Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml
Yüklə 97,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İTOLOGİYA UOT 342.34 S İYASİ DEMOKRATİKLƏŞMƏNİN MƏZMUNU VƏ SPESİFİK
- CONTENTS AND SPECIFIC FEATURES OF POLITICAL DEMOCRATIZA- TION E.B.HAJALIYEV SUMMARY
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2014 POL İTOLOGİYA UOT 342.34 S İYASİ DEMOKRATİKLƏŞMƏNİN MƏZMUNU VƏ SPESİFİK XÜSUS İYYƏTLƏRİ E.B.HACALIYEV AMEA- nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu elnurhacali@mail.ru
əqalədə siyasi demokratikləşmənin məzmunu, mahiyyəti və spesifik xüsusiyyətləri açıqlanır, bu prosesi şərtləndirən obyektiv və subyektiv xarakterli amillər araşdırılır, eləcə də bütövlükd ə demokratik cəmiyyət quruculuğunun sosial-siyasi dəyərləri təhlil edilir. Açar sözl ər: siyasi demokratiya, siyasi, demokratikləşmə, demokratik təsisat, parlament, mod- el
Siyasi demokratikl əşmə hər şeydən əvvəl, demokratik cəmiyyətin təşəkkü- lü v
ə möhkəmlənməsinə istiqamətlənən çoxistiqamətli siyasi dəyişikliklər pro- sesidir. Bütövlükd ə demokratikləşmə prosesi demokratiyanın konkret tarixi tipi il ə müəyyənləşir. Müasir dünyada siyasi demokratikləşmə prosesinin qloballaş- ma sı ilk növbədə neoliberal demokratiya modeli ilə bağlıdır. Bununla yanaşı, qlobal siyasi prosesin neoliberal demokratikl əşməsi bir sıra mühüm problem- l ərlə şərtlənir. Analitiklər qloballaşma dövründə “demokratiyanın zərərli oldu- ğunu” iddia edirlər. Qloballaşma şəraitində cəmiyyətin ənənəvi demokratik təşkilinin transfor- masiyasi perspektivi xüsusi h əyəcan doğurur. Demokratiyanın ənənəvi modeli v ətəndaşların böyük əksəriyyətini qane edən ümumi mənafeyə əsaslanmaqla xalq hakimiyy əti prinsipini başlıca meyar kimi qəbul edir. Qloballşma ilə əlaqə k əsb edən texnoloji inqilab mənafelərin diferensasiyasına, dəyərlərin fərdiləşdi- rilm əsinə imkan yaradır ki, insanlar və ayrıca şəxsiyyətlər onları öz davranışın- da r əhbər tuturlar. M ənafelərin (maraqların) diferensasiyası vətəndaş cəmiyyətinin parçalan- ma sını, ictimai həmrəyliyin və razılığın aradan qaldırılmasını şərtləndirir. Belə şəraitdə demokratik siyasi təsisatların rolu azalır və onların demokratik idarə olun
ması zərurəti yaranır. Liberal demokratiya sisteminin formal saxlandığı 82
t əqdirdə, onun məzmunu keyfiyyətcə dəyişir. Bu hal o zaman baş verir ki, və- t əndaş iradəsi funksiyası minimal həddə düşür və vətəndaş fəallığı azalır. Nə- z ərə çarpan belə vəziyyət ictimai həyatın bütün sahələrində, eləcə də siyasi sfe- rada v ə siyasi demokratiyanın formalaşması prosesində neqativ təsirini təzahür etdirir. N əticə etibarilə, insanların ictimai və demokratik siyasi həyatda real iş- ti rakı əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşır. Beləliklə, ənənəvi demokratiyanı onun liberal m ənasında tədricən avtoritarizmin yeni forması əvəz edir (1, 12). Bunu müasir siyasi demokratiya statusu nümun ələri iddiasında olan ölkələrə və qlo ballaşan dünyada liberal demokratiyanın inkişaf meyli təsdiqləyir. Bununla əlaqədar xeyli tətqiqatçı belə qənaətə gəlir ki, neoliberal siyasi qloballaşma prosesi iqtisadi v ə informasiya xarakterli qloballaşmadan əhəmiyyətli dərəcədə ge ri qalır. Əlbəttə, bu proses siyasi demokratikləşmə prosesinə mənfi təsirdən d ə yan keçmir. Qlobal proseslər çərçivəsində demokratik meyllərin üstünlük t əşkil etməsi heç də xüsusilə, demokratik tranzit ölkələrində əks antidemokratik prosesl ərin aradan qalxmasını şərtləndirmir, bu isə belə fikir yürütməyə əsas verir ki, demokratikl əşmə prosesi müəyyən durğunluğa məruz qalır. Müəyyən d ərəcədə bu onunla əlaqələndirilir ki, neoliberal qloballaşma demokratik idarə- etm ə prinsipini məhdudlaşdırır, hakimiyətin yeni əksərazi mənbəyini yaradır… Bel ə şəraitdə siyasi demokratiya təsisatları bəzən avtoritar praktikanı pərdələ- m əyə istiqamətlənir (2, 27). Neoliberal qlobal demokratiyanın ziddiyyətli xarakteri tələb edir ki, tətqi- qat çı demokratik siyasi qloballaşmanın alternativ modelinin əsaslandırılmasına diqq ət yetirsin. Bu baximdan artıq Qərb siyasi elminin tətqiqatçılarının demok- ra tiyanın digər, neoliberal tipindən fərqlənən, transmilli demokratiyanın forma- laşmasının əsası kimi çıxış etməyə qadir olan demokratiyanın alternativ mode- linin n
əzəri cəhətdən əsaslandırılmasına cəhdi nəzərə çarpır. Belə ki, Con Dray
zek işləyib hazırladığı “deliberativ (məsləhətçi) demokratiya” nəzəriyyə- sind
ə hər şeydən əvvəl, demokratiyanın liberal şərhini tənqid etməklə, bu mo- deli siyasi m ənafelərin sadəcə birləşdirilməsi forması hesab edir. Bu n
əzəriyyənin başlıca tezisi ondan ibarətdir ki, burada məsləhətçi de- mokrat
iyanın dövlət və onun formal seçki hüququ mexanizmindən kənarda möv
cudluğunun əhəmiyyəti bildirilir və bu mexanizmin əsl demokratik plüra- lizml
ə, siyasiləşmiş vətəndaş cəmiyyəti ilə əvəz olunması qeyd edilir, belə əvə- zedilm
ə vətəndaşın azad iradəsinin təminatı kimi nəzərə çatdırılır. Dreyzek bel ə nəzəri axtarışları ilə kifayətlənməyərək standart olmayan öz n əzəri müddəalarının dünya siyasəti probleminə tətbiq olunmasını məsləhət bi- lir. O demokratik “autentilik” konsepsiyasına əsaslanır və bu konsepsiyanı “kommunikasiya vasit əsilə həyata keçirilən demokratik nəzarətin dərəcəsi, sə- viyy
əsi kimi” başa düşür. Siyasi demokratikl əşmə ilə bağlı A.Yanq demokratik siyasi prosesin prose- sual aspektini vurğulayaraq belə mövqedən çıxış edir ki, demokratik qərarların normativ legitimliyi kimins ə demokratik qərarların qəbulu prosesinə nə dərəcə- 83
d ə cəlb edilməsinə, bu prosesdə hansı cəmiyyətdə iştirakına və həmin qərarla- rın nəticələri üçün daşıdığı məsuliyyətə əsaslanır. Siyasi prosesd ə real demokratik iştirakçılıq, problemlərin müzakirəsi çərçi- v əsındə vətəndaşların mənafeyi barədə təsəvvürləri təmin edən nümayəndəliyə aid edilm əlidir, demokratik iştirakçılığın nümayəndəli demokratiya çərçivəsin- d ə qarşılıqlı siyasi fəaliyyət forması ilə məhdudlaşması nəzərə çatdırılır. A.Yanq demokratik proses ə cəlb olunmağın real şəraitini yalnız siyasi işti- rakç ılığın sosial-iqtisadi amilləri ilə deyil, hər şeydən əvvəl, vətəndaşların bü- tün s əviyyələrdə öz siyasi hüquqlarından hüquqi təminatla istifadə etmələri, el əcə də, şəxsiyyətin qlobal demokratik prosesdə iştirakına hüquqi təminat ve- rilm əsi ilə əlaqələndirir və əsaslandırır (3, 200-201). Siyasi demokratikl əşmənin ən mühüm ümumi şərti siyasi sabitlikdir. Siya- si stabillik ölk ənin idarə olunmasında, dövlət təsisatlarını saxlamaq şərtilə, qa- nun ç ərçivəsində cəmiyyətdə, islahatları, dəyişiklikləri nəzərdə tutur. Belə bir fi kir mövcuddur ki, demokratiyanın sabitliyi adətən demokratiyaya birbaşa təd- ric ən keçilməsindən və ondan əhali üçün minimal istifadə edilməsindən asılı- dır. S.P.Hantinqton qeyd edir ki, demokratiyanın həyat qabiliyyətini ideologi- ya laşdırılmış siyasi hərəkatın rəhbərliyi altında inqilabi yolla yaratmaq olmaz. O, yazır: “Avtoritar rejimə qarşı müxalifətdə olan inqilabi qüvvələr özünü de- mokratik hesab edir, lakin onlar hakimiyy ətə gələrkən, əvvəlki rejimdən daha çox repressiv qaydalar t əşkil edirlər”. Qlobal demokratikl əşmənin gedişinə daxili şəraitlə yanaşı, müəyyən xarici amill ər də təsir göstərir. Müasir siyasi nəzəriyyə siyasi demokratikləşməyə, so- sial-siyasi transformasiyaya t əsir göstərən xarici şəraitin və amillərin məcmu- su na aşağıdakıları aid edir. - müasir dünyada demokratiyaya normativ münasib ətin yayılması; - yeni beyn əlxalq təsisatlaşmış demokratikləşmə mühitinin təşəkkülü; - s ivil inkişafın qərbləşmə istiqamətinə dövlətin geniş mədəni təsiri; - dünyanın xeyli ölkələrində real surətdə baş verən demokratik hüquq və azad lıqların genişlənməsi; - birqütüblü beyn əlxalq sistemin iflasi; - avtoritarizmd ən daha demokratik idarəetmə formasına keçıd üçün spesi- fik əlverişli stimullaşdırma yaradan beynəlxalq imkan. Qlobal demokratikl əşmə prosesinə beynəlxalq amillərin təsiri ilə bağlı müx- t əlif konsepsiyalar və fikirlər mövcuddur. Bu mənada F.Şmitter və L.Uaymxedin mövqel əri maraq doğurur. Bu tədqiqatçılar daxili siyasi nəticələrin əldə edilməsinə t əsir göstərən dörd analitik kateqoriya və ya üsul müəyyənləşdirmişlər: - n əzarət-açıq şəkildə pozitiv və ya neqativ sanksiyalar tətbiq etməklə, xa- rici siyas ət vasitəsilə bir ölkənin digər ölkədə demokratiyanı reallaşdırılması; - diffuziya - bir ölk ənin digərinə «neytral» məcburetmədən kənar, bəzən is ə beynəlxalq kanallar vasitəsilə təsiri; - razılaşma - yeni demokratik normalar doğuran beynəlxalq proseslərin və 84
da xili qrupların qarşılıqlı fəaliyyətinin mürəkkəb dəsti; - “öyr ətmə” (şəraitlə əlaqələndirmə); - beyn əlxalq təsisatlar tərəfindən sərfəli xüsusi mənfəət şəraiti müəyyənləş- dirm ək.
F.Şmitter qeyd edir ki, nəzarət və diffuziya beynəlxalq praktikada kifayət qə- d ər çoxdan mövcuddur, razılaşma və “öyrətmə” isə demokratikləşmənin üçüncü dalğası gedişində təzahür etmişdir. Bu tədqiqatçı hesab edir ki, demokratikləşmə dalğası müvafiq olaraq məhz diffuziya prosesi ilə şərtlənir (4, s. 194). Qeyd etm ək lazımdır ki, nəinki demokratiyanın təşəkkülü və inkişafı, eləcə d ə, siyasi demokratikləşməyə təsir göstərən bütün səbəb və amillər bu və ya dig ər formada elitar dairələrin düşüncə tərzində təzahür edir. Elitar dairələr m ənsub olduqları ölkələrdə demokratik siyasi qaydaların yaradılmasını qarşı- larına məqsəd qoyurlar. Belə düşüncə tərzi elə ideal təsəvvürlərin əsas rol oynamasını müəyyənləşdirir ki, əslində praktiki siyasətlə möhkəmləndirilir və sosial reallığın yaradılması mənbəyini təşkil edir. Müxt
əlif ölkələrdə həyata keçirilən demokratikləşmə təcrübəsinin təhlili və ümumil
əşdirilməsi bu prosesin modelinin tipik nümunələrini fərqləndirməyə im kan yaradır. Adətən demokratikləşmənin britaniya variantı klassik model he- sab olunur. H əmin modelin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, monarxiya hakimiy- y əti tədricən məhdudlaşdırılır, vətəndaşın və parlamentin hüququ genışlənir. İlk başlanğıcda vətəndaş hüququ (şəxsi hüquq), sonra siyasi hüquq, daha sonra isə so sial hüquq reallaşır. Tədricən seçki senzi məhdudlaşdırılır və aradan qaldırı- lır. Bu modeli xətti demokratiya adlandırırlar. O, demokratiyanın tədricən, bir istiqam
ətli genişləndirilməsini ifadə edir. Xətti demokratiyadan əhəmiyyətli də- r əcədə fərqlənən digər model dövri model hesab olunur. O siyasi elitanın de- mok ratiyasına formal pozitiv münasibətdə demokratik və avtoritar idarəetmə for malarının əvəzlənməsini nəzərdə tutur. Belə halda xalq tərəfindən seçılən hökum ət ya hərbiçilər tərəfindən devrilir və yaxud özü hakimiyyəti qəsb edir. Dövri modell ə müqayisədə demokratikləşmənin başqa bir modeli-dialektik model daha perspektivlidir. O da dövri model kimi keçid siyasi rejiml ər üçün
qeyri sabitliyi il ə səciyyələnir. Lakin dialektik modelin fərqləndirici cəhəti on- dan ibar ətdir ki, burada demokratiyaya keşid artıq kifayət qədər yetkin daxili z əminin təsiri altında həyata keçirilir. Lakin demokratikl əşməyə bu və ya digər mövqedən yanaşılmasına baxma- ya raq, ona aid yaradılan hər hansı model demokratiyaya daxilən xas olan zid- diyy ətləri nəzərdən qaçırmamalıdır. Praktiki dəyişikliklərdə həmin ziddiyyətlə- r ə etinasızlıq layihələşdirilən məqsədləri şübhə altına ala bilər, dövlətin resurs- la rının tükənməsinə, kütlələrin və ya elitanın demokratik cəmiyyət ilə bağlı ümidsizliyin ə, hətta demokratik rejimlərin totalitar və avtoritar rejimlərə çevril- m əsinə gətirib çıxara bilər. Bu ziddiyyətlər yalnız demokratiyanın formal və real əsaslarının üst-üstə düşməməsi ilə deyil, eləcə də ümumi hakimiyyətin öz t əbiətinə xas olan daxili münaqişələrlə (insanların real qeyri-bərabərliyi, haki- 85
miyy ət təsisatlarının statusunun şəxsiyyətin statusu üzərində üstünlüyü və s.) şərtlənir. İtaliya nəzəriyyəsi N.Bobbio bu ziddiyyətləri obrazlı şəkildə, demok- ra tiyanın “yerinə yetirilməyən vədləri” adlandırmışdır. Politoloji ədəbiyyatda geniş statistik materialların müqayisəli təhlili əsasın- da demokratikl əşmənin başlıca zəmini və yolları belə müəyyənləşdirilir; iqtisa- di, sosial, m ədəni, dini və eləcə də xarici siyasi zəmin. Siyasi demokratikləş- m ənin ən əhəmiyyətli yollarından biri bütövlükdə industrial və iqtisadi inkişa- fın nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsidir. İqtisadi göstəricilərə görə hazırda de- mokratik ölk ələr avtoritar və totalitar dövlətləri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqla- yırlar. Lakin demokratiya ilə iqtisadi inkişaf səviyyəsi arasında bilavasitə asılı- lıq səbəbi yoxdur. İndustrial inkişaf səviyyəsindən demokratiyanın digər zəmini hesab olunan urbanizasiyanın yüksək dərəcəsi də asılıdır. Kənd əhalisi ilə müqayisədə iri şəhərlərin sakinləri demokratiyaya daha hazırlıqlıdır. Demokratikl əşmənin daha bir mühüm şərti kütləvi kommunikasiyanın in- ki şaf etməsidir. Bu, mətbuatın, radio və televiziyanın yayılması ilə səciyyələ- nir. Böyük ərazisi və yüksək sayda əhalisi ilə fərqlənən ölkələrdə kütləvi kom- mu nikasiyasız praktiki olaraq demokratiya qeyri-mümkündür. Demokratikl əşmənin digər əhəmiyyətli zəmini vətəndaşların rifahının yük- s ək səviyyədə olmasıdır. O, sosial münaqişələrin yumşaldılmasına imkan yara- dır. İctimai bolluq cəmiyyətin demokratikləşməsinə əlverişli təsir göstərir. Siyasi demokratiya t əsisatları da müxtəlifdir. Onlara aiddir: parlament de- mok
ratiyası; demokratik seçki sistemi; kütləvi informasiya vasitələri; nüma- y əndəli demokratiya təsisatları; siyasi partiyalar; ictimai-siyasi təşkilatlar; yerli özünüidar ə orqanları; təzyiq qrupları və b. Siyasi demokratiyanın özündə əks etdirdiyi və siyasi demokratikləşməni şərtləndirən ən əhəmiyyətli demokratik təsisatlardan biri parlament hesab olu- nur. Parlament t əsisatında siyasi demokratiya aydın şəkildə öz əksini tapır. Demok ratiyanın başlıca prinsipləri olmaq etibarilə xalqın suverenliyi, çoxluğun idar əetməsi, nümayəndəlik, plüralizm paralamentarizmin bazasını təşkil edir. Parlament öz f əaliyyətini demokratik prinsiplər və dəyərlər zəminində həyata keçir ən hər bir dövlətin zəruri atributudur. O, yüksək seçkili nümayəndəli orqan olmaqla, əhalinin sosial və siyasi cəhətdən fəal qruplarını təmsil edən nüma- y əndələr hesabına formalaşır. Bu demokratik təsisatda qərarların qəbulu mexa- nizmi d ə “çoxluq” prinsipi ilə qəbul edilir (azlığın fikrinə hörmət etməklə yanaşı). Parlament mür əkkəb və ziddiyətli fenomendir. Elə buna görə də, tədqiqat- lar onu q əti və birdəfəlik qiymətləndirməkdə çətinlik çəkirlər. Əlbəttə, ümumi s əpkidə parlament xalqın hüquqi və siyasi mənafeyinin ifadəsi kimi mənalandı- rılır. Parlamentin səlahiyyəti bir tərəfdən onun hüquqi mövqeyini, ölkənin siya- si h
əyatında rolunu müəyyən edən mühüm amildir, digər tərəfdən ümumilli nü- may
əndəli təsisat olmaq etibarilə, parlamentin dövlət hakimiyyətinin digər or qanları ilə qarşılıqlı münasibətlərin zəruri şərtidir. 86
Parlament c əmiyyətin əksəriyyətini təmsil etdiyi və onun iradəsini həyata ke- çirdiyi üçün dövl ət hakimiyyətinin legitimliyinin ən əhəmiyyətli təsisatıdır. Siyasi legitimlik c əmiyyəti maraqlandıran siyasi qərarların qəbul edilməsi ilə reallaşır. Ayrılıqda parlamentin, bütövlükdə hakimiyyətin legitimliyi hələ onların sə- m ərəli siyasi təsisat olmasına əsas vermir. Qanuna əsaslanan, xalqın iradəsi ilə for malaşan legitim hakimiyyət səmərəli olmaya da bilər. Legitim hakimiyyətin v ə onun qollarının (eləcə də qanunverici təsisat olan parlamentin) səmərəli cə- h ətlərdən biri məhz demokratik prinsiplər və dəyərlər əsasında inkişaf etmiş müasir c əmiyyət qurulmasına nail olmaqdan ibarətdir. Rəsmi hakimiyyətin le- gitimliyinin, «qanunililiyinin c əmiyyət tərəfindən etiraf olunması siyasi haki- miyy ətin fundamental xarakterikasıdır». Politoloji tədqiqatlarda belə xarakte- ris tika «legitimlik» (latınca legitumus sözündən götürülüb qanuni deməkdir) an layışında əksini tapır. «Hakimiyyətin legitimliyi» anlayışını elmə ilk dəfə mü asir politologiyanın patriarxı adlandırılan böyük alman politoloqu Maks Ve- ber b əxş etmişdir. Veber bildirirdi ki, legitimlik heç də həmişə bütün hallarda eyni z əminə, kökə malik olan birtipli proses deyildir. Siyasi hakimiyy ətin və xüsusilə onun qanunverici orqanı olan parlamentin legitimliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Siyasi demokratikləşmə prosesi təs- diql əyir ki, cəmiyyətin hakimiyyəti müdafiə etməsi, ona inam nümayiş etdir- m əsi hakimiyyətin, eləcə də qanunverici hakimiyyətin səmərəliliyi üçün vacib şərtdir. Belə səmərəliliyi təmin edən siyasi amillərdən biri məhz başlıca de- mokratik t əsisat sayılan parlament demokratiyasıdır. Qeyd etmək vacibdir ki, v ətəndaşların siyasi hakimiyyətin qanuniliyinə zəif inamı bu hakimiyyətin qey- ri- sabitliyini şərtləndirən başlıca səbəblərdən biridir. Heç də təsadüfi deyildir ki, bu v ə ya digər siyasi hakimiyyət xalqın inamını, etimadını qazanmağa cəhd edir. Bu c əhət siyasi demokratikləşmənin modern mərhələsində getdikcə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Siyasi demokratikl əşmənin modern mərhələsi bir sıra başlıca meyllərlə sə- ciyy
ələnir. Həmin meyarlardan birincisi, siyasi hakimiyyətin demokratikləşmə- si prosesinin intensivliyinin gücl ənməsidir. Başqa sözlə, bilavasitə zorakılığa əsaslanan siyasi hakimiyyət ictimai konsensusa və özünüidarəyə əsaslanan ida- r əçilik forması ilə əvəz olunur. Hakimiyyət münasibətlərində siyasi demokra- tikl əşmə meylinin güclənməsi həmin münasibətlərə ictimai hərəkatların, qeyri- siyasi birlikl ərin təsirinin artması və posttotalitar ölkələrdə vətəndaş cəmiyyəti- nin t əşəkkülü və inkişafı təsdiqləyir. İkinci meyl sivil və demokratik hakimiyyətin mütləq əlaməti kimi legitim- lik amilinin yüks əlməsində təzahür edir. Bütün ölkələrin hakimiyyət strukturla- rı siyasi hakimiyyətin legitimliyini təmin etmək məqsədilə maksimal səy göstə- rirl ər, başqa sözlə, cəmiyyət tərəfindən onun qanuni xarakterinin etiraf olunma- sına çalışırlar. Üçüncü meyl siyasi hakimiyy ətin təşəkkülü və fəaliyyətinin köklü cəhətlə- rind
ən biri olmaq etibarilə, hakimiyyətin bölünməsi sisteminin formalaşmasını 87
s əciyyələndirir. Müasir suverenlik ideyasında belə bir prinsip öz əksini tapıb ki, hakimiyy ət özünün hər hansı qolu, (eləcə də parlament) və ayrıca şəxsiyyət tə- r əfindən ölkədə antidemokratik rejimin təşəkkülünə yol verməməlidir. Bu prin- sip real sur ətdə hakimiyyətin bölünməsi sistemində təcəssüm olunmuşdur. Ha- kimiyy ətin bölünməsi onun üç başlıca və bərabər mahiyyətli qollarının – qa- nunverici, icraedici v ə məhkəmə hakimiyyətinin mövcudluğunu və qarşılıqlı f əaliyyətini nəzərdə tutur. Söhbət hakimiyyətin bölünməsinə əsaslanan təsisat- laşdırılmış hakimiyyətdən gedir. Hakimiyyətin bölünməsi siyasi hakimiyyətin bütün növl ərinin və qeyri-siyasi hakimiyyətin fəaliyyətinin prinsipial şərti və başlıca mexanizmidir. Dördüncü meyl hakimiyy ətin müxtəlif qolları arasında ziddiyyətlərin art- ma sını əks etdirən neqativ prosesi ifadə edir. Bu meyl bütün ölkələrdə iqtisadi v ə siyasi sabitliyə təsir göstərir. Nəhayət, sonuncu meyl hakimiyyət strukturları apa ratının yüksək sürətlə bürokratikləşməsində nəzərə çarpır. Bu proses faktiki olaraq bütün ölk ələrdə təzahür edir və neqativ nəticələr doğurur. Bürokratik aparat siyasi sistemin başlıca ünsürlərindən biridir. Bürokratik hakimiyy
ətdə təmsil olunanlar cəmiyyətdəki rollarını aydın başa düşür və möv- cud sosial sistemd ə ümümi mənafelərin təcəssümü olmağa cəhd etsələr də, prak
tikada onun spesifik maraqlarının formalaşması prosesi baş verir. Siyasi demokratikl əşmənin prinsipləri və təsisatları siyasi təcrübədə işlənib ha zırlanmış müxtəlif demokratik texnologiyalarda reallaşır. Bu texnologiyaya, başqa sözlə proseduraya seçkilər, səsvermə, plebist, referendumlar, danışıqlar, kompromisl ər və s. aiddir. Hazırda birbaşa seçkilərə üstünlük verilməsi heç də t əsadüfi deyil. Çünki əvvəllər geniş istifadə olunan dolayı seçkilər seçki prose- dur larının (texnologiyalarının) demokratikliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı. Onlardan istifad ə edilməsi ilk növbədə, seçicilərin xeyli hissəsinin seçkilərin keçirilm əsində şəxsən iştirak etmək, onların gedişinə və nəticələrinə bilavasitə t əsir göstərmək imkanlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlıdır. Birbaşa seçkilər is ə seçicilərin onlarda həqiqətən ümumi iştirakı imkanlarını yaradır və seçki kom paniyasının tam legitimliyini təmin edir. Bütöv ictimai hadis ə olan demokratiyada seçkilər ən ümumi prosedur kimi əhəmiyyət kəsb edir. Demokratiyanın tamlığı xeyli dərəcədə seçkilərin özünün tex
nikasından, parlamentin seçilməsi yollarından, digər hakimiyyət və idarəet- m ə orqanlarının seçilməsi qaydalarından, seçicilərin bərabərhüquqlu seçim də- r əcəsindən, ümumi seçki hüququna necə əməl edilməsindən, açıq və ya gizli s əsvermədən və digər texnologiyalardan asılıdır. Siyasi demokratikl əşmə təsisatları sistemində kütləvi informasiya vasitələri özün əməxsus əhəmiyyətə malikdir. Adətən «hakimiyyətin dördüncü qolu» ad- lan dırılan KİV-dən kənarda demokratiya ağlasığan deyil. KİV hakimiyyət struk- turları ilə bilavasitə bağlıdır, onlar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. KİV el əcə də siyasətin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Həyat fəaliyyətinin digər növlərinə nisb ətən siyasət xüsusi məlumat mübadiləsi vasitələrinə daha çox ehtiyac duyur. 88
Bel ə ehtiyac ilk öncə, siyasətin öz təbiətindən irəli gəlir və vətəndaşların qrup m əqsədlərinin və maraqlarının həyata keçirilməsi baxımından vacibdir. KİV müasir demokratik cəmiyyətin ən əhəmiyyətli təsisatlarından biri he- sab olunur. KİV cəmiyyətin bütün sferalarına və təsisatlarına, siyasətə, mənəvi h əyatın formalarına əhəmiyyətli təsir göstərir. O, demokratik siyasi rejimlərdə c əmiyyətin siyasi demokratikləşməsi baxımından çox önəmli rol oynayır. Müa- sir politologiyada KİV nəinki hakimiyyətin dördüncü qolu, eləcə də böyük ar- bitr (hakim) kimi d əyərləndirilir. Demokratik siyasi sistemin kütl əvi informasiya vasitələrinə tələbatı bilava- sit
ə onun funksiyalarından, siyasətin agentlərindən (subyektlərindən), demok- ratik siyasi q ərarların qəbul edilməsi üsullarından və digər demokratik mahiy- y ətli amillərdən asılıdır. V.P.Puqaçev və A.İ.Solovyovun qeyd etdikləri kimi, KİV xeyli demokratik və totalitar ideyaların həyata keçirilməsini praktik cəhət- d ən reallaşdırdı (5, 311). O, hakimiyyətin legitimliyinin və həyata keçirilməsi- nin üsullarını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. KİV demokratik hakimiyyətin hə- yata keçirilm əsi texnologiyasının təkmilləşdirilməsinə də ciddi təsir göstərir.
1.
Галкин А.А. Поступ глобализации и кризис глобализма // Полития, 2002. № 2, с.8-15. 2.
Вебер А.Б. Нелиберальная глобализация и ее оппоненты // Полития, 2002. Т.25 -№2. с.24-31. 3.
Sruikshank B. Inclusion and Democracy // American Political Science Review. 2002. vol. 96 – No. 1. Р. 196-208. 4.
Мухаев Р.Т. Теория политики М.,Юнити-Дана. 2005, 625 с. 5.
Пугачев В.П, Соловьев А.И. Введение в политологию М. Аспект Пресс. 2010, 448 с. СОДЕРЖАНИЕ И СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПОЛИТИЧЕСКОЙ ДЕМОКРАТИЗАЦИИ Э.Б. ГАДЖАЛИЕВ РЕЗЮМЕ В статье раскрываются содержание, сущность и специфические особенности поли- тической демократизации, исследуются обуcлавливающие этот процесс объективные и субъективные факторы, а также, в целом, анализируются социально-политические цен- ности строительства демократического общества.
кратический институт, парламент, модель 89
CONTENTS AND SPECIFIC FEATURES OF POLITICAL DEMOCRATIZA- TION E.B.HAJALIYEV SUMMARY The article reveals the contents, essence and specific features of political democratization, examines objective and subjective factors which cause these processes and analyzes socio- political values of the construction of democratic society. Key words: political democracy, political, democratization, democratic institute, parlia- ment, model
Yüklə 97,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|