Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml
Yüklə 113,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏLAQƏSİNİN ƏSAS ASPEKTLƏRİ Ə.B.MƏMMƏDOV, A.Ə.ƏZIZOVA Bakı Dövlət Universiteti Mamadov.aziz@gmail. com
- Açar sözl ər
- РЕЗЮМЕ
- THE MAIN ASPECTS OF MUTUAL RELATIONS OF THE TYPES OF SCIENTIFIC REVOLUTIONS AND RATIONALITY A.B.MAMMADOV, A.A.AZIZOVA
| 90
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2013 FƏLSƏFƏ UOT: 101.1; 1:001.89 E LMİ İNQİLABLAR VƏ RASİONALLIQ TİPLƏRİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİNİN ƏSAS ASPEKTLƏRİ Ə.B.MƏMMƏDOV, A.Ə.ƏZIZOVA Bakı Dövlət Universiteti Mamadov.aziz@gmail. com Almas1959@ yahoo.com M əqalə müasir epistemologiyanın mühüm bir probleminin – elmi inqilablar və elmi rasionallıq tiplərinin qarşılıqlı əlaqəsinin məntiqi-metodoloji təhlilinə həsr edilmişdir. Qarşıya qoyulan v əzifəni reallaşdırmaq məqsədilə məqalədə əvvəlcə elmi inqilabların tipləri, daha sonra is ə elmi rasionallığın dinamikası öyrənilmiş və tədqiq olunan problemlərin kəsişmə nöqt əsində elmi inqilablar ilə rasionallıq tiplərinin üzvi əlaqəsi aşkar edilmişdir.Bu kontekstdə m əqalədə klassik, qeyri-klassik və postqeyri-klassik rasionallığın mahiyyəti və inkişaf dinamikası özünə yer almışdır.
ər: İnqilab, elmin mənzərəsi, elmin idealları, rasionallıq, klassik rasionallıq, qeyri-
klassik rasionallıq, postqeyri-klassik rasionallıq, sinergetika. Elmin n
ə olması, onun müasir mədəniyyətin digər sahələrindən, məsələn, texnika v ə incəsənətdən hansı cəhətlərinə görə fərqlənməsi, elmin struktur və c əmiyyət haqqında rolu məsələsi XXI əsr filosoflarının yaradıcılıqla inkişaf etdirdiyi m əsələlər arasında mərkəzi yerlərdən birini tutmaqla mühüm evristik v ə metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Ənənəvi leksikonda bilik, fəaliyyət, sosial instutut, akademik sistem, elmi- texniki inqilab kimi başa düşülən elmin ictimai şüur formaları sistemində kəsb etdiyi aşkar üstünlük təsadüfi olmayıb, onun müasir c
əmiyyətin sosial həyatında oynadığı həlledici rol ilə , elmin dünyanın d ərk olunmasına və onun məqsədəuyğun dəyişdirilməsinə doğru istiqamətlənən insan f əaliyyətinin ən yüksək forması olması ilə şərtlənir [2, 81-85]. Hazırda elmin inkişaf məntiqini müəyyən edən müxtəlif metodoloji proq- ramlar mövcuddur. Onlardan “falsifikasiya” metodunu, verifikatsisiya prinsipi- ni, T.Kunun “paradıqmalar”konsepsiyasını və İ.Lakatosun “tədqiqatlar proqra- mı”ni ayrıca qeyd edə bilərik [3, 3-20; 4, 135-155; 10, 92-105]. Aralarındakı 91
bir sıra ciddi fərqlə baxmayaraq sonuncu hər iki konsepsiyanın mərkəzi ideyasını elm tarixinin “elmi inqilab” adlanan düyün nöqtəsi təşkil edir. Bu gün elm tarixind ə elmi inqilabların baş verdiyini və onların intellektual əhəmiy- y ətini inkar edən adam çətin ki, tapılsın. Lakin, belə hallarda “elmi inqilab” anlayışı müxtəlif mənalarda işləndiyindən məsələyə aydınlıq gətirmək məqsədi il ə “elmi inqilab” termininin məna çalarlarını qısaca da olsa, aydınlaşdırmaqa ehtiyac duyulur. “İnqilab” sözünün hərfi mənası “çevriliş” deməkdir (5, 4-6). Elm
ə tətbiq edildikdə bu anlayış elmin bütün elementlərinin, o cümlədən, fakt- la rın, qanunların, nəzəriyyələrin , metodalrın, dünyanın elmi mənzərəsinin radi- kal d əyişməsini ifadə edir. Bəs görəsən, faktların dəyişməsi nə deməkdir? Qəti mü əyyən edilmişdir ki, faktların dəyişməsi əsla mümkün deyil, burada söhbət fakt ların özünün deyil, onların təfsirinin, interpretasiyasının, izahının dəyişmə- sind ən gedir. Elmi inqilabdan danışarkən belə bir nüansı da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, elmd ə köklü inqilabi dəyişikliklərdən yalnız o halda danışmaq olar ki, bu d əyişiklik elmin təkcə prinsip, metod və nəzəriyyələrini deyil, həm də, onun baza elementl ərinin ümümiləşdirilmiş ifadəsi kimi çıxış edən konkret m ənzərəsini ehtiva etmiş olsun. Elmi inqilab - elmin inkişafının elə mərhə- l əsidir ki, bu zaman onun elmi mənzərəsi və metodologiyası ilə yanaşı, tədqiqat strategiyası da ciddi dəyişikliyə uğrayır [5, 42-44]. Elmin
əsasları mürəkkəb system olub, bir neçə komponentdən təşkil olunur. Onlardan başlıca olanları aşağıdakılardır: a) dünyanın konkret elmi mənzərəsi (dünya haqqında, onun ümumi xass
ələri və qanunauyğunları haqqında elmi anlayışlar və qanunlar əsasında formalaşan bütöv təsəvvürlər sistemi); b) elmi t ədqiqatın idealları və metodları(elmi fəaliyyətin məqsədləri, onların reallaşdırılması üsulları); c) Elmi t ədqiqatın məqsədlərini, norma və ideallarını əsaslandıran fəlsəfi ideyalar v ə prinsiplər, başqa sözlə elmin fəlsəfi əsasları, elmi inqilablar necə və n ə üçün baş verir? Bu sualın ən konkret və lakonik cavabını bir amerikan fiziki və elm ta- rixçisi T.Kunun “ Elmi inqilabların strukturu” kitabında tapa bilərik.T.Kun el- min inkişaf mərhələlərini iki dövrə ayırır: “normal elm” və “elmi inqilab- lar”dövrü [3]. Elmi f əaliyyətin və ya paradiqmanın müəyyən modelini qəbul ed ən elmi ictimaiyyət nümayəndələri məhz bu model çərçivəsində bütün probleml əri həll etməyə çalışırlar. Paradiqmanın məzmununa nəzəriyyələr, metodoloji normalar, d əyəri standartlar, dünyağörüşü quraşdırmaları və s. komponentl ər daxildir. Mövcud paradiqma çərçivəsində həlli mümkünsüz olan problem v ə məsələlər ortaya çıxdıqda elmin normal dövrü başa çatır və bu zamandan etibar ən köhnə paradiqma “dağılaraq” öz yerini yeni paradiqmaya verir. T.Kunun t əbirincə elmi inqilablar bu yolla baş verirlər. Dünyanın elmi mənzərəsində baş vermiş radikal dəyişiklikləri dəqiq və birm
ənalı qeydə almaqla elm tarixində, xüsusilə təbiətşünaslıq sahəsində bir neç
ə fundamental inqilabı seçib ayırmaq olar.Əğər bu inqilabları onların baş 92
verm əsində daha əhəmiyyətli rol oynamış alimlərin adı ilə adlandırsaq onları müvafiq olaraq Aristotel, Nyuton v ə Eynşteyn inqilabları adlandıra bilərik. B əşəriyyətin mənəvi həyatında elmin yaranması ilə nəticələnən birinci elmi inqilab miladdan əvvəl VI-IV əsrlərdə baş vermişdir.Bu inqilabın tarixi əhəmiyyəti ondadır ki, onun ğedişində insanlar elmi idrakı dünyanın dərkinin və nəzəri m ənimsənilməsinin diğər formalarından fərqləndirməyi öyrənmişlər [1, 6-27]. Elm antik dövrün böyük filosofu Aristotelin əsərlərində (“Fizika”, “Siya- s ət”, “Metafizika”, “Orqanon” və s.) daha aydın başa düşülməyə başlanmışdır. Aris totelin elm qarşısında böyük xidmətlərindən biri bundan ibarətdir ki, o, sü- but haqqinda t əlimi-biliyin alınmasının və sistemləşdirilməsinin başlıca aləti sa yılmış formal məntiqi yaratmış, “kateqoriya-anlayışlar” aparatını işləyib ha- zırlamış, elmi tədqiqatların təşkilinin qanunlarını müəyyənləşdirmiş, təbiət elml
ərini-fizika, riyaziyyat, biologiya və s. bilik sahələrini bir-birindən ayır- maq
la onların ayrı-ayrı predmetlər üzrə diferensiallaşmasına başlanğıc vermişdir. Onun elmi bilikl ərin normaları üçün təklif etdiyi sxem,elmi idrakın t əsvir, izahat, anlama,əsaslandırma üsülları min illər ərzində dünya alimləri t ərəfindən minnətdarlıq hissi ilə qarşılanmış, formula etdiyi klassik məntiq isə özünün m əna və əhəmiyyətini bu gündə qoruyub saxlamaqdadır. Dünyanın antik elmi mənzərəsinin mühüm bir fraqmenti Kainatın strukturu haqqında geosentrik təlim üzərində qurulmuşdur. Kainatın məşhur yunan astronomu K.Ptolomeyi n adı ilə bağlı olan geosentrik sistemi naməlum dünyanın dərki yolunda atılmış çətin və cəsarətli bir addım kimi bəşər tarixində baş vermiş birinci elmi inqilabın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Elm tarixind ə ikinci qlobal inqilab XVI-XVIII əsrlərdə baş vermiş və Kainatın geosentrik sistemindən heliosetrik sistemə keçid başlıca çıxış nöqtəsi olmuşdur. Heliosentrik sistem dünyanın elmi mənzərəsinin aydın nəzərə çarpan əlamət olsa da, bu yenilik həmin dövrdə baş vermiş kardinal dəyişikliklərin mahiyy
ətini qabarıq əks etdirə bilməmişdir. Buna görə də, ikinci qlobal inqila- bın təbii-elmi fikirdə yaratdığı dəyişikliyin ümumi mənasının görkəmli nüma- y əndələri H.Kopernik, Q.Qaliley, İ.Kepler, R.Dekart, İ.Nyüton, R.Huk və b. olmuş klassik təbiətşünaslığın formalaşması kimi ifadə etmək daha dürüst olar- dı. Təbiət haqqında mütləq həqiqətin qazanılması klassik elmin idealı, müşahi- d ə olunan hadisələrin determinasiya olunması isə onun idrakı metodu sayıl- mışdır. Klassik elm ç ərçivəsində dünyanın elmi mənzərəsi mexaniki xarakter daşımış, təbiət və insan haqqında biliklər isə mexanikanın fundamental qanunlarına müncər edilmişdir [2, 62-72]. Xatırladaq ki, klassik elm idraka subyektdən kənarda və ondan asılı olmadan mövcud olan obyektl ərin təfəkkürdə inikası kimi baxılan materialist f əlsəfənin ideya və prinsiplərinə söykənmişdir. Dünyanın eksperimental-riyazi təbiətşünaslığı və klassik rasionallıq üz ərində yüksələn mexaniki mənzərəsi bu inqilabın başlıca yekunu olmuşdur. 93
Elm bu inqilabın dalğalarında praktiki olaraq XIX əsrin sonunadək inkişaf etmişdir. Bu müddət ərzində dünyanın artıq qərarlaşmış ümumi mənzə- r əsini tamamlayan və onu daha da mürəkkəbləşdirən bir sıra böyük kəşflər edil miş və bu kəşflər sayəsində mexaniki və fiziki hadisələrin öyrənilməsinə yön əldilən klassik elmdən daha nizamlı təşkil olunmüş qeyri-klassik elmə keçid prosesi baş vermişdir. Sosial h
əyatın mənəvi iqlimində biologiya, kimya, geologiya kimi funda- mental elml ərin meydana gəlməsi dünyanın mexaniki mənzərəsinin ümumelmi v ə ümumdünyagörüşü olması ideyasını aradan qaldırmışdır.Bu dövrdə geologi- ya v ə biologiya elmləri dünyanın elmi mənzərəsinə onun mexaniki mənzərə- sind ə rast gəlinməyən inkişaf ideyasını daxil etmişlər. Bu dövrdə elmin fəlsəfi əsaslərında da ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Bu m
ərhələdə fəlsəfənin mərkəzi problemləri aşağıdakılar olmuşdur: müxt
əlif elmlərdə təmərküzləşmiş elmi biliklərin diferensiyasıyası və inteq- rasiyası məsələsi; elmi tədqiqat metodlarının nisbəti; elmlərin təsnifatı və onun bölgü prinsipl ərinin axtarılması. Klassik elmin idrakı məqsədlərinə gəldikdə isə tanınmış rus filosofu V.S.Stepin belə hesab edir ki, mütəsəkkil elmin q ərarlaşması dövründə bu məqsədlərdə əsaslı dəyişikliyə uğramışdır [9, 24-38]. Elmin əsaslarını lərzəyə salan üçüncü qlobal inqilab XIX-XX əsrin qovşağında, XX əsrin ortalarına davam etdirmişdir.Bu inailabın gedişində baş vermiş əsaslı d əyişikliklər elmin müxtəlif sahələrini əhatə etmişdir: fizikada relyativist və kvant n əzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasının, biologiyada genetika, kimyada- kvant kimyası və s. bu qəbildəndir. Bütün bu dəyişikliklər sayəsində əsasları klassik elmin əsaslarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən qeyri-klassik təbiət- şünaslıq formalaşıb. Qeyri-klassik elmdə klassik ideallar və normaları da də- yişikliyə uğradı. Bu halda təfəkkür obyekti kimi deyil, yəni təbii halında deyil, cihazla qarşılıqlı təsirdə nümayiş etdirdiyi halda öyrənirdi. Yeni inqilabın gedişində elmin fəlsəfi əsasları da ciddi dəyişikliyə uğradı: F əlsəfə elmi biliyin tarixən dəyişməsi ideyasını irəli sürüb, həqiqətin nisbiliyi prinsipini t əsdiq etdi və idrak prosesində subyektin fəallığı haqqında təsəv- vürl əri işləyib hazırladı. Fəlsəfədə bir sıra problemlərin müvəffəqiyətli həllinə imkan ver ən kateqoriyalar, o cümlədən, hissə, tam, səbəb, təsadüf, zərurət və s. kateqoriyaların məzmunu dəyişikliyə uğrayıb xeyli zənginləşdi. B əşəriyyətin intellektual həyatında dördüncü elmi inqilab XX əsrin üçün- cü rübünd ə başlayıb, postqeyri-klassik elmin meydana gəlməsi ilə müşayət olundu. Elmin inkişafının bu mərhələsində özünütənzimləyən sistemlər ilə yanaşı, özünü təşkil edən sistemlər də tədqiqat obyektinə çevridi. Tədqiqat ob- yektinin d əyişilməsi ilə əlaqədar olaraq sinergetika adlanan yeni bir inteqrativ elm h əyata vəsiqə aldı. Bel əliklə, biz elm tarixində baş vermiş inqilabların səciyyəvi xüsusiyyət- l ərinin qısaca da olsa, nəzərdən keçirdik. Bəşəriyyət tarixində baş vermiş radikal inqilablar rasionallıq tiplərinin dəyişiləsi ilə bağlı olmuşdur. Elmi rasionallıq – obyektiv həqiqətin alınmasına doğru istiqamətlənən və 94
“subyekt-idark vasit ələri-obyekt” münasibətləri formasında təmsil olunan elmi f əaliyyətin halıdır. Akad. V.S.Stepin elmin tarixi inkişafında elmi rasionallıq tipinin d əyişməsi ilə səciyyələnən xüsusi dövrləri qeydə alaraq rasionallıq tipl ərinin üç olduğunu göstərir: klassik rasionallıq, qeyri-rasionallıq və postqeyri- klassik rasionallıq V.S.Stepin rasionallığın bu tiplərinn fərqləndiril- m əsinin aşağıdakı meyarlarını qeyd edir: a) elmin mənimsədiyi obyektlərin sis- tem t əşkillərinin xüsusiyyətləri. Bu baxımdan o, sistemləri sadə sistemlərə; özünüt ənzimləyən mürəkkəb sistemlərə; özünü təşkil edən mürəkkəb sistemlə- r ə ayırır; b) rasionallığın hər bir tipinə məxsus olan tədqiqat ideallarının və normalarının (izahat, təsvir, əsaslandırma, biliyin strukturu və qurulması) siste- mi; c) elmi bilikl ərin tarixi dövrə uyğun olan mədəniyət sisteminə qoşulmasını idari f
əaliyyət üzərindəki fəlsəfi-metedoloji refleksiyanın spesifikliyi. Rasionallığın inkişafının tarixən birinci tipini klassik rasionallıq təşkil etmişdir [8, 18-25]. Klassik rasionallıqda elmi tədqiqatın əsas obyektləri sadə sisteml
ər olmuşdur. Sadə sistemlərin əlamətdar cəhəti bundan ibarətdir ki, onlar az sayda elementl ərdən təşkil olunur və belə sistemlərin hissələrinin xass
ələrinin cəmi bütövlüklə tamın xassəsini müəyyən edir. Klassik rasional- lıqda əşya və prosesin nisbəti xüsusi bir tərzdə şərh olunur: əşyaya(cisim) proses ə nəzərən birinci kimi baxılır, proses isə bir cismin digərinə təsiri kimi anlaşılır. Klassik yanaşmada səbəbiyyət Laplas determenizmi ilə müəyyən olunur. M əkan və zamana obyektə nəzərən xarici şey kimi baxılır. Klassik rasionallıqda yalnız fiziki obyektlərə deyil, həmçinin bioloji və sosial obyektl ərə də sadə mexaniki sistemlər kimi baxılmışdır.Bu fikrin həqiqi- liyin ə inanmaq üçün Holbaxın insan və cəmiyyət haqqında konsepsiyasının, Sen-Simonun v ə Füryenin ümumdünya cazibə qanununu insan ehtiraslarına münc ər etmək təşəbbüslərini, O.Kontun cəmiyyət nəzəriyyəsini sosial mexanika timsalında qurmaq cəhdini xatırlamaq kifayyətdir. Klassik rasionallıqda biliyin əsaslandırılmasının idealları və normaları da xüsusi formada şərh edilmişdir. Burada nəzəriyyənin əsaslandırılmasınin tələbi kimi iki prinsip ir əli sürülmüşdü: birinci prinsip nəzəriyyənin təcrübi yolla təs- diq edilm əsi prinsipi,ikinci prinsip isə nəzəriyyənin fundamental postulatlarının əyani səciyyə daşıması prinsipi olmuşdur. Dünyanın mütləq mənzərəsinin yaradılması fikri klassik rasionallığın ali ideyası sayılmışdır. Rasionallığın inkişafının ikinci tipi öz ifadəsini qeyri-klassik rasional- lıqda tapmışdır [7, 5-17]. Qeyri-klassik rasionallığın əsas tədqiqat obyektinin mür
əkkəb özünütənzimləyən sistemlər təşkil etmişdir. Özünütənzimləyən mür
əkkəb sistemlər nisbi muxtariyyata malik altsistemlərdən təşkil olunur və bu altsisteml ər arasında düz və əks əlaqələr təsir göstərir. Özünütənzimləyən mür
əkkəb sistemlərin ən yaxşı nümunələrinə texnikada təsadüf etmək olar: avtomatik d əzgahlar,avtomat-zavodlar, süni peyklərin və kosmik gəmilərin idar
ə sistemləri və s. bu qəbildən olan özünütənzimləyən sistemlərdir.Canlı t əbiətdə və cəmiyyətdə də onların nümunələri mövcuddur: orqanizmlər, populyasiyalar, biogeosenozlar, sosial obyektl ər və s. 95
Tam v ə hissə kateqoriyaları özünütənzimləyən mürəkkəb sistemlərdə yeni m əna kəsb edir.Bu halda hissə tamın daxilində və ondan kənarda müxtəlif xass ələr nümayiş etdirir.Özünütənzimləyən mürəkkəb sistemlərdə tam nəinki onu t əşkil edən hissələrin xassələrindən asılıdır,o həm də bu hissələrin xass ələrinin müəyyən edir. Böyük,özünüt ənzimləyən mürəkkəb sistemlər üçün səbəbiyyət də artıq Laplas determinizmin ə müncər edilə bilməyib “ehtimal” və “məqsədli səbəbiy- y ət” ideyaları ilə tamamlanır. Bu ideyalardan birincisi sistemin davranışının, ikinci is ə sistemin özünütənzimləməsi fəaliyyətin xarakterizə edir [6, 169-171]. T ədqiq olunan obyektlərin yeni tipinə uyğun olaraq elmi rasionallığın yeni idealları və normaları da formalaşmışdır. İdraka qeyri-klassik yanaşma özünün
ən qabarıq ifadəsinin biliyin relyativist kvant fizikasında təsdiq tapmış izahat,t
əsvir və sübut ideallarında və normalarında tapır. Qeyri-
klassik rasinallığın ideal və normalarının epistemoloji əsasını idrakın yaradıcı təbiəti haqqında təsəvvürlər təşkil edir. Burada dərk edən z əkaya artıq öyrənilən obyektdən kənarda mövcud olan şey kimi deyil,obyektin daxilind ə yerləşən və onun tərəfindən determinə olunan fenomen kimi baxılır. Rasionallığın inkişafının üçüncü mərhələsi postqeyri-klassik rasionallıq adlanır. Postqeyri-klassik elmin inkişaf strategiyası özünütəşkiledən mürəkkəb, dissinativ sisteml ər ilə müəyyən olunur. Özünütənzimləyən sistemlər ilə müqayis ədə özünütəşkiledən sistemlər bütövlüyün daha mürəkkəb tipini təşkil edir.Sistem obyektl ərin bu tipinin inkişafı onunla xarakterizə olunur ki, bu inkişafın gedişində özünütənzimləmənin bir növündən digərinə keçid prosesi baş verir.Burada özünütənzimləmə sistemin inkişafının mahiyyəti kimi deyil, onun yalnız aspektlərindən, dayanıqlı hallarından biri kimi çıxış edir. Özünüt
əşkiledən mürəkkəb sistemlərin xarakterik cəhətləri onların mürəkkəb, açıq, qeyri-xətt, dissinativ və tarazlıq halından uzaq olmasıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, özünüt əşkiledən mürəkkəb sistemlərin inkişafında özünütən- ziml əmə növlərinin müəyyən ardıcıllıqla bir-birini əvəzləməsi hadisəsi baş verir. Sistemin özünüt ənzimləmə növlərinin bir-birini əvəzləməsi “dinamik xaos” adlanan faza keçidl əridir. Bu keçidlərin xarakteristikası öz ifadəsini qeyri- tarazlıqlı termodinamikada və sinergetikada tapır. Özünütəşkiledən sis- teml ərin digər bir səciyyəvi xüsusiyyəti onların elementlərinin təşkil səviyyələ- rinin iyerarxiya prinsipi əsasında qurulması və inkişaf prosesində yeni təşkil s əviyyələri yarada bilməsidir. Həm də yeni yaranan səviyyələr ilə əvvəlki s əviyyələr arasında baş verən əks əlaqə sayəsində yeni yaranan hər bir səviyyə daha əvvəl qərarlaşmış səviyyələrə təsir edərək, onları yenidən təşkilatlan- dırmaqla sistemin bütövlüyünü yenidən təmin edir. Sistemdə yeni səviyyələrin yaranması ilə onun təşkili diferensiallaşaraq onda yeni, nisbi müstəqil altsisteml ər yaradır. Yeni yaranan altsistemlər isə öz növbəsində sistemin idarə blokunun yenid ən qurulmasına, onda yeni nizam (qayda) və parametrlərin, düz v ə əks əlaqələrin yeni tiplərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. Özünüt əşkiledən mürəkkəb sistemlərin tədqiqatçılar tərəfindən sözsüz 96
q əbul edilən əlamətlərindən biri də onların açıq sistemlər olmasıdır [6, 186- 192]. Amerikan kibernetiki Q.Ferster sinergetika yaranmazdan h ələ xeyli əvvəl bu m əsələni qabardaraq yazırdı ki,əgər sistem onu enerji və nizam ilə təmin etm ək iqtidarında olan ətraf mühitlə daima təmasda olmursa, deməli, “özünü- t əşkiledən sistem” anlayışı öz mənasını itirir. Açıq sistemlər elə sistemlərdir ki, onlar xarici mühitd ən fasiləsiz olaraq maddə, enerji və informasiya qəbul edir v ə bu mübadilə hesabina özlərinin müəyyən halını qoruyub saxlayırlar. Termo- di namikanın ikinci prinsipinə görə bircinsli və dayanıqlı hala can atan qapalı sisteml ərdən fərqli olaraq açıq sistemlərin ətraf mühitdən qəbul etdikləri mad- d ə, enerji və informasiya axını onların qeyri-tarazlıq halında qalmasını təmin edir. Bel ə sistemlərdə onların bütövlüyü üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən və onların mühitlə qarşılıqlı təsirlərini fiksələyən xüsusi informasiya strukturları formalaşır. Açıq sistemlərin fəaliyyətində qanunauyğunluq və zərurətlə yanaşı t əsadüfi amillər, o cümlədən kiçik amplitudlu rəqslər-fluktuasiyalar da əhəmiyyətli rol oynayır. B əzən flüktuasiyalar o dərəcədə güclü olur ki, onlar hətta sistemin təşkili- ni poza da biliri ər. Flüktuasiyaların maksimum qiymətə çatdığı bifurkasiya nöqt əsində sistemdə mikrostrukturlardan makrostrukturlar yaranır. Özünütəş- kiled ən sistemlərin spektrinə yalnız funksiyalaşması baxımından deyil, həm də inkişafı baxımından öyrənilən bioloji obyektləri, müasir nano və biotexnologi- ya ları, hər şeydən əvvəl, gen mühəndisliyini, müasir layihələşdirmə sistemləri- ni aid etm ək olar. Özünütəşkiledən mürəkkəb sistemlərə həmçinin insan- kompyüter dialoqu t əşkil edən müasir kompyüter şəbəkələri, “qlobal hörüm- ç əyi” - interneti, nəhayət, tarixi inkişafda götürülən bütün sosial obyektləri aid etm ək olar. Mürəkkəb özünütəşkiledən sistemlərin dərk olunması üçün xüsusi kateqorial matritsadan istifad ə olunur. Belə kateqoriyalar sisteminə özünütəş- kiletm ə, mürəkkəblik, açıqlıq, qeyri-xəttilik, dissipatsiya, attraktor, qəribə at- traktor, bifukatsiya, fraktal, nizam, xaos, entropiya, fluktuasiya v ə s. anlayışlar aid edil ə bilər. Özünütəşkiledən sistemlərin təsvirində hissə və tam anlayışları yeni m əna kəsb edir [6, 171-182]. Sistemin təşkilinin yeni səviyyələri formala- şarkən onun bütövlüyü yenidən qurulur və onda yeni qayda parametrləri meydana çıxır. Başqa sözlə, bu halda tamın sistem keyfiyyətlərinin xüsusiyyət- l ərinin qeydə alınması artıq kifayət etmir, bu anlamı sistemin inkişafl müddə- tind ə onun bütövlük növlərinin dəyişməsi ideyası ilə tamamlamaq lazım gəlir. Özünüt əşkiledən mürəkkəb sistemlərin nəzəri mənimsənilməsi həmçinin “s əbəbiyyət” kateqoriyasının da mənasının genişləndirilməsini tələb edir. Si- ner getikada bu anlayış imkanın gerçəkliyə çevrilməsi təsəvvürləri ilə əlaqələndirilir. Özünüt
əşkiledən sistemlərə tətbiq edildikdə məkan və zaman kateqoriya- larının yeni səpgiləri ortaya çıxır. Məlum olur ki, sistemdə yeni təşkil s əviyyəsinin yaranması onun daxili məkan-zaman strukturunun dəyişməsi ilə müşayət olunur. Sistemin diferensiallaşması və onda yeni səviyyələrin forma- laşması isə hər bir səviyyənin özünəməxsus məkan-zaman strukturunun yaran- 97
ma sına səbəb olur. Özünütəşkiledən sistemlərin mənimsənilməsi fəaliyyətin xüsusi strategiyasını da tələb edir. İnsanın özünütəşkiledən mürəkkəb sisteml
ərlə qarşılıqlı təsiri elə bir tərzdə cərəyan edir ki, nəticədə insanın həmin sisteml
ərə təsiri onlara nəzərən xarici amil kimi deyil, onların mümkün hallar sah
əsini geriyədönməz şəkildə dəyişdirən daxili amil kimi çıxış edir. Özünüt
əşkiledən açıq sistemlər haqqında yuxarıda söylədiyimiz mülahi- z ələr belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, postqeyri-klassik elm xüsusi növ mür əkkəb sistemlərlə iş görür. Burada dünyanın elmi mənzərəsi təbiətin və insanın təşəkkülü və tarixi inkişafı ideyası üzərində qurulur. Müxtəlif elmlərdə formalaşan xüsusi elmi mənzərələr postqeyri-klassik elmdə artıq adekvatlıq iddiasında olmayıb, dünyanın ümumelmi mənzərəsinin yalnız nisbi müstəqqil fraqmentl ərinə çevrilirlər. Yuxarıda biz elmi inqilablarla əlaqədar rasionallıq tiplərindən bəhs edib, onların intellektual təsvirini verdik.Deyilənlərə bunu da əlavə etmək istərdik ki, elmi rasionallığın tipi alimlərin elmi fəaliyyətinin “subyekt-tədqiqat vasitələri- obyekt” kimi t əsvir olunan və obyektiv həqiqətin alınmasına doğru istiqam ətlənən konkret halıdır. Rasionallığın elmi fəaliyyətdə “cubyekt-idrak vasitəsi-obyekt” kimi başa düşülən klassik tipi idrak obyektini adı çəkilən münasibətin başlıca komponenti kimi seçib ayırmış və bu halda subyektə, idrak vasitələrinə, tədqiqat metodlarına, idrakın ideal və normalarına aid nə varsa hmısını obyektin nəzəri izahından və təsvirindən sıxışdırıb çıxarmışdır. Bu kontekstdə obyekt haqqında qazanılmış biliyin məzmununda subyekt və idrak vasitələri haqqında infor- masi yaların iştirak etməməsi qazanılmış biliyin həqiqiliyinin və obyektivliyinin z əruri şərti kimi qəbul edilmişdir. Rasionallığın klassik tipində idrakda subyektin f əallığın və tədqiqat vasitələrinin(cihazların və modellərin) idrak prosesin ə təsirinin nəzərə alınmaması elmin əsaslarının sosial-mədəni amillər il ə dərk edilməsinin başa düşülməməsinə səbəb olmuşdur. Elmi rasionallığın klassik tipindən fərqli olaraq qeyri-klassik tipi tədqiqat vasit
ələrinin idrak obyektinə təsirinin dərk edilməsi ilə xarakterizə olunur. Burada idrak vasit ələrinin obyektə təsiri nəzərə alınaraq idrak prosesinin nəzəri izahına və təsvirinə daxil edilir. Başqa sözlə, qeyr-klassik rasionallıqda “sub- yekt-idrak vasit ələri-obyekt” sistemində tədqiqatçının diqqəti eyni zamanda h əm obyektə, həm də idrak vasitələrinə yönəldilir, lakin belə bir fakt yenə də d ərk edilməmiş qalır ki, tədqiqatın strategiyasını, onun formalaşması üsullarını, obyektl ərin seçilib götürülməsini müəyyən edən məqsədlər mədəniyyətdə üstünlük t əşkil edən dünyagörüşü və dəyəri amillər ilə necə şərtlənir. Rasionallığın postqeyri-klassik tipində belə bir həqiqət dərk olunur ki, idrak prosesind ə obyekt haqqında qazanılan biliklər yalnız onun idrak vasitələri il ə qarşılıqlı təsirinin xüsusiyyətləri ilə deyil, həm də subyektin fəaliyyətinin d əyəri-məqsədli strukturları ilə müəyyən olunur. Bel əliklə, bəşəriyyətin mənəvi həyatında baş vermiş elmi inqilablar aliml ərin fəaliyyət üsullarını dəyişərək rasionallıq tiplərinin bir-birini izləmə- 98
sin ə səbəb olmuşdur. Lakin bu prosesdə yeni və köhnə rasionallıq tipləri arasında dərin uçurum yaranmır: rasionallığın hər bir yeni tipi əvvəlki tipi m əhv etməyərək onun yalnız tətbiq sərhədlərini aşkara çıxarır. Buna görə də biz elmin inkişafının hazırki mərhələsini postqeyri-klassik dövr adlandırdıqda, bununla heç d ə rasionallığın əvvəlki tiplərini sözün mütləq mənasında inkar edib tarixin arxivin ə göndərmirik. Onların metodoloji üsulları, normaları və idraki idealları mürəkkəblik dərəcəsi nisbətən az olan obyektlərin öyrənilməsi üçün özl ərinin qnoseoloji və metodoloji dəyərlərini hələ də qoruyub saxlayır.
1.
Грушевицкая Т.Г., Садохин А.П. Концепция современного естествознания. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003, 670 с. 2.
3.
Кун Т. Структура научных революций. М.: АСТ, 2001, 288 с. 4.
Лакатос И. Методология научно-исследовательских программ // Вопросы философии, 1995, №4, 135-155 с. 5.
Лазарев Т.В., Трифонова М.К. Структура познания и научная революция. М.: Высшая школа, 1980, 192 с. 6.
əmədova R.M., Məmmədova Ə.B. Sistemli yanaşma və sinergetik paradiqma. Bакı: Eлм, 2012, 279 с. 7.
В.С. Саморазвивающиеся системы и постнеклассическая рациональность // Вопросы философии, 2003, №8, 5-17 с. 8.
Степин В.С. Научная рациональность в техногенной культуре: типы и историческая эволюция // Вопросы философии, 2012, №5, с.18-25. 9.
цивилизации. М.: ИФРАН, 1994, 384 с. 10.
Lakatos I. Methodogy of scientific research programmes - Gretocismand gromth of knowledge. Cambridge, 1970, p.92-105.
Статья посвящена одной из важнейших проблем современной эпистемологии – анализу взаимно логико-методологических взаимосвязей научных революций и научных рациональных типов. Для реализации поставленной цели в начале статьи даны типы научных революций, затем изучена динамика научного рационализма, и в точке соприкосновения изучаемых проблем установлена органическая связь между научными революциями и рациональными типами. В этом контексте в статье даны сущность классического, неклассического и пост неклассического рационализма и динамика его развития.
классический рационализм, неклассический рационализм, пост неклассический рационализм, синергетика
99
THE MAIN ASPECTS OF MUTUAL RELATIONS OF THE TYPES OF SCIENTIFIC REVOLUTIONS AND RATIONALITY A.B.MAMMADOV, A.A.AZIZOVA SUMMARY The presented article is devoted to the important problem of epistemology- logical and methodological analyses of the logics of scientific revolution and scientific rationalism and their mutual relation. For the realization of the aim, firstly the types of scientific revolutions and then the dynamics of scientific rationalism have been learned and the connections between scientific revolutions and types of rationalism from the point of view of intersection have been discovered as well. In this context, in the presented article the essence and development rationalism of classical, non-classical and post non-classical points have got their expressions.
rationalism, non-classical rationalism, post non-classical rationalism, synergetics Yüklə 113,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|