərsə, bu zaman x əstəliyə qarşı psixogen reaksiyalar və sui-qəsd kimi nevrotik reaksiyalar, 118
hissiyatsızlıq və s. müşahidə olunur. Neyrodermitlər, ekzema, üz yanıqları və s. x əstəliklər zamanı qipernozoqnoziya, yəni xəstəliyi güсlü həyəсanla keçirmə, «ür əyinə salma» müşahidə olunur. 1.
əstənin həyəсanlarında xəstəliyin özünü büruzə vermə xüsusiyyətləri x əstəliyin daxili mənzərəsini (7) təşkil edir. Xəstəliyin daxili mənzərəsinin 2 s əviyyəsi mövсuddur: 1) senzitiv-x əstəlik nətiсəsində əmələ gələn bütün duyğular və hisslər; 2) intellektual – duyğular əsasında xəstənin öz fiziki halı və xəstəliyə verdiyi psixoloji reaksiya haqda fikirl əri.
X əstəliyin daxili mənzərəsində xəstənin şəxsiyyəti, onun ictimai və m ədəni səviyyəsi, sosial mühiti və tərbiyəsi öz izini qoyur. Xəstənin daxili al əmi insan şəxsiyyətinin son dərəcə fərdi təzahürüdür. Digər tədqiqatlarda x əstəliyin daxili mənzərəsi xəstəliyin şüurlu yaşantısı kimi nəzərdən keçirilir. E.A. Şevalyov qeyd edir ki, psixi mənzərənin tərkibinə “xəstəlik yaşantısı”, “ uyğunlaşma reaksiyası” kimi ifadə edilən özünə, öz xəstə vəziyyətinə, ətraf- dakılara münasibət daxildir. O, xəstəliyin “yaşantısını” və “dərk edilməsini” f ərqləndirir. Tənqid olmadığı halda xəstəliyin dərk edilməsi olmur, xəstəliyin yaşantısı olur. Dig
ər müəlliflər, Koneçnı və Bouxal xəstəliyin daxili mənzərəsinin strukturunda bir neç ə tərəfi qeyd etmişlər (6): 1) senzitiv t ərəf – lokal ağrılar və pozulmalar; 2) emosional – qorxu v ə həyəсan; 3) iradi – x əstəliklə mübarizəyə сəhd; 4) rasional v ə informativ – xəstəlik haqda biliklər və onun qiymət- l əndirilməsi. Xəstəliyin gedişində əsas məsələ gözləmələrin və alınan nəticələrin müqayis ə edilməsidir. Bir çox müəlliflər (A.V.Snejevski, A.E.Liçko, Q.K.Uşa- kov) x əstəliyin daxili mənzərəsinin məzmununun pasient və həkimin qarşılıqlı münasib ətlərinin xüsusiyyətlərindən, xəstənin və həkimin bir-birinə münasi- b ətdə gözləmələrinin və tələblərinin rolundan, xəstənin öz xəstəliyinin s əbəblərini başa düşməsindən, sosial statusa görə xəstəliyə reaksiyadan asılı olduğunu deyirlər (7,10, 11). V.V.Nikolayeva psixi x əstələrin subyektiv şikayətlərini onların fəaliyyə- tinin obyektiv göst əriciləri ilə müqayisə etmiş və müəyyən etmişdir ki: 1) x
əstələrin şikayətlərinin öyrənilməsi qüsurun ağırlığı və xəstənin öz x əstəliyi haqqında təsəvvürləri arasında birbaşa asılılığın olmamasını aşkar edir; 2) pasiyentl ərin şikayətlərinin öyrənilməsi, eksperiment zamanı onların mövqeyi
şəxsiyyətin pozulma dərəcəsi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir;
3) x əstələrin özünü qiymətləndirməsinin və xəstəliyin daxili mənzərəsinin xüsusiyy ətlərinin öyrənilməsi onların kompensasiya və adaptasiya məsələsinin h əllində əhəmiyyətə malikdir. X əstəliyin daxili mənzərəsi müalicə və sosial əmək adaptasiyası zamanı
119
(x əstəliyə ipoxondrik münasibət olduqda sosial əmək dezadaptasiyası, xəstəliyə passiv münasib ət zamanı isə peşə vərdişlərinin enməsi müşahidə olunur) böyük rol oynayır (9). Ail ədəki qarşılıqlı münasibətlər, xəstəlik tapılan şəxsi ailə üzvlərinin qavrama v ə anlaması, bu zaman yaranan abı-hava və xəstə şəxsin reaksiya verm ə tipi arasında sıx əlaqənin olduğu aşkarlanmışdır. X əstəliyə münasibət klinik və sosial bərpa üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. X əstəliyə münasibətin psixoloji diaqnostikası üçün eksperimental– psixoloji metodikalar kompleksind ən, Veksler metodikasından, semantik diffe- rensial v ə s. metodlardan istifadə etmək lazımdır. Xəstəliyə və eksperimental– psixoloji t ədqiqatlara münasibət tipi arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə vardır: 1) x əstəliyə adekvat münasibəti olan xəstələrdə tədqiqata rasional, ehtiyatlı yanaşma qeyd olunur. 2) x
əstəliyə ipoxondrik reaksiya zamanı – tədqiqata eqosentrik yönəlişlər olur (t
ərifə nail olmaq, diqqət cəlb etmək). 3) x
əstəliyə panik reaksiya olduqda tədqiqat zamanı özlərini ehtiyatlı, neqativ
aparırlar. 4) passiv olanlar is ə az təşəbbüskar olurlar. Snejnevski A.V. (10,s 54-601), Liçko A.E. (7, s.1195-1198.), Uşakov Q.K. (11) , Ayers S., Baum A., McManus Chr. (12) Heijmans M., de Ridder D. (13) x əstəliyin daxili mənzərəsinin həkim–xəstə münasibətlərindən, onların bir-bi- rind ən gözləmə və tələbetmə rolundan, xəstənin xəstəliyin səbəbini düzgün anlamasından və s. asılı olduğunu qeyd etmişlər. Hər bir xəstəliyin müaliсəsində, xəstənin sosial-əmək reabilitasiyasında və bərpaediсi təlimin aparılmasında xəstəliyin daxili mənzərəsi böyük rol oynayır. Hazırda müxtəlif somatik xəstəliklər psixoloji simptomlarla, somatik və psixi ağırlaşmalarla, uzun müddət ərzində ambulator və ya stasionar şəraitdə müalic ə ilə müşaiyət olunur. Bu zaman xəstənin həm xəstəliyə, həm də sağlamlığa baxışları dəyişir. A.B.Kvasenko v ə Y.Q.Zubaryevin (4) fikrinсə xəstəlik zamanı pasientin x əstəliyə reaksiyasının formalaşması və dinamikası psixoloji nöqteyi–nəzərdən üç m ərhələdən ibarətdir: -sensoloji; - qiymətləndirmə; - xəstəliyə münasibət. Müsir elmi yanaşmaya və müşahidələrimizə əsasən bunu somatik xəstələrin identikliyinin yaranma mexanizmi adlandıra bilərik (E.İ.Şəfiyeva, S.A.Allahyarova).
gələn hisslər nətiсəsində şəxsi çatışmazlıqları, xəstəliyi haqda aldığı məlu- matlara reaksiyaları ilə diqqəti сəlb edir. İnsanın orqan və sistemlərinin işində müəyyən ahəngsizlik, onların ara- sında əlaqələrin pozulması, morfofunksional dəyişikliklər müəyyən subyektiv
120
hissl ər, qeyri-müəyyən hallar yaradır. Somatik xəstəliklərdən xəbər verən bu hissl ər narahatlıq, xoşagəlməz duyğular, bəzən konkret yerinin çətin təyini ilə diqq əti сəlb edir. Əhval-ruhiyyənin dəyişməsi, psixofizioloji tonusun pozulma- sı çox zaman bəzi somatik xəstəliklərin erkən simptomlarıdır (4). Belə narahat- lıqlar – qorxma, həyəcanlanma halları koynestopatiya adlanır və yeni başlayan somatik x əstəliklər zamanı emosional reaksiyalarda özünü göstərən psixoloji d əyişikliklərdir. Bu zaman, həmçinin, bədənin ayrı-ayrı lokal nahiyyələrində ağrılar da (ürəkdə., mədədə, bağırsaqda, böyrəkdə və s.) qeyd oluna bilər. Ağrı is ə patologiyanın göstəriсilərindən biri kimi insanın psixofizioloji hallarından biridir. Sistem yanaşma nəzəriyyəsinə əsasən ağrı orqanizmin inteqral funk- siyası olub, onu zərərli amillərin təsirlərinə qarşı səfərbər edir. Somatik xəs- t ələrdə ağrılarla, ümumi narahatçılıqla yanaşı ahəngsiz (disqarmonik) proseslər v ə biososial uyğunlaşma pozulur. Nətisədə emosional–iradi keyfiyyətlər, yaradıсı aktivlik, fəaliyyətə təhrik edən motivlər dəyişilir. Ağrı subyektiv olsa da, obyektiv reallığı, yəni mərkəzi sinir sistemində ged ən dəyişiklikləri əks etdirir, ali sinir sistemində gedən prosesləri göstərir. Orqanizmd ə olan xoşagəlməz proseslərin siqnalı olan ağrı ona fərdi reaksi- yalarla müşaiyət olunur. Ağrını gözləmə, ondan qorxma, və yuxusuzluq halları ona hissiyyatı artırır. Ağrını bütün orqanizm hiss etsə də, onun yerli təzahürləri d ə olur. Ağrının diapazonu çox genişdir: zəif duyğulardan başlamış dözül- m əzliyə qədər ola bilər. Ağrı – elementar affektiv hiss kimi qorxu emo- siyasına çox yaxındır. Ağrı, qorxu və depressiya arasında qarşılıqlı əlaqə möv- сuddur. Son illər ağrının üç psixoloji səviyyəsi olduğu qeyd edilir. Birin сi səviyyədə ağrı adi fizioloji hiss kimi müəyyən xüsusiyyətlərlə müşaiyət olunur. İkinсidə – onun emosional–motivasiya təzahürləri olur. Üçün сüdə – ağrının dərketmə və qiymətləndirmə aspekti əsas olur (3). Beləliklə, sensoloji mərhələ ağrılar, narahatlıq müəyyən orqanların işində pozulmalarla müşayiət olunur. Somatik x əstəliklərin psixoloji baxımdan dərkinin ikinсi mərhələsi–
qiym
ətləndirmək üçün xəstə hansı xəstəliyə düçar olduğunu dəqiq bilməlidir. H ər bir xəstəlik xariсi və daxili amillərin təsiri altında orqanizmin funksiya və strukturlarının zədəsi fonunda davam edır. Xəstəlik mühitə uyğunlaşmanın aşağı enməsinin nətiсəsi olub, xəstənin azad həyat fəaliyyətini məhdudlaşdıran bir hal dır (2, 290). M əlumdur ki, orqanizmdə gedən fiziki, fizioloji dəyişikliklər mütləq insanın psixi halına da təsir edir. Bu baxımdan, psixi, fiziki və fizioloji pro- sesl
ərin vəhdəti mövсuddur. Somatik və psixoloji proseslərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi xəstəliyi vahid psixosomatik proses kimi dərk etməyə imkan yaradır, y əni xəstəlik zamanı somatik və psixi sferaların hər ikisini vəhdətdə öyrənmək lazımdır. Somatik xəstəliklərin somatik aspektlərinin öyrənilməsində R.A.Luri- y anın «xəstəliyin daxili mənzərəsi» anlayışı böyük yer tutur. Buraya xəstənin 121
öz x əstəliyi haqda hiss və duyğuları, onun insanın əhval-ruhiyyəsinə təsiri və x əstəliyin səbəbləri haqda təsəvvürləri daxildir (8). Bir çox t ədqiqatlar somatik xəstəliklərə xəstənin reaksiyasını araşdır- mışlar. Məsələn, xəstənin xəstəliyə münasibətini V.N.Myasişev (1960), K.A.Skvarsov (1958) «x əstəliyə münasibət», E.K.Krasnuşkin (1950) və L.L.Roxlin (1952), «x əstəliyi dərk etmə», S.S.Libix (1977) «xəstəlik kon- sepsiyası», N.D.Lakosina və Q.K.Uşakov (1976), İ.V.Moxina (1978) «xəstəliyə reaksiya» adlandırmışlar. Üçün сü mərhələ–xəstəliyə münasibətin formalaşması adətən onun fərdi inkişafı və tərbiyəsi prosesində baş verir. Çünki o, uşaq yaşlarından ətrafdakı insanların xəstələnmələrini görür və onda xəstəlik anlayışı formalaşır. Sosial mühitlə şərtlənən bu proses mürəkkəb, təzadlı və dinamik xarakter daşıyır. Ona görə də hər insanda xəstəlik haqda anlayış sosial və şəxsi qiymətləndirmənin məhsuludur. Somatik xəstəlikdən asılı olaraq onlara olan şəxsi münasibət və bu zaman yaranan « mən» obrazı dəyişir. Xəstəlik şəxsin ətraf mühitdə olan insanlara, şeylərə və özünə münasibə- tini
dəyişir, сəmiyyətdə onun sosial statusunun aşağı enməsi ilə nətiсələnir. Bu zaman,
maraqların, motorikanın, nitqin, gələсəyə planların, adi həyat ritminin dəyişməsi baş verir. Somatik xəstəliklər zamanı psixi fəaliyyətin dəyişməsi psixonevroloji simptomlarla müşaiyət olunur. Somatik xəstəliklər zamanı psixi amillərin təzahürü onların ətraf aləmlə münaqişəli münasibətlərində və çətin sosial uyğunlaşmalarında özünü göstərir. Bir çox somatik xəstəliklər zamanı psixi amil patofizioloji dəyişikliklərlə müşaiyət olunur. Bu zaman, somatik xəstələrdə depressiya, affektiv hallar, qorxular, yuxu və iştaha pozuntusu, özünü və ətrafdakıları təhrif olunmuş qavrama, gələсəyə yönəlmiş məqsədlərin olmaması, ölüm haqda düşünсələrin artması və s. müşahidə olunur. Somatik x əstəliklər zamanı psixi fəaliyyətin dəyişilməsi tez-tez nevrotik simptomlarla t əzahür edir. Bir sıra hallarda psixosomatik xəstəliklər (hiperto- niya, ateroskleroz, şəkərli diabet) psixoüzvi pozuntuların əmələ gəlməsinə g ətirib çıxarır. Uzun sürən xəstəliklər, stasionarda aylarla qalmaq xəstədə şəxsiyyət dəyişikliklərinə səbəb olur. Xarakterin dəyişməsi həm müalicəyə mane olur, h əm də əlilliyə gətirib çıxarır. Artan intoksikasiya zamanı psixoloji pozuntular yaranır (yuxunun, iştahanın pozulması, ağlağanlıq, qorxular və s.). B əzi somatik xəstəliklər depressiv vəziyyətlə müşayiət olunur (spastik və xoralı kolit zamanı). Ağır somatik xəstəliklər zamanı kəskin psixotik vəziyyət, düşüncənin pozulması, karlaşma, bəzən amensiya müşahidə olunur. Xora x əstəliyi, kolit, hipertoniya, ürək çatışmazlığı zamanı nevrotik simptomlara v ə xarakterin patoloji əlamətlərinə təsadüf edilir. Hipertoniya x əstəliyi, ateroskleroz zamanı yaranan psixozlar, psixi dəyişikliklər aşağıdakılardan asılıdır: 1) somatik x əstəliklərin beyin fəaliyyətinə təsir edib etməməsindən; 2) x
əstəliyin ağırlıq dərəcəsindən.
122 Somatik x əstələrdə psixi pozuntuların yaranmasında orqanizmin reak- tivliyi v ə şəxsiyyət xüsusiyyətləri də böyük rol oynayır. Şəxsiyyətin və onda yaranmış somatik xəstəliyin qarşılıqlı təsiri belə t əzahür edir: 1) x əstəliklə əlaqədar şəxsiyyətdə yaranmış dəyişikliyə onun reaksiyası; 2) psixogen nevrotik h əyəcanlı - depressiv reaksiyaların olması; 3) şəxsiyyətin özünün xəstəliyə təsiri; 4) x əstəliyin səbəb və nəticəsinin düzgün yaşanması. Somatogen x əstəliklərlə əlaqədar yaranan eyforiya zamanı xəstə öz v əziyyətini qiymətləndirə bilmir. Bir sıra somatik xəstəliklər zamanı (hiper- toniya, şəkərli diabet, ateroskleroz) baş beyində intellektual fəaliyyətin enmə- sin ə gətirib çıxaran üzvi dəyişikliklər inkişaf edir və nəticədə xəstəliyi düzgün qiym ətləndirmə aşağı enir. Güclü, müvazinətli, psixi sağlam insanlar xəstəliyə düzgün reaksiya verir, ona üstün g əlməyə çalışırlar. Anozoqnoziya – müxt əlif xarakterli şişlər, vərəm, psixi xəstəliklər zamanı x əstəliyin inkar edilməsidir. (xüsusilə qohumlar tərəfindən ağırlığına və t əhlükəsinə görə xəstəliyi inkar etmə olur). Hipernozoqnoziya–x əstəliyi həddindən artıq həyəcanlı yaşamadir. X əstəlik qəflətəndən yaranan zaman belə hal olur və birdən-birə əmək fəa- liyy əti, həyat stereotipləri pisləşir. Xüsusilə somatik xəstəlik zahiri görünüşün d əyişməsinə səbəb olursa, bu zaman xəstəliyə psixogen reaksiyalar yaranır. Üzün yanması, ekzema, neyrodermit, dəmrov zamanı sui-qəsd fikirləri kimi nevrotik reaksiyalar müşahidə olunur. Müəyyən dövrdə xəstələrdə xarakterin patoloji xüsusiyy ətləri əmələ gəlir–tez təsirlənmə, tez özündən çıxma, şizoidlik, sensitivlik və s. müşahidə olunur. Görm
ənin, eşitmənin pozulması zamanı astenik pozuntular zəminində paranoyal əlamətlər (zəif eşidənlərin sayıqlaması), ağır pozuntuları olan x əstələrdə ipoxondrik əlamətlər əmələ gəlir. Tibb işçilərinin sağlam, gümrah görünüşünə qibtə ilə yanaşdıqlarından belə xəstələr tərslik edir, kobud davranış nümayiş etdirirlər. Xəstəliyə adekvat reaksiya xəstənin şəxsiyyətin strukturun- dan, premorbid xüsusiyy ətlərindən asılıdır. Məsələn, infantil qeyri–yetkin şəxslərdə xəstəliyi inkar etmə və ya xəstəliyə qapanma müşahidə olunur. Astenik, h əyəcanlı – şübhəli şəxslərdə hətta çox da ciddi olmayan xəstəlik zamanı təşviş yaranır. Xəstəlik ağrının yaranmasına səbəb olur. Əgər ağrılar güclü deyilsə, yayındırıcıdırsa, ağrıkəsici verməyə çalışmaq lazım deyil. Xroniki ağrılar zamanı ağrı duyğusuna öyrəşmə yaranır. Narkomaniya zamanı müşahidə olunan
narahatlıq zamanı böyük dozalarda ağrıkəsici, yuxu dərmanını ehtiyatla təyin etmək lazımdır. Belə hesab edirlər ki, insan bədəninin hər bir orqanı öz psixi proyeksiyasına malikdir. Məsələn, emosional vəziyyətlər zamanı ürək fəaliyyəti ritminin, ürək əzələlərinin qan təchizatının dəyişməsi yaranır. Somatik
xəstəliklər insanın sosial mühitdə olan statusuna mənfi təsir göstərərək onun psixi imkanlarının aşağı enməsinə, digər insanlarla ünsiyyə-
123
tinin məhdudlaşmasına, obyektiv aləmdə baş verənlərə marağın itməsinə və öz daxili aləmi ilə ətraf mühiti əlaqələndirməsinin itməsinə səbəb olur. Beləliklə, somatik xəstələrin identikliyi onların psixi xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Sağlamlığında ilk dəfə narahatlıq, problem yaşayan insanda qoyu lan diaqnozdan sonra müəyyən ustanoka yaranır və somatik statusunda, şəxsiyyət xüsusiyyətlərində, gələcək plan və məqsədlərində dəyişiklər yaranır ki, bu da onun davranışında təzahür edir.
1.
Şəfiyeva E.İ. Klinik psixologiya. Bakı: 2002 2.
БМЭ. Изд.3-е, М., 1976, Т.3, с.290 3.
Кассиль Г.Н. Внутренняя среда организма. М.: 1978 4.
Квасенко А.В.. Зубарев Ю.Г. Психология больного. Л.: Медицина, 1980 5.
Клиническая психология. Словарь / под ред. Н.Д.Твороговой. М.: Пер Сэ, 2007. 6.
Конечный Р., Боухал М. Психология в медицине. Прага: 1983. 7.
Личко А.Е., Иванов Н.Я. Медико-психологическое обследование соматических боль- ных // Журнал невропат. и психиат. 1980, вып. 8, с.1195-1198. 8.
1977 9.
Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: психологическое иссле- дование. М.: Моск. ун-т, 1987. 10.
1968, с.54-601 11.
Ушаков Г.К. Пограничные нервно-психические расстройства. М. 1978 12.
medicine. Cambridge: University Press, 2007. 13.
Heijmans M., de Ridder D. Assessing illness representations of chronic illness: explorations of their disease-specific nature // Journal of Behavioral Medicine. 1998. Vol. 21. P. 485– 503.
СОМАТИЧЕСКИХ БОЛЬНЫХ Э.И.ШАФИЕВА, С.А.АЛЛАХЯРОВА РЕЗЮМЕ В статье, в первую очередь, для исследования идентичности соматических боль- ных рассматривается понятие соматической идентичности. Затем, в зависимости от сте- пени тяжести, протекания и прогноза соматической болезни рассматривается формиро- вание у человека отношения к болезни и ее оценивания. Также отмечается, что сомати- ческие болезни отрицательно влияют на статус в социуме, способствуют уменьшению психических возможностей, сужению общения с другими людьми и пропаданию инте- реса к происходящему в объективном мире.
зогнозия, гипернозогнозия, оценивание болезни, отношение к болезни, болевой симптом соматических больных
124 PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE IDENTITY OF SOMATIC PATIENTS E.I.SHAFIYEVA, S.A.ALLAHYAROVA SUMMARY
The article, studies the psychological characteristics of the identity of somatic patients. Depending on the severity, course and the prognosis of the disease the formation of the attitude to the disease and its evaluation are characterized. It is also noted that somatic illnesses adversely affect the patient’s status in the society, reduces his mental capabilities, narrows communicating with other people and causes loss of interest in what is happening in the objective world.
the disease, related to the disease, a painful symptom of somatic patients
125 Yüklə 102,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|