120
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2013
İQTİSADİYYAT
UOT 338.242.4
AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT BÜDCƏSİ XƏRCLƏRİNİN İQTİSADİ
ARTIMA TƏSİR MƏSƏLƏLƏRİ
AĞA-KƏRİM HACIYEV
AMEA İqtisadiyyat İnstitutu
a.h.haciyev@gmail.com
M
əqalədə Azərbaycanda dövlət büdcəsi xərclərinin iqtisadi artıma təsiri və onun
t
əkmilləşdirilməsi istiqamətləri araşdırılır.
Elmi
ədəbiyyatda mövcud olan yanaşmalara əsasən dövlət büdcəsi xərclərinin iqtisadi
artıma təsir məsələləri, neft ixracı ölkələri timsalında, dəqiqləşdirilərək göstərilir ki, dövlət
büdc
əsi xərclərinin optimal səviyyəsi hər bir ölkənin iqtisadi xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq
mü
əyyənləşdirilməlidir.
M
əqalənin sonunda Azərbaycanda büdcə prosesinin təkmilləşdirilməsi üçün istifadə
oluna bil
əcək büdcə qaydaları, o cümlədən dövlət büdcəsinə edilən transfertlərin səviyyəsi
t
əhlil olunur.
Açar sözl
ər: ÜDM , dövlət büdcəsi xərcləri , iqtisadi artım, makroiqtisadi sabitlik, dövlət
büdc
əsi kəsri
Giriş. Məlumdur ki, iqtisadi artım və makroiqtisadi tənzimləmə
siyas
ətlərində seçilmiş hədəf, mexanizm və istifadə edilən alətlər ölkədə
investisiya mühiti v
ə sosial-iqtisadi inkişafın fərqli səviyyələrini təmin edir. Bu
s
əbəbdən də, istər inkişaf etməkdə olan, istərsə də inkişaf etmiş ölkələrdə
yaranmış konkret iqtisadi şəraitdən asılı olaraq makroiqtisadi siyasətin əsas
mexanizm v
ə alətlərinin istifadə isriqamətləri ilə iqtisadi artımın sürəti və
iqtisadiyyatda struktur d
əyişiklikləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin təhlili və
qiym
ətləndirilməsi daima aktuallığını saxlayan tədqiqat məsələlərindəndir.
İqtisadi nəzəriyyədə istər iqtisadi artım, istərsə də makroiqtisadi stabilləş-
dirm
ə siyasətlərinin reallaşdırılmasında fərqli yanaşmalar mövcuddur. Ən
ümumi şəkildə onlar aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:
-
iqtisadi artım siyasəti: 1) daxili tələbin genişlənməsinə əsaslanan tələb
iqtisadiy
yatı variantı; 2) daxili təklifin genişlənməsinə əsaslanan təklif iqtisa-
diyyatı variantı;
121
-
makroiqtisadi stabill
əşdirmə siyasəti: 1) ortodoksal variant, iqtisadiy-
yatın stabilləşdirilməsi və inflyasiyanın səviyyəsinə nəzarət milli valyutanın
nominal mübadil
ə məzənnəsi, faiz dərəcəsi və büdcə kəsrinin səviyyələrinin
t
ənzimlənməsi üzrə; 2) qeyri-ortodoksal variant, stabilləşdirmənin təmin
olunması dövlət tərəfindən qiymətlərin və gəlirlərin səviyyəsinə birbaşa və sərt
n
əzarətin həyata keçirilməsi üzrə; 3) qarışıq variant, birinci və ikinci
variantların eyni zamanda tətbiqi üzrə.
Elmi
ədəbiyyatda makroiqtisadi tənzimləmənin iki istiqaməti – pul-kredit
v
ə büdcə-vergi siyasətlərinin iqtisadi artımın və makroiqtisadi stabilləşdirmə-
nin t
əmin olunmasında əhəmiyyəti üzrə fərqli baxışlar mövcuddur. Lakin əgər
pul-kredit siyas
əti rejimlərinin iqtisadi artım və makroiqtisadi stabilləşdirmədə
yeri v
ə təsir istiqamətləri üzrə bir mənalı yanaşma müəyyənləşibsə, büdcə xərc-
l
ərinin səviyyəsi və strukturu üzrə dəyişikliklərin iqtisadi artım və makroiqtisa-
di stabill
əşdimədə yeri və təsiri istiqamətləri üzrə, bu cür birmənalı yanaşma
mövcud d
eyil. Bu baxımdan da büdcə xərcləri siyasəti, iqtisadi artım və makro-
iqtisadi sabitlik m
əsələlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin təhlili və qiymətləndi-
rilm
əsi makroiqtisadi siyasətdə araşdırılan mühüm tədqiqat məsələlərindəndir.
Az
ərbaycanda əsaslı iqtisadi islahatların başlandığı ilk dövrlərdən
etibar
ən müxtəlif illərdə fərqli iqtisadi artım və stabilləşdirmə strategiyaları
reallaşdırılıb. Belə ki, 1995-1999-cu illər – reallaşdırılan sərt büdcə xərcləri
siyas
əti, 2000-2003-cü illər – balanslaşdırılmış büdcə xərcləri siyasəti ilə,
2004-2008-ci ill
ərdə isə ekspansionist büdcə xərcləri siyasəti ilə əvəzlənib və s.
Bütün bu siyas
ətlərin iqtisadi artıma təsir istiqamətlərinin qiymətləndiilməsi
onların mövcud nəzəri yanaşmalar üzrə təhlilini və bu əsasda, Azərbaycan
üçün m
əqbul yanaşma istiqamətinin müəyyənləşdirilməsini tələb edir.
M
əqalədə, bu baxımdan, Azərbaycanda büdcə xərcləri siyasəti və iqtisadi artım
m
əsələlərinin qarşılıqlı əlaqələri araşdırılır.
Büdc
ə xərcləri siyasəti, iqtisadi artım və makroiqtisadi sabitlik.
İqtisadi nəzəriyyədə dövlət xərclərinin iqtisadi artıma təsirinə iki fərqli
yanaşma mövcuddur: 1) Keyns nəzəriyyəsinə əsaslanan yanaşmalara müvafiq
olaraq dövl
ət xərclərinin artımı və məcmu tələbin genişlənməsinin iqtisadi
artımı sürətləndirməsi; 2) “yeni klassik” nəzəriyyələrə əsaslanan yanaşmalara
müvafiq olaraq iqtisadi artıma dövlət xərclərinin səviyyəsindən daha çox, bu
x
ərclərin strukturu və onun təkmilləşdirilməsinin təsir göstərməsi istiqamətləri.
Empirik t
ədqiqatlarda dövlət xərclərinin (və ya dövlətin ölçülərinin)
iqtisadi artıma təsirinin qiymətləndirilməsi məsələlərinə yanaşmalar bir sıra
nisbi parametrl
ərin - ilk növbədə, büdcə xərclərinin ÜDM-də payı; büdcə sek-
torunda m
əşğul olanların iqtisadiyyatda təmin olunmuş ümumi məşğulluqdakı
payı; dövlət büdcəsi üzrə həyata keçirilən investisiyaların ümumi investisiya-
lar
dakı payı və s.- qiymətləndirilməsi üzrə aparılır. Araşdırılan əsas suallar sı-
ra
sında isə: a) dövlətin nisbi ölçüləri ilə iqtisadi artım templəri arasında asılı-
lığın mövcudluğu; b) bu asılılığın (əgər mövcuddursa) forma və istiqamətləri;
c) iqtisadi artım sürətinin dəyişməsi ilə bu əlaqələrin xarakterində baş verən
122
d
əyişikliklər; d) iqtisadi artım sürəti baxımından dövlətin optimal ölçülərinin
mövcudluğu və s. göstərmək olar. Əldə olunmuş nəticələr baxımından empirik
t
ədqiqatları 3 qismə ayrılır:
•
büdc
ə xərclərinin artım sürətinin yüksəlməsi iqtisadi artımı zəiflədir
(başqa sözlə, dövlətin ölçülərinin artım sürəti iqtisadi artım templərini
z
əiflədir);
•
dövl
ətin ölçüləri ilə iqtisadi artım arasında dayanıqlı əlaqə mövcud
deyil;
•
dövl
ətin ölçüləri ilə iqtisadi artım arasında birbaşa və müsbət əlaqələr
mövcuddur (başqa sözlə, dövlətin müxtəlif istiqamətlər üzrə həyata keçirdiyi
büdc
ə xərcləri sürətləndikcə iqtisadi artım sürətlənir).
Dövl
ətin iqtisadiyyatda fəaliyyətinin miqyasını xarakterizə edən ən
ümumil
əşdirilmiş göstərici - dövlət büdcəsi vasitəsi ilə maliyyə resurslarının
yenid
ən bölgüsünün miqdarı və ya dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də payının
s
əviyyəsidir. Bu istiqamətdə tədqiqatlar sırasında, ilk növbədə, iqtisadi nəzəriy-
y
ədə “Vaqner qanunu” kimi tanınan, ölkədə adam başına düşən ÜDM-in (milli
g
əlirin) artım sürəti ilə dövlət büdcəsi xərclərinin artım sürəti arasında asılılığın
mövcudluğu qanununa əsaslanan araşdırmaları göstərmək lazımdır [1]. Vaqner
qanununa müvafiq olaraq iqtisadi artım büdcə xərcləri artımının sürtlənməsi
amili kimi çıxış edir və iqtisadi artımın sürətlənməsi dövlətin ölçülərinin
artmasını şərtləndirir. Qanun, hal-hazırda, da bir sıra empirik təhlillərin nəticə-
l
əri ilə təsdiqlənir. Mövcud statistik məlumatlar üzrə aparılmış təhlillərə əsasən
z
əif inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət gəlirlərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi, orta he-
sab
la, 21,8%; orta inkişaf səviyyəsinə çatmış ölkələrdə 29,8%; yüksək inkişaf
s
əviyyəsinə malik ölkələrdə isə 38,7% (müvafiq olaraq, dövlət xərclərinin
ÜDM-d
ə payı isə 27,3%; 33,0% və 40,3%) təşkil edir [2]. Aydımdır ki, Vaqner
qanunu statistik m
əlumatlar üzrə empirik təsdiqini tapsada, qanun, universal
xarakter daşımır və mövcud nəzəri yanaşmalar baxımından əsaslandırmaya
malik deyil.
Bundan
əlavə, istənilən ölkədə dövlət xərclərinin yalnız müəyyən həddə
kimi yüks
əlişi halında qanunauyğunluq öz qüvvəsini saxlayır, bu həddən sonra
is
ə- yox. Beləki, Vaqner qanunu formalaşdırılmış halda aşağıdakı qeyri-xətti
asılılıqla xarakterizə oluna bilər: G=a*(ÜDM)
b
, burada ÜDM-
istehsal olunmuş
Ümum daxili m
əhsul, G-istehlak olunmuş ÜDM-in tərkibində dövlət xərcləri, a
v
ə b isə, müvafiq parametrlər olaraq, a>0, b>1 şərtlərini ödəyir. Parbola şəkilli
əyri onu ifadə edirki, sürətlənən dövlət xərclərinin artımının müəyyən
h
əddindən sonra istehsal olunmuş ÜDM bütünlükdə dövlət sektoru tərəfindən
istehlek lunmalıdır).
Qanunun t
ətbiqinin məhdudluğu bir sıra tədqiqatlarda da qeyd olunur.
Bel
ə ki, [3,4] göstərilir ki, iqtisadi baxımdan yüksək inkişaf səviyyəsinə malik
ölk
ələrdə belə qanununa uyğunluq müşahidə olunmur, yalnız zəif inkişafa
malik ölk
ələrdə o, öz doğruluğunu saxlayır. Bu cür məhdudiyyətin mövcud-
123
luğunu, ilk dəfə, Riçard Army (Richard Armey) və Riçard Rana (Richard
Rahn) mü
əyyənləşdirib. Onlar göstərib ki, həqiqətən iqtisadi artım templəri ilə
büdc
ə xərclərinin ÜDM-də payının artımı arasında parabolik (əksinə çevrilmiş
U şəkilli asılılıq) mövcuddur və müəyyən “təpə” nöqtəsindən sonra dövlət
x
ərclərinin artımı iqtisadi artıma mənfi təsir göstərir.
Uzun ill
ər müxtəlif ölkələrin statistik məlumatları üzrə dövlət xərclərinin
iqtisadi artıma təsirinin ən səmərəli səviyyəsini Djerald Skalli (Gerald Scully),
Armi-Rani
əyrisi üzrə 23% səviyyəsində müəyyənləşdirib. Bu nöqtə elmi
ədəbiyyatda, hal-hazırda da, Skalli əyrisi adlanır [5].
Az
ərbaycanda iqtisadi artımın bərpasının ilk illəri, 1996-cı ilin ikinci
yarısı və 1997-ci ilin əvvəllərindən etibarən, ÜDM-in artım sürəti ilə büdcə
x
ərclərinin artım sürəti arasında asılılıq müşahidə olunur (şək.). Belə ki, 1997-
2004-cü ill
ər, ÜDM-in zəif artım sürəti şəraitində, dövlət büdcəsi xərclərinin
ÜDM-d
ə payı, orta hesabla 16,7%; 2006-2012-ci illər, ÜDMin artımının
sür
ətləndiyi illərdə isə - 27,4% təşkil etmişdir.
Şək. Dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də payı
Əgər Skalli yanaşması baxımında bu səviyyə qiymətləndirilərsə, bu
halda, Az
ərbaycanda, dövlət büdcəsi xərclərinin iqtisadi artıma müsbət
t
əsirinin səmərəli həddini ötdüyünü qeyd etmək olar. Lakin, ümumilikdə götür-
dükd
ə, retrospektiv təhlillərə əsaslanaraq, iqtisadi artımın mümkün istiqamət-
l
əri və tənzimləmə mexanizmlərinin mahiyyəti araşdırılmadan, dövlət büdcəsi
x
ərcləri səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, büdcə xərclərinin srtukturunun nəzərə
alınma zəruriliyini itirir. Bu isə alınmış nəticələrin praktiki istifadə baxımından
əhəmiyyətini azaldır. Başqa sözlə, bu yanaşmalarda ölkədə iqtisadi artımın
sür
ətlənməsi ilə büdcə xərcləri siyasətinin keyfiyyətinin və büdcə xərclərinin
s
əmərəliliyinin yüksəlməsi, daha məsuliyyətli büdcə xərcləri siyasətinin
reallaşdırılıb-reallaşdırılmaması sualı açıq saxlanır. Bu səbədəndə, digər qrup
18,
6
15,
4
17,
3
16,
2
15,
2
15,
4
17,
3
17,
6
17,
1
20,
2
21,
5
26,
8
30,
4
28,
3
30,
8
33,
6
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
40,00
ÜDM (mln.manatla)
Dövlət büdcəsinin xərcləri (mln.manatla)
Dövlət büdcəsinin xərclərinin ÜDM-də payı(%-lə)
124
t
ədqiqatlarda [5], hər bir ölkənin yalnız özünə məxsus “Skalli nöqtəsi”
mü
əyyənləşdirilməsi zəruriliyi göstərilir.
Bundan
əlavə, dövlət xərclərinin optimal səviyyəsi, heç də bu xərclərin
minimum s
əviyyəsi və ya gəlirlərin sürətli artımına müvafiq olaraq xərclərin
sür
ətli artırılmasının zəruriliyi anlamına gəlmir (baxmayaraq ki, birinci halda,
iqtisadiyyatda vergi yükünün daha kiçik s
əviyyəsi, ikinci halda isə, daxili
t
ələbin genişlənməsi, və deməli iqtisadi fəaliyyət üçün daha münbit şərait
t
əmin olunur). Ölkədə, istər real, mövcud maliyyə vəziyyətindən çıxış
etm
əyərək dövlət xərclərinin yüksəlməsi, istərsə də iqtisadi inkişafda xüsusi
əhəmiyyətə malik istiqamətlərin tələb olunan səviyyədən az maliyyələşdiril-
m
əsi, orta müddətli perspektivdə iqtisadi artıma mənfi təsir göstərən
amill
ərdəndir. Bu səbəbdən də, hər bir ölkədə yaranmış konkret iqtisadi şərait
v
ə perspektiv inkişaf meylləri ÜDM-də dövlət xərclərinin payının optimal
s
əviyyəsini müəyyənləşdirir.
Son iki onillikd
ə MDB məkanı bir sıra tədqiqatçıların araşdırmalarında
(ondan
əvvəlki illərdə isə, bir sıra beynəlxalq elm mərkəzlərində aparılan tədqi-
qatlarda) dövl
ətin ölçülərinin iqtisadi artıma təsiri, o cümlədən, büdcə xərcləri-
nin artımı ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqələrinin qiymətləndirilməsinə
k
əskin fərqli yanaşmalar mövcud olub. Beləki, bir qrup tədqiqatlarda (2), döv-
l
ətin ölçülərinin iqtisadi artıma mənfi təsiri; digər qrup tədqiqatlarda isə dövlə-
tin ölçül
ərinin optimal səviyyəsi və onun azalması zəruriliyi göstərilir. Belə ki:
-
iqtisadi artım templəri və dövlətin ölçüləri arasında statistik əlaqələrin
qurulması və müxtəlif qrup ölkələr üçün bu ölçülərin minimum, maksimum,
optimal, izafi böyük v
ə izafi kiçik səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi üzrə ən
qabarıq tədqiqatlar aparılıb. İllarionovun fikirlərinə əsasən iqtisadi artım
templ
əri birbaşa olaraq dövlət xərclərinin səviyyəsindən asılıdır və bu xərcləri-
nin s
əviyyəsi artdıqca iqtisadi artım templəri azalır. Onun İqtisadi Əməkdaşlıq
v
ə İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) ölkələri timsalında, 40 illik statistik baza üzrə
apardığı təhlillər göstərir ki, dövlət xərclərinin ÜDM-də payının 1% artması,
iqtisadi artım templərini 0,1% azaldır. Dövlət xərcləri ilə iqtisadi artım arasında
formalaşdırılmış qeyri-xətti reqressiya modelinə müvafiq olaraq, 2000-ci ilin
əvvəllərinə, bu ölkələr üçün dövlətin optimal ölçüləri aşağıdakı kimi müəyyən-
l
əşdirilmişdir: zəif inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin ölçülərinin ÜDM-də payı,
t
əqribən 15%; orta inkişaf səviyyəli ölkələr üçün 17%; yüksək inkişaf səviyyəli
ölk
ələr üçün isə 24% təşkil edir ( Rusiya üçün aparılmış hesablamaların
n
əticələri göstərir ki, dövlət xərclərinin böhran həddi ÜDM-in 36-38%-i
s
əviyyəsindədir və bu həddən sonra iqtisadi artımın dayanıqlığı pozulur).
-
Zadornov, dövl
ət xərcləri ilə iqtisadi artım arasında müsbət asılılığın
mövcudluğunu göstərir. Aparılmış araşdırmaların nəticələrinə müvafiq olaraq
dövl
ət xərcləri, iqtisadi artımın təmin olunması məqsədi ilə, özəl sektor və
biznesin inkişafı üçün şəraitin yaradılması, iqtisadiyyatda daxili tələbin və
istehsalın genişlənməsinin stimullaşdırılması üçün şəraitin yaradılmasını təmin
etm
əlidir. Dövlət xərcləri, makroiqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq, sənaye və
125
ümumiyy
ətlə iqtisadiyyatda məhsuldarlığın yüksəldilməsi üçün istifadə
olunduqda iqtisadi artım bir mənalı sürətlənir.
Lakin ist
ər birinci qrup, istərsə də ikinci qrup yanaşmalar əsasında büdcə
x
ərcləri siyasətinin səviyyəsi və strukturunun təkmillədirilməsi istiqamətləri
müzakir
ə predmeti olmadığından, onların praktiki istifadə imkanları
m
əhdudlaşır.
Bir sıra tədqiqatlarda uzun illər büdcə xərcləri ilə iqtisadi artım arasında
əlaqələrin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi məqsədi ilə mürəkkəb statistik
modell
ərin əsasında aparılır. Lakin bu modellərin strukturu mürəkkəbləşdikcə,
onlarda olan qüsurlar v
ə qeyri-dəqiqlik də artır. Bu modellərin əsasını, dövlətin
t
əsir edə bildiyi faktorlarla (idarəedici parametrlərlə), son nəticələri müəyyən-
l
əşdirən parametrlər arasında əlaqələrin qurulması təşkil edir. Müxtəlif
ssenaril
ər üzrə fiskal siyasətin formalaşdırılması sxemi qiymətləndirilir. Lakin
ist
ənilən halda qurulan model müəyyən iqtisadi nəzəriyyənin müddəalarına
söyk
ənməlidir. Bu baxımdan da, kəmiyyət xarakterli ekonometrik modellər
ayrı-ayrı nəzəriyyələrin praktiki əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi baxımından
maraq doğura bilər.
Bel
əliklə, istər müxtəlif ölkələrin müqayisəsi əsasında, istərsə də ayrıca
götürülmüş bir ölkənin retrospektiv məlumatlarının təhlili əsasında dövlət
x
ərclərinin ÜDM-də payının dəyişmələrinin ÜDM-in yaxın və orta müddətli
perspektiv
ə dinamikasına təsirinin qiymətləndirilməsi üçün bu ölkələrdə
formalaşmış iqtisadi şərait mütləq nəzərə alınmalıdır - büdcə xərcləri, bir qayda
olaraq, f
ərqli iqtisadi inkişaf səviyyəsinə və iqtisadiyyatının fərqli strukturuna
malik ölk
ələrdə fərqli səviyyə və bölgü strukturuna malik olur . Bu baxımdan
da, inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələr (ilk növbədə, bank sistemi və fond
bazarlarının yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış ölkələr); ixrac strukturunda təbii
resursların, o cümlədən enerji resurslarının payı az olan ölkələr; iqtisadiyyatın-
da yüks
ək diversifikasiyaya, yüksək və dayanıqlı iqtisadi artıma malik olan
ölk
ələr ilə inkişaf etməkdə olan və ixracının əsasını enerjidaşıyıcılar təşkil edən
ölk
ələr fərqləndirilməli, müqaisə və qiymətləndirilmələr eyni qrupa daxil
ölk
ələr üzrə aparılmalıdır. Məsələn, iqtisadiyyatının əsasını enerji daşıyıcıların
ixracı təşkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ekspansionist büdcə siyasəti
reallaşdırıldığı və bu ölkələrin büdcə xərcləri strukturunda geniş manevr
imkanları olduğu halda, iqtisadi artımı enerjidaşıyıcıların idxalına əsaslanan
ölk
ələrdə büdcə xərcləri strukturunda manevr imkanları məhdud olur. Bu
baxımdan da hər bir konkret baxılan ölkədə mövcud iqtisadi şəraitdən asılı
olaraq dövl
ət xərclərinin məqbul səviyyəsi və strukturu müəyyənləşdirilir və
ist
ənilən halda, büdcə siyasətində daynıqlığın təmin olunması orta müddətli
perspektivin
əsas məslələrindən biri kimi çıxış edir.
Enerji daşıyıcıların ixracına əsaslanan iqtisadiyyatlarda büdcə siyasəti-
nin
əsas məsələləri. İqtisadiyyatın əsasını təbii ehtiyatların istehsalı və ixracı
t
əşkil edən bütün ölkələrdə qısa və orta müddətli perspektivə dövlət büdcəsi
x
ərcləri siyasətinin formalaşması bir sıra başlanğıc şərtlərlə məhdudlanır. Bu
126
şərtlər sırasına, ilk növbədə: 1) bərpa olunmayan ehtiyatların istismarı
(istehsalı) müddətinin məhdudluğu və bu səbəbdən, baxılan sahədən büdcəyə
stabil daxilolma müdd
ətlərinin məhdudluğu (adətən təbii ehtiyatların istehsalı
v
ə ixracı müddəti, müxtəlif ölkələrdə bir neçə və hətta, bir onilliklə məhdudla-
na bil
ər); 2) iqtisadiyyatda gəlirlərin, o cümlədən, büdcə gəlirlərinin dünya
bazarlarındakı konyukturadan asılılığı daxildir. Belə ki, bu ölkələrdə büdcə
daxil
olmaları xərcləri dövrü olaraq bazar konyukturası təzyiqləri ilə üzləşdiyin-
d
ən, büdcə gəlirlərində yaranan sapmaların büdcə xərcləri səviyyəsi və struk-
turu üçün yaratdığı qeyri-müəyyənliklər dövlət maliyyəsinin idarə olunmasının
əsas problemlərindən birinə çevrilir.
Dünya bazarlarında konyukturanın kəskin dəyişməsi neft ixracı ölkələ-
rind
ə büdcə xərcləri kanalı üzrə iqtisadi subyektlərin gəlirlərinə əhəmiyyətli
t
əsir göstərir və büdcə xərclərində yarana biləcək dövrlük ölkədə dayanıqsız
iqtisadi artımı müəyyənləşdirə bilər. Budan əlavə, neft-qaz sektoru təkcə
makroiqtisadi göst
əricilərin (ÜDM, dövlət büdcəsi gəlirləri və s.) formalaşma-
sında deyil, eyni zamanda iqtisadiyyatın həm real, həm də maliyyə sektorunun
ayrı-ayrı sahələrinin gəlirlərinin formalaşmasında iştirak edir. Azərbaycanda
2000-2012-ci ill
ər ərzində, orta hesabla, neft-qaz sektorunun ümumi buraxılı-
şında aralıq istehlakın payı 7-12% səviyyəsində olub. İqtisadiyyatın digər
sah
ələrinə ödənişlərin bu cür yüksək həddi şəraitində, neft-qaz sektorunda
ümu
mi buraxılış səviyyəsinin dəyişməsi, birbaşa olaraq ölkə iqtisadiyyatının
dig
ər sahələrinin gəlirlik, və müvafiq olaraq büdcə daxilolmalarının səviyyə-
l
ərində dəyişikliklərlə əlaqədardır. Bundan əlavə, neft-qaz sektorunun bank və
sığorta sahələrində əməliyyatları maliyyə sektorunun fəaliyyətinə əhəmiyyətli
d
ərəcədə təsir göstərir. Bütün bu səbəblərdən də orta müddətli perspektivə döv-
l
ət büdcəsinin təbii ehtiyatların istehsalı və bazar konyukturasından asılılığının
aradan qaldırılması həmin ölkələrdə iqtisadi siyasətinin əsas məsələlərindən
birin
ə çevrilir.
Az
ərbaycanda 2000-ci illərin ortalarından başlayaraq dövlət büdcəsi
x
ərclərinin neft gəlirlərindən asılılığı sürətlə artmağa başlayıb. Bu asılılıq iki
istiqam
ət üzrə müəyyənləşir: 1) ARDNF-dən edilən və illər üzrə artan
transfertl
ər; 2) neft-qaz sektorunun birbaşa və dolayı vergiləri. 2012-ci ilin
yeku
nları üzrə büdcə daxilolmalarının 75%-ni neft sektorundan daxil olmalar
y
əşkil edir (beləki, ARDNF-in birbaşa transferləri – 50%; vergi və digər daxil-
olmalar – 25%. T
əbii ki, dövlət büdcəsinin neft gəlirlərindən bu dərəcədə yük-
s
ək asılılığı, orta müddətli perspektivə, ölkədə iqtisadi artım və makroiqtisadi
sabitlik üçün ciddi riskl
ər yaradır. Problemin həlli və səmərəli büdcə siyasə-
tinin formalaşdırılması aşağıdakı qarşılıqlı əlaqəli məsələlərin həlli ilə bağlıdır:
1)
orta müdd
ətli perspektivə zəruri büdcə öhdəliklərinin ödənilməsi və
büdc
ə xərcləri səviyyəsində dayanıqlığının təmin olunması;
2)
maliyy
ə bazarında tənzimlənən əsas makroiqtisadi parametrlərin –
inflyasiya, manatın nominal mübadilə məzənnəsi, faiz dərəcəsi və
dövl
ət borcu səviyyələrində yarana biləcək kəskin meyllərin
127
qarşısının alınması;
3)
dövl
ət büdcəsinin neft-qaz gəlirlərindən asılılıq səviyyəsinin dəqiq
qiym
ətləndirilməsi;
4)
neft-qaz g
əlirlərindən asılılığı azalda biləcək büdcə xərcləri siyasəti
metodologiyasının hazırlanması.
Elmi
ədəbiyyatda neft ixracı ölkələrində dövlət büdcəsi xərclərinin
forma
laşmasına ən ümumiləşdirilmiş yanaşma, bütün istehsal dövrü ərzində
yaradılan neft gəlirlərinin illər üzrə bərabər bölgüsünü nəzərdə tutur (yəni,
neft-
qaz istehsalı və qiymətlərin yüksək səviyyələri şəraitində gəlirlərə qənaət
olun
ması və istehsalın azalması və qiymətlərin aşağı səviyyələri şəraitində on-
ların istifadə edilməsi). Bu yanaşma, dövlətin orta müddətli perspektivə büdcə
öhd
əliklərinin ardıcıl olaraq yüksəlişi şəraitində, xüsusi aktuallığa malikdir.
Bel
ə ki, Azərbaycan şəraitində həyat səviyyəsi göstəriciləri üzrə (minimum
əmək haqqı, yaşayış minimumu, əmək pensiyaları, sosial ödəniş səviyyələri və
s. üzr
ə) müəyyənləşdirilmiş konseptual inkişaf meylləri və onların ardıcıl yük-
s
əlişi üzrə müəyyənləşirilmiş meyllər, yaranacaq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi
üçün neft g
əlirlərinin və büdcə xərclərinin idarə olunmasına daha əsaslı
yanaşmanın müəyyənləşdirilməsini zəruri edir.
Dövl
ət büdcəsi xərclərinin dayanıqlı artımı, dövlət büdcəsində gəlirlərin
dayanıqlı artımını, gəlir və xərclərin uzunmüddətli tarazlığının təmin
olunmasını tələb edir. Təbii ki, dövlət büdcəsi gəlirlərinin həlledici dərəcədə
neft g
əlirlərindən asılılığı dövlət büdcəsində tsiklik meylləri müəyyənləşdirir.
Bir sıra zəif və orta inkişaf səviyyəsinə malik ölkələrdə məhz tsiklə uyğun
büdc
ə siyasəti, inkişaf etmiş ölkələrdə isə tsiklə əks (və ya anti-tsiklik) büdcə
siyas
əti reallaşdırılır. Neft-qaz ixracı ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, büdcə
qaydaları fərqli prinsiplərə əsaslana bilər. Belə ki:
-
neft-qaz g
əlirlərinin stabil pay hissəsinin istifadəsi qaydası. Bu prinsipə
müvafiq olaraq, neft g
əlirlərinin büdcəyə transfert olunan hissəsi qeyri-neft və
ya ümumi ÜDM-in stabil faizi nisb
ətində müəyyənləşir. Büdcə tarazlığının
qo
runmasının mühüm şərti kimi neft gəlirlərinin yalnız bir hissəsinin istifadəsi
çıxış edir. Müəyyən dövrdən sonra, neft gəlirlərinin azalması ilə, qeyri-neft
ÜDM-in ümumi ÜDM-d
ə payı artır. Bu istiqamətdə aparılmış hesablamalar
göst
ərir ki, neft gəlirlərinin dövlət büdcəsinə transfertinin optimal səviyyəsi
ümumi neft daxilolmalarında yaranan gəlirlərin diskontlaşdırılmış payı
s
əviyyəsindədir.
Neft g
əlirlərindən sabiq pay nisbətinin istifadəsi bir sıra neft ixracı
ölk
ələrində (məsələn, Qazaxstanda) tətbiq olunur. Bu ölkələrdə: 1) bütün neft
g
əlirləri yığım fondunda toplanaraq, büdcə xərclərinin sərt müəyyənləşdirilmiş
hiss
əsinin maliyyələşdirilməsində istifadə olunur; 2) qəbul olunmuş inkişaf
konsepsiyasına müvafiq olaraq orta müddətli perspektivə, büdcə kəsrinin
t
ədrici azalması şəraitində, büdcə xərclərinin artım tempi ilə nominal ÜDM-in
artım templəri tarazlaşdırılır (məsələn, Qazaxstanda neft fondundan təmin
olunan transfertl
ərin səviyyəsi büdcə kəsrinin ÜDM-də maliyyələşdirilən 3-4%
128
s
əviyyəsinin, 2-3%-ə qədər endirilməsini nəzərdə tutur).
-
neft-qaz g
əlirlərinin tam qorunması prinsipi. Bu prinsipə müvafiq ola-
raq dövl
ət büdcəsinin qeyri-neft kəsri toplanmış neft vəsaitlərinin təmin etdiyi
real g
əlirin səviyyəsini aşmamalıdır. Başqa sözlə, bu prinsip neft gəlirlərinin
tam h
əcmdə toplanması və qorunmasına əsaslanır və təmin olunacaq neft
g
əlirlərinin ümumi həcminin qiymətləndirilməsini tələb etmir.
Göst
ərilən prinsipin istifadə olunduğu ölkələr sırasında Norveçi qeyd et-
m
ək olar. Bu ölkənin istifadə etdiyi büdcə xərcləri strategiyasına müvafiq ola-
raq dövl
ət büdcəsinin qeyri-neft kəsri ölkənin neft fondunda toplanmış aktiv-
l
ərin 4% həcmini (və ya maliyyə bazarlarında mövcud olan LİBOR
s
əviyyəsini) aşmamalıdır.
-
orta qiym
ət prinsipi (və ya büdcənin struktur tarazlıq prinsipi). Dünya
t
əcrübəsində büdcənin struktur tarazlığı, iqtisadi tsikllərin təsiri amilindən asılı
olmayan büdc
ə xərcləri siyasətinin formalaşdırılması qaydası kimi qiymətlən-
dirilir.
Dövl
ət büdcəsində struktur balansın formalaşması konsepsiyasına
müvafiq olaraq dövl
ət büdcəsinin xərcləri dövlət gəlirlərinin o səviyyəsində
plan
laşdırılır ki, həmin səviyyəyə ÜDM-in konyuktura ilə müəyyənləşən
d
əyişiklikləri təsir edə bilmir. Başqa sözlə, ÜDM-in tsiklinə müvafiq olaraq
artan g
əlirlər müvafiq stabilləşdirmə fondunda anti-tsiklik məqsədlər üçün
c
əmlənir. Bu zaman, büdcə qaydalarında gələcək öhdəliklərin icrası ilə bağlı,
qanunvericilikl
ə müəyyənləşən səviyyədə büdcə profisiti müəyyənləşə bilər
(m
əsələn, Çili təcrübəsində bu, 0,5-1% səviyyəsindədir) və büdcə kəsri yalnız
müst
əsna hallarda müəyyənləşmiş həddi aşa bilər.
Bu cür t
əcrübələr göstərir ki, büdcə xərcləri siyasətinin reallaşdırılma-
sında büdcə qaydaları xüsusi əhəmiyyətə malikdir, dəqiq müəyyənləşdirilmiş
qaydaların olmaması dövlət maliyyəsinin dayanıqsızlığına gətirir və büdcə qay-
daları mütləq əks tsiklik xarakter daşımalıdır. Labüd ki, bu tip konsepsiyaların
Az
ərbaycanda reallaşdırılması, ölkədə müvafiq institusional strukturların
yaradılmasını, büdcə prosesinin onun tələblərinə uyğun müəyyənləşdirilməsini,
büdc
ə parametrlərinin hesablama metodologiyasının hazırlanmasını, proqnoz-
ların müstəqil mütəxəssislər tərəfindən aparılmasını və digər zəruri
elementl
ərin mövcudluğunu tələb edir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Балацкий Е.В. Закон Вагнера, кривая Армии-Рана и парaдокс бережливости //
«Обшество и экономика», №9, 2010, с.80-97.
2.
Илларионов А., Пиваварова Н. Размеры государства и экономический рост //
«Вопросы Экономики», №9, 2002, c.18-36.
3.
Durevall D., Henrekson M. The Futile Quest for a Grand Explanation of Long-Run
Government Expenditure// Research Institute of Industrial Economics, IFN Working
Paper,
№818, 2010.
4.
Mitchell D. The Impact of Government Spending on Economic Growth/ Heritage
Foundation, 2005 (
http://www.heritage.org/Research/Reports/2005/03/The-Impact-of-
129
Government-Spending-on-Economic-Growth
).
5.
Hunter L.A. The Leviathan Project/ The Institute for Social Choice and Individual,
Values, 2008 (
http://www.socialsecurityinstitute.com/uploads/File/The-Leviathan-Project-
Web.pdf
).
ЗАДАЧИ ОЦЕНКИ ВЛИЯНИЯ РАСХОДОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА
НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
АГА-КЕРИМ ГАДЖИЕВ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются вопросы влияния расходов государственного бюджета на
экономический рост и направления их совершенствования в Азербайджане.
На базе анализа существующих подходов в научной литературе, по влиянию го-
сударственных расходов на темпы экономического роста, для нефте-экспортирующих
стран конкретизируется задача определения оптимального уровня государственных
расходов и указывается, что данный уровень для каждой страны зависит от структурных
особенностей экономики.
В конце статьи приводятся возможные направления совершенствования бюджет-
ных правил в Азербайджане, включающие оценку трансфертов в государственный
бюджет.
Ключевые слова: ВВП, расходы государственного бюджета, экономический
рост, макроэкономическая стабильность, дефицит государственного бюджета
THE TASKS ASSESSING THE IMPACT OF STATE BUDGET ALLOCATIONS FOR
ECONOMIC GROWTH IN AZERBAIJAN
AGA-KARIM HAJIYEV
SUMMARY
The article studies the influence of questions of state budget expenditures on economic
growth and the direction of improvement in Azerbaijan.
Based on the analysis of existing approaches in the literature, the impacts of state
spendings on economic growth are assessed on the sample of oil-exporting countries and it is
concretized that the problem of determining the optimal level of public spendings must be
defined due to structural characteristics of the economy of each country.
İn conclusion, possible directions of improvement of the budget rules in Azerbaijan,
including the assessment of transfers to the state budget are analyzed.
Key words: GDP, expenditures of the state budget, economic growth, macroeconomic
stability, state budget deficit
Dostları ilə paylaş: |