BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Humanitar elmlər seriyası
2015
UOT 94/479.34
1917-1918-ci
İLLƏRDƏ BAKIDA BOLŞEVİK REJİMİ
QURULMASININ MÜASİR AZƏRBAYCAN TARİX ELMİNDƏ ƏKSİ
V.Ş.ABIŞOV
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu
www.vaqif.abishov1955@gmal.com
Məqalənin yazılmasında əsas məqsəd XXI əsr müasir Azərbaycan tarix elmində
problemin araşdırılma vəziyyətini təhlil etməkdən ibarətdir.
Açar sözlər: Azərbaycan, А.Q. Balayev, N.L.Nəsibzadə, C.P.Həsənli, E.R.İsmayılov
1991-
ci ildə öz müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan dövləti 1918-1920-
ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi varisi oldu-
ğunu elan edərək gərgin ictimai-siyasi və hərbi şəraitdə milli-mənəvi dəyərlərin
qorunması üçün çox mühüm addımlar atmış oldu. Sovet tarixşünaslığından
fərqli olaraq tarixi fakt və hadisələrə tarixçilik, obyektiv və dəyərləndirmə
prinsiplərindən, rasional düşüncə istiqamətindən yanaşan müasir Azərbaycan
tarixşünaslığında tariximizin ağ səhifələri elmi-nəzəri baxımdan yenidən
işlənilməyə başlanıldı və bu sahədə iş davamlı olaraq indi də aparılmaqdadır.
Sovet sisteminin dağılması ilə ideoloji tələblərin aradan qalxması, 70 il
arxivlərdə gizli saxlanılan və yazılması yasaq olunan sənədlərin tədqiqatçıların
ixtiyarına verilməsi problemə - mövzuya yeni elmi yanaşmanı zəruri etmişdir.
Məqalə hazırlanarkən “Azərbaycan inqilab komitəsi və Xalq komissarları
Soveti
iclaslarının protokolları” (1) adlı sənədlər toplusundan, o cümlədən
Azərbaycan tarixçilərindən A.Q.Balayev, H.Ə.Həsənov, N.L.Nəsibzadə,
X.M.Məmmədov, İ.S.Bağırova, T.Ə.Əzizov, A.Z.İbrahimova və başqa müəl-
liflərin elmi-tədqiqat əsərlərindən istifadə edilməsi mövzunun ayrı-ayrı
məqamlarına aydınlıq gətirilməsi baxımından əhəmiyyətli olmuşdur.
A.Q.Balayevin “1917-1920-
ci illərdə Azərbaycan milli-demokratik
hərəkatı” adlı əsərində 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra Azərbaycanda
başlanan milli-azadlıq hərəkatının mərhələlərini, Azərbaycan Demokratik
Respublikasının qurulmasını, onun gördüyü ilk tədbirləri, “Müsavat” par-
tiyasının siyasi fəaliyyəti, Bakı Soveti və Bakı Kommunası haqqında məsələlər
108
təhlil edilir. Müəllif əsas diqqəti mart ayında Müsəlman Milli Şurasının yaran-
masına, aprel ayında Ümumqafqaz müsəlmanlarının Bakı qurultayına, may
ayının 1-dən 11-nə kimi I Ümumrusiya müsəlmanlarının Moskvada keçirilmiş
qurultayına və “Müsavat” partiyasının fəaliyyətinə verib (2). 1917-ci ilin
martından noyabrın 2-dək Bakı Sovetində üstünlüyü ələ keçirmək uğrunda
partiyalar arasında gedən mübarizəni geniş şərh etməyən müəllif, noyabrın 2-
də genişləndirilmiş Bakı Soveti iclasında bolşeviklərin şəhərdə Bakı Sovetini
ali hakimiyyət elan etmələrinə nail olduqları yazır (2, 13).
A.Q.Balayevin1998-
ci ildə yazmış olduğu “1917-1918-ci illərdə Azər-
baycan milli hərəkatı” adlı əsərində bəhs olunan dövrdə baş vermiş hadisələr
daha geniş təhlil olunur (3). Fevral inqilabından sonra siyasi vəziyyətin ak-
tivləşməsindən və aprel-may aylarında Bakı və Moskvada keçirilmiş müsəl-
manların qurultaylarından bəhs edən A.Q.Balayev, Azərbaycanın milli təş-
kilatları və nümayəndələri ilə menşevik və eserlərin “inqilabi-demokratik”
partiyasının nümayəndələri arasında münasibətlərin daha da kəskinləşdiyini
qeyd edir (3, 39-40).
Noyabrın 12-də Bakı Soveti İctimai Təhlükəsizlik Komitəsinin buraxıl-
ması haqqında qərar çıxarmasını “Müsavat”ın dəstək verməsilə əlaqələndirən
(3, 14)
A.Q.Balayev, bu cür vəziyyətin yaranmasının öz məntiqi olduğunu və
siyasi vəziyyətin şərtləri bunu diqtə etdiyini göstərir. Daha sonra müəllif tər-
kibi, əsasən, menşevik və eserlərdən ibarət olan İctimai Təhlükəsizlik Komi-
təsinin buraxılmasına “Müsavat”ın razılıq verməsinin səbəblərini göstərir. Belə
ki, menşevik və eserlər “vahid və bölünməz Rusiya” ideyasını təbliğ edirdi,
daşnaklar isə öz millətçilik siyasətlərini azərbaycanlılara qarşı yönəlmişdilər.
Bolşeviklər isə millətlərə ta ayrılmağa qədər öz müqəddəratlarını təyin etmə
hüququ verən yeganə partiya idi (3, 15). “Müsavat”ın liderləri isə belə ümid
edirdilər ki, bolşeviklər öz sözlərinə sadiq qalacaqlar və Azərbaycana öz
müqəddəratını təyinetmə hüququ verəcəklər. Lakin siyasi mübarizənin sonrakı
gedişində bu ümidlər tamamilə yox olub getdi. Xalq Komissarları Sovetinin
sədri V.İ.Lenin və Milli İşlər üzrə Xalq Komissarı İ.V.Stalinin 1917-ci il
noyabrın 2-də imzaladıqları “Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi”ndə və 20
noyabrda imzaladıqları “Rusiyanın və Şərqin bütün müsəlman zəhmətkeş-
lərinə” müraciətində Şərqin müsəlman xalqlarına verilmiş təntənəli vədlərin
əslində riyakarlıq, yalan və aldatmaqdan başqa bir şey olmadığını tarix özü
sübut etdi (1,
5). Bolşeviklər “xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ”
haqqında dekret qəbul etdilərsə də, sonralar Stalin bəyan etdi ki, bu məsələ
ancaq “xalqın sosializmi seçməsi” şərtilə həyata keçirilə bilər (4, 15). N.L.Nə-
sibzadə isə RSFSR hökumətinin qəbul etdiyi sənədlərin Cənubi Qafqazdakı
milli qüvvələrə əvvəllər müsbət təsir etdiyini, lakin hakimiyyəti qeyri-qanuni
yolla ələ keçirdikləri üçün yeni sovet hökuməti burada qəbul edilmədiyini qeyd
edir (5, 27).
N.L.Nəsibzadə 1917-ci ildə Bakıda üç siyasi qüvvənin mövcudluğunu
önə çəkərək onların içərisində ən güclü qüvvə Mərkəzi İctimai Təşkilatların
109
i
craiyyə komitələri olduğunu, milli şuraların bələdiyyə idarələri ilə birlikdə
şəhərlərin idarəsində böyük rol oynadıqlarını və Bakıda başqa şəhərlərdən
fərqli olaraq nisbətən güclü sovetin mövcudluğunu göstərir (5, 25).
N.L.Nəsibzadənin əsərində Cənubi Qafqaz Komissarlığının yaranması və
bu qurumun Türkiyə ilə münasibəti, Brest-Litovski sülh müqaviləsi, 1918-ci il
mart qırğını və ümumiyyətlə, bu bölgədə gedən proseslər haqqında ətraflı və
sistemli məlumatlar verilmişdi.
X.M.Məmmədovun “Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər)” adlı
əsərində Azərbaycanda yaranan və fəaliyyət göstərən siyasi təşkilatlardan,
onların siyasi mübarizəsindən, fevral inqilabından sonra Bakıda bolşeviklərin
siyasi fəaliyyətindən, Qafqaz və ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayından
bəhs olunur. Müəllif Sovet siyasi ideologiyasının təsiri və birbaşa diqtəsilə
formalaşan Azərbaycan tarixşünaslığını uzun illər elmi obyektivlikdən uzaq
olan, xalqın tarixini saxtalaşdıran, birtərəfli qiymətləndirən və bu istiqamətdə
fəaliyyət göstərən bir tarixşünaslıq adlandırmışdır (6, 3). X.M.Məmmədov
Oktyabr inqilabından sonra Qafqazın sovetləşdirilməsi problemi Rusiya bol-
şeviklərinin qarşısında duran aktual məsələlərdən biri olduğunu,1917-ci il
noyabr ayının 2-də Bakıda sovet hakimiyyətinin elan olunduğunu və “Bakıda
hakimiyyətə şəriksiz yiyələnmiş olan bolşevik daşnak birləşmələri 1918-ci il
aprel ayının 25-də Bakı Xalq Komissarları Sovetini yaratdılar” cümləsini
yazmaqla kifayətlənmişdir (6, 150).
İ.S.Bağırova “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda siyasi partiyalar və
təşkilatlar...” adlı əsərində isə 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra Azərbay-
canda yaranmış və ya öz fəaliyyətlərini yenidən bərpa etmiş partiyaların
fəaliyyətini geniş təhlil edir və İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsini, fəhlə
deputatlar Sovetinin yaranmasını fevral inqilabının ilk günlərində mitinq və
nümayişlərin nəticəsi kimi göstərir (7, 305).
1917-ci il fevral inq
ilabından sonra Bakıda aktiv fəaliyyət göstərən
partiyalardan ilk olaraq kadetlər partiyasını göstərən İ.S.Bağırovanın fikrincə,
bu partiya üçün ən qorxulu ikihakimiyyətlilik idi. Müəllif kadetlərin sosial
bazadan məhrum olmasını sosialist və milli partiyaların nüfuzunun artması ilə
əlaqələndirir və Saratov sürgünündən qayıdan Şaumyanın yeni yaranmış fəhlə
deputatlar Sovetinə qiyabı sədr seçilməsini onun sosialistlər arasında şəxsən
yaxşı tanınmasının nəticəsi kimi qiymətləndirir (7, 305).
T.Əzizov 1901-1920-ci illərdə Azərbaycanın iqtisadi-sosial, siyasi həya-
tından və mədəniyyətindən bəhs edən əsərində Bakıda hakimiyyətin Sovetin
əlinə keçməsini oktyabrın 31-i deyil, noyabrın 2-də baş verdiyini göstərir.
Bununla bağlı müəllif yazır: “1917-ci ilin oktyabrında bolşeviklər Rusiyada
hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra, noyabrın 2-də Bakı fəhlə deputatları Sovetinin
Bakı hərbi deputatları Soveti ilə birgə iclasında Sovetin İcraiyyə Komitəsi Bakı
şəhərində və Bakı rayonunda ali hakimiyyət orqanı elan edildi. Bu iclasda,
“həmçinin Bakı fəhlə deputatları Soveti ilə Bakı hərbi deputatları Sovetini
birləşdirərək, onu Bakı fəhlə və əsgər deputatları Soveti adlandırmaq qərara
110
alındı” (8, 146).
Bakıda yaranmış ikihakimiyyətlilik məsələsinə də toxunan T.Əzizov
Sovetdə S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşevikləri başlıca qüvvə hesab etməklə
yanaşı, burada daşnaklar, eserlər və menşeviklərin də təmsil olunduğunu
göstərir (8, 151). Lakin 1917-1918-ci illərdə bolşeviklər heç vaxt Sovetdə
çoxluqda olmamışdılar. Hətta bolşeviklər Sovetin rəhbərliyində olduqları
vaxtlarda, yəni 1917-ci il noyabrın 2-dən 1918-ci il iyulun 25-dək Sovetin
üzvlərinin əksəriyyəti eser-menşeviklərə məxsus idi və qanunların qəbul
olunmasında onların səsi həlledici olmuşdur.
T.Ə.Əzizov da sovet tarixçilərinin “Mart hadisələrindən sonra Bakıda
bolşeviklərin hakimiyyəti möhkəmləndi” fikri ilə razılaşır və 1918-ci il aprelin
25-
də Bakı quberniyası Xalq Komissarları Soveti yaradıldıqdan sonra onun
tərkibinə iki nəfər azərbaycanlı komissar-şəhər təsərrüfatı komissarı bolşevik
N.Nərimanov və torpaq komissarı sol eser M.Vəzirovun olduğunu qeyd edir,
(8, 157)
lakin quberniya komissarı Məşədi Əzizbəyovun adını çəkmir.
Yeddi
cildlik “Azərbaycan tarixi”nin V cildində 1917-ci il fevral inqila-
bından sonra “Bakıda İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi və Fəhlə və
Əsgər Deputatları Soveti adlı iki hakimiyyət orqanının yarandığını və
bunlardan nisbətən nüfuzlusu Bakı Soveti hesab edildiyi göstərilir (9, 287).
R.A.Hüseynov və X.Y.Verdiyevanın birgə yazdıqları “Azərbaycan
tarixi”
adlı kitab Azərbaycanın qədim dövründən başlamış ta 1920-ci illər də
daxil olmaqla böyük bir dövrü əhatə edir. Kitabın “Oktyabr çevrilişi və Şimali
Azərbaycan” adlı paraqrafı “1917-ci il 25 oktyabrda Petroqradda hakimiyyətin
bolşeviklərin əlinə keçməsi” ilə başlayır (10, 121). Müəlliflər 1918-ci il mayın
28-
dən sonra Şimali Azərbaycanda iki hakimiyyət - “Musavat” partiyasının
lider hesab olunduğu, milli və vətənpərvər qüvvələrin qurduğu demokratik,
digəri isə Sovet Rusiyasının tərəfdarı olan bolşevik hakimiyyəti olduğu
göstərilir (10, 138).
C.P.Həsənli 1917-ci il 25 oktyabr çevrilişindən sonrakı hadisələri belə
şərh edir: “1917-ci ilin oktyabr çevrilişi xalqların milli müstəqilliyə olan
ümidlərini daha da artırdı. Bu ümidlər xeyli dərəcədə bolşeviklərin ilk günlərdə
elan etdikləri bəyannamələrdən qidalanırdı. Sülh haqqında Dekret, habelə
“Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi”, “Rusiyanın və Şərqin müsəlman
zəhmətkeşlərinə” müraciətnaməsi ilk addım kimi keçmiş imperiyaya daxil olan
xalqların azad surətdə ayrılıb öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq üçün hüquqi
təminat verirdi. Lakin az sonra məlum oldu ki, bu sənədlər real əməli
addımlardan uzaq olub, daha çox təbliğat xarakteri daşıyır” (11, 23).
Müəllif 1918-ci ilin mart qətliamlarının həyata keçirilməsini Sovet
Rusiyasının və bütövlükdə bolşeviklərin Azərbaycana münasibətinin təzahür
forması olduğunu qeyd edir və “bu hadisələrə, əsasən, ermənilərdən ibarət olan
Bakı bolşeviklərinin Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirməsi kimi deyil, Sovet
Rusiyasının yeritdiyi təcavüzkarlıq siyasətinin tərkib hissəsi kimi baxılmalı
olduğu fikrini ortaya qoyur (11, 55).
111
Problemlə əlaqədar olaraq müstəqillik dövründə yazılmış əsərlər içəri-
sində A.Z.İbrahimovanın “Azərbaycanda ictimai-siyasi qüvvələrin mübarizəsi
(1917-1918-ci i
llər)” adlı əsəri də qeyd olunmalıdır.
A.Z.İbrahimova 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra “Bakıda biri
burjua hakimiyyəti, yəni Rusiyada yaranan Müvəqqəti hökumətin Bakı
nümayəndəliyi – İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi (İTİK), digəri isə
Rusiya
Sovet hökumətinin nümayəndəliyi olan Bakı Soveti olduğunu” göstərir
(12,
45). Lakin burada müəllifin yazdığı kimi, “Bakı Soveti Rusiya Sovet
hökumətinin nümayəndəliyi”dir fikri ilə tam razılaşmaq olmaz. Çünki Bakı
Sovetinin tərkibindəki çoxluğu menşevik-eser və daşnaklara məxsus olduğu və
bolşeviklərin azlıqda olduğu halda, necə demək olar ki, bu orqan Sovet
Rusiyasını müdafiə edirdi. Əgər müəllif, bu fikri 1917-ci ilin noyabrın 2-də
Bakı Sovetində rəhbərliyini bolşeviklər tərəfindən ələ alandan sonra desəydi,
onda bununla qismən razılaşmaq olardı.
31 oktyabr və 2 noyabr tarixli Bakı Sovetinin iclasları bolşeviklərin
qələbəsinin ilkin mərhələsini kimi qiymətləndirən (12, 110) A.Z.İbrahimova,
noyabrın 2-də Bakı Sovetinin iclasında bolşevik qətnaməsinin qəbul edil-
məsinin qanuniliyini şübhə altına alır. Onun fikrincə Bakı Sovetinin eser-
menşevik-daşnak deputat çoxluğu ... iclası tərk etdikdən sonra Sovetdə qərar
qəbul olunması üçün yetərsay yox idi (12, 111).
E.R.İsmayılov 1917-ci ilin martında yaradılmış Fəhlə deputatları
Sovetinin
sədri Şaumyanın seçilməsi məsələsinə sovet tarixçilərindən fərqli
yanaşmışdır. Sovet tarixçiləri Şaumyanın Sovetin sədri seçilməsini onun şəxsi
nüfuzu ilə əlaqələndirmişdilər. E.İsmayılov isə yazır ki, Sovetin tərkibindəki
deputatla
rın böyük bir hissəsi sosialist-inqilabçılar (eserlər) partiyasının və
RSDFP-
nin (menşeviklər) nümayəndələrindən ibarət idi (13, 157). Bu
partiyalar arasında Sovetdə liderlik etmək uğrunda ciddi mübarizə gedirdi.
Sovetə sədrlik vəzifəsinə namizədlik ortaya çıxanda partiyaların fraksiyaları
arasında bu məsələdə bir-birlərinə güzəştə getmək istəmirdilər. Bolşeviklərlə
menşeviklər uzun müddət bir partiyada olduğuna görə menşeviklər Şaumyanın
nami
zədliyini irəli sürmüşdülər (13, 158).
Beləliklə, yeni arxiv sənədləri, dövri ədəbiyyat, mühacir və qərb tarix-
şünaslığından istifadə edən üçüncü Respublika tarixçilərinin yazmış olduqları
çoxsaylı elmi tədqiqat əsərləri 1917-1918-ci illərdə Bakıda bolşevik rejiminin
qurulması mövzusunun obyektiv təhlil edilməsinə şərait yaratmışdır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Az
ərbaycan inqilab komitəsi və Xalq komissarları Soveti iclaslarının protokolları. Bakı:
Çaşıoğlu, 2009, 554 s.
2.
Балаев А.Г. Азербайджанское национально-демократическое движение 1917-1920 гг.
Баку: Элм, 1990, 95 с
3.
Балаев А.Г. Азербайджанское национальное движение в 1917-1918 гг. Баку: Элм,
1998, 280 с.
112
4.
Həsənov H.Ə. Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti. Bakı: Elm,
2005, 248 s.
5.
Nəsibzadə N.L. Azərbaycan xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: Ay-Ulduz, 1996, 216 s.
6.
Məmmədov X.M. Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər). Bakı: Sabah, 1996, 174 s.
7.
Багирова И.С. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века.
1900-
1917. Баку: Элм, 1997, 335 с.
8.
Əzizov T.Ə. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində. Bakı: Zaman, 1997, 256 s.
9.
Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, V c., Bakı: Elm, 2001, 672 s.
10.
Гусейнов Р.А., Вердиева X.Я. История Азербайджана. Баку: Озан, 2000, 180 с.
11.
Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici Siyasəti (1918-1920). Bakı:
Garısma MMC, 2009, 576 s.
12.
İbrahimova A.Z. Azərbaycanda ictimai-siaysi qüvvələrin mübarizəsi (1917-1918-ci illər).
Bakı: Elm, 2010, 208 s.
13.
Исмаилов Э.Р. Степан Шаумян – Обреченный на забвение. Портрет “легендарного
коммунара” без ретуши. Баку: Şərq-Qərb, 2012, 448 c.
ОТРАЖЕНИЕ УСТАНОВЛЕНИЯ БОЛЬШЕВИСТСКОГО РЕЖИМА В БАКУ
В 1917-1918 ГГ. В СОВРЕМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ИСТОРИИ НАУКИ
В.Ш.АБЫШОВ
РЕЗЮМЕ
Основной целью статьи является анализ степени изученности обозначенной про-
блемы в современной азербайджанской истории науки XXI века.
Азербайджан, восстановивший в 1991 году свою независимость, объявив о своей
политической преемственности в отношении Первой Республики, то есть Азер-
байджанской Демократической Республики, в обстановке общественно-политической и
военной напряжённости предпринял ряд важных шагов для сохранности национально-
духовных ценностей. В отличие от советской историографии, в азербайджанской исто-
риографии, где подход к историческим фактам и событиям осуществлялся на основе
принципов объективной оценки и рационального мышления, белые пятна нашей исто-
рии начали заново пересматриваться с научно-теоретической точки зрения, и работа в
этом направлении ведётся и поныне.
При подготовке статьи особую значимость, с точки зрения прояснения различных
отдельных аспектов указанной темы, имели исследовательские труды азербайджанских
историков А.Г.Балаева, Г.А.Гасанова, Н.Л.Насибзаде, Х.М.Мамедова, И.С.Багирова,
Т.А.Азизова и А.З.Ибрагимова.
Ключевые слова: Азербайджан, А.Г.Балаев, Н.Л.Насибзаде, Дж. П.Гасанли,
Э.Р.Исмаилов, А.З.Ибрагимова
113
THE REFLECTION OF THE ESTABLISHMENT OF THE BOLSHEVIK REGIME IN
BAKU IN 1917-1918 YEARS IN THE SCIENCE OF HISTORY IN AZERBAIJAN
V.Sh.ABISHOV
SUMMARY
The main purpose of the article is to analyze the state of investigation of the problem in
the XXI century modern history science of Azerbaijan.
Azerbaijan, which regained its independence in 1991, by declaring that it is the political
successor of the First Republic existed in 1918-1920, that is the Azerbaijan People's Republic
took very important steps for the protection of national and moral values in intense public, po-
litical and military conditions. Unlike the Soviet historiography, in the modern historiography
of Azerbaijan, approaching historical facts and events from the historical point of view, objec-
tive assessment of the principles and from the direction of the rational thinking has re-started
and developed the scientific work on white pages in the history of Azerbaijan and is now being
carried out in this area.
The use of the Azerbaijani historians A.G.Balayev’s, H.A.Hasanov’s, N.L.Nasibza-
deh’s, Kh.M.Mammadov’s, I.S.Bagirova’s, T.A.Azizov’s and A.Z.Ibrahimova’s research
works was important in writing of the article and in clarifying some points of the subject.
Key words: Azerbaijan, A.G.Balayev, N.L.Nasibzadeh, J.P.Hasanli, E.R.Ismayilov,
A.Z.Ibrahimova
114
Dostları ilə paylaş: |