BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Humanitar elmlər seriyası
2014
DİLÇİLİK
UОТ 8/81
QƏDİM TÜRK-SLAVYAN DİL ƏLAQƏLƏRİ
Z.M.
ƏLİYEVA
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Rajabova.narmin@gmail.com
Türk xalqlarının slavyanlarla mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələrinin tarixi çox qədim
dövrlərə gedib çıxır. Türklərin tarixində xüsusi rolu olan xəzərlərin, oğuz-qəbilə birləşmələri-
nin, peçeneqlərin və polovestlərin slavyanlarla əlaqələri məlumdur. Bizim eranın ilk əsrlərində
Şərqi Avropanın slavyan qəbilələri hun, xəzər, sabir, bulqar, daha sonrakı dövrlərdə isə
peçeneq, uz, polovets tayfaları ilə sıx təmasda olmuşdular.
Açar sö
zlər: dil əlaqələri, iqtisadi və mədəni əlaqələr, frazeoloji və qrammatik sistem,
salnamə, yazılı abidələr, ictimai quruluş, qədim slavyan dili
Türk-
slavyan dil əlaqələri haqqında ilk dəfə çex alimi Y.Paysker yazmış-
dır. Y.Paysker slavyan, türk və alman dil əlaqələrinə həsr olunmuş əsərində
Qərbi Ukrayna ərazisində yaşayan bulqar-skiflərin slavyanlarla iqtisadi və
mədəni əlaqələrinin olduğunu qeyd edirdi. Y.Paysker türkdilli skiflərin qərbi
slavyanlarla olan əlaqələrinin real tarixli faktlara söykəndiyini sübut etməyə
çalışırdı [1, 48-61].
Y.Payskerin əsərini L.Hiderli tənqid edərək yazırdı ki, “heç bir qədim
slavyan-
Turan yaxınlaşmasından söhbət gedə bilməz” [3, 152-160].
Türk mənşəli sözlər cənubi və şərqi slavyan dillərində saysız-hesabsızdır.
Lakin qərbi slavyan dillərində rast gəlinən türkizmlərin çoxu ehtimal ki, qədim
slavyan dilinə keçən sözlərdir.
Polyak dilində rast gəlinən “çakan” (kıtman) sözü bu dilə Ukrayna və ya
slovak dillərindən keçmişdir. Bu sözün türkizm olduğunu cığatay dilindəki
“çakan” –
balta sözü sübut edir. Çex dilində “salas” sözünə rus dilində “ша-
лаш” formasında rast gəlinir [2, 37-44].
Maxekin “Etymologicky slovnik yazıka českeho a slovenskeho” – Çex
və slovak dillərinin etimoloji lüğətində verilmiş türkizmlərin tarixi daha qədim-
dir. Bu zaman əsasən çuvaş dilinin qərbi slavyan dilləri ilə əlaqəsindən danış-
10
maq lazım gəlir.
Türk xalqlarının slavyanlarla mədəni, iqtisadi, siyasi əlaqələrinin tarixi çox
qədim dövrlərə gedib çıxır. Türklərin tarixində xüsusi rolu olan xəzərlərin və
oğuz qəbilə birləşmələrinin, xüsusilə, peçeneqlərin və polovetslərin slavyanlarla
əlaqələri məlumdur. Qədim slavyan dilinə əski türk dillərindən keçmiş sözlər
türkizmlərin bütün fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərini ifadə edir.
Şərqi Avropa və Qərbi Asiya xalqlarının tarixinin öyrənilməsində
ədəbiyyat və mədəniyyət abidələrinin tarixi-etnoqrafik baxımdan araşdırılması-
nın, bu ərazilərdə yaşayan qədim xalqların dil əlaqələrinin tədqiqinin böyük
əhəmiyyəti vardır [4, 205-240].
I minilliyin sonu –
II minilliyin əvvəllərində Şərqi Avropanın və Qərbi
Asiyanın torpaqlarında yaşayan türkdilli xalqların və slavyanların çox sıx
iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələri dil sistemində dərin izlər buraxmışdı.
Bizim eranın ilk əsrlərində Şərqi Avropanın slavyan qəbilələri hun, xəzər,
sabir, bulqar, daha sonrakı dövrlərdə isə peçeneq, uz və polovets tayfaları ilə sıx
təmasda olmuşdular. Türk dilləri qədim slavyan dilində müəyyən izlər buraxmış,
bu dilin frazeoloji və qrammatik sisteminə böyük təsir göstərmişdilər.
Qədim hunların, sabirlərin, xəzərlərin və bulqarların yazılı abidələri
dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Lakin tək-tək söz və ifadələr xüsusi adlar
və hökmdarların titullar (antroponimlər), xalqların və qəbilələrin adları (etno-
nim
lər), şəhər və kənd, çay və göl adları (toponimlər) yunan, ərəb xronikala-
rında və rus salnamələrində qorunub saxlanılmaqdadır. Bu salnamələrin
material
ları əsasında türk xalqlarının dil mədəniyyəti haqqında müəyyən fikir
söyləmək mümkündür.
Türk və slavyan dillərinin qarşılıqlı təsir proseslərinin tarixini əsasən beş
dövrə bölmək olar.
I dövr – I-
VIII əsrləri əhatə edir. Bu dövr – Kiyev Rus dövlətinin yaran-
masından əvvəlki dövrü – slavyan dillərinin türk dilləri ilə ilk təmas dövrüdür.
Bu dövrdə slavyan dilləri əsasən hun, sabir, xəzər və bulqar dilləri ilə təmasda
olmuşdur.
II dövr – IX-
XII əsrləri əhatə edir. Bu dövr qədim rus dövlətinin – Kiyev
Rus dövlətinin yarandığı zamandır.
IX-
XII əsrlər ərzində Kiyev Rus dövləti peçeneq, oğuz, türk, berendey və
s. türk tayfalar
ı ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Kiyev Rus dövlətinin qədim türk
tayfalarından olan polovetslərlə təması daha sonrakı dövrə – monqol işğalı
dövrünə təsadüf edir.
III dövr – XIII-
XV əsrlər monqolların Şərqi Avropa torpaqlarına gəl-
məsi Qızıl Orda dövlətinin yaranması dövrüdür. Bu zaman qədim rus
knyazlıqları Qızıl Orda dövlətinin vassalı idilər, qədim rus dili isə geniş ərazidə
yayılmış türk-qıpçaq dialektlərinin təsiri altında inkişaf edirdi. Bu dövrdə Türk
dilləri vasitəsilə slavyan dillərinə ərəb, fars, çin, tibet, toxar dillərindən söz və
ifadələr keçirdi. Bu dövrlər qədim slavyan və türk dillərinin sıx əlaqəsi ilə
səciyyələnir.
11
IV dövr XV-
XIX əsrləri əhatə edir. Bu dövrdə cənubi slavyan dillərinə
osmanlı türkcəsindən çox söz və ifadələr keçmişdir.
V dövr XX-X
XI əsrləri əhatə edir. Bu dövrdə də slavyan dillərinə bir çox
sözlər keçmişdir. Şərqi Avropanın böyük bir ərazisini tutan, böyük dövlətçiliyi
olan müstəqil türk xalqlarının tarixi bu gün də çox az öyrənilmişdir. Bizə
məlum olan mənbələr bu ərazidə Şərqi Avropanın iki nəhəng dövlətinin Xəzər
və Bulqar xaqanlıqlarının olduğunu sübut edir. Xəzərlər və bulqarlar, o
cümlədən Şərqi Avropanın digər türk xalqları haqqındakı məlumatları verən
müəllifləri 5 qrupa bölmək olar [2, 37-44]:
1.
Zaqafqaziya və İran müəllifləri.
2.
Yunan, Bizans
və qədim rus salnaməçiləri.
3.
Yəhudi mənbələri.
4.
Ərəb coğrafiyaçıları.
5.
Çin mənbələri.
Birinci qrup haqqında, yəni Zaqafqaziya və fars mənbələri haqqında
danışarkən, ilk növbədə Əbül Qasim Tusi Firdovsinin “Şahnamə” poemasını
göstərmək olar. Firdovsi (935-1020) “Şahnamə” poemasında Xəzər xaqanlığı
haqda söhbət açır. Gürcü çarı VI Vaxtanqın tərtib etdiyi salnamədə (bu
salnamə hal-hazırda Fransada saxlanılır) və Qafqaz alimi Moisey Xorenskinin
əsərlərində qədim türklərdən və slavyanlardan bəhs olunur.
İlk iki mənbə (Firdovsinin “Şahnamə”si və VI Vaxtanqın “Salnamə”si
tarixi faktlara əsaslanmır, burada təsvir olunan hadisələr qeyri-müəyyənliyi,
fantastikliyi və nağılvarı xüsusiyyətləri ilə ciddi elmi nəticələr çıxarmağa
imkan vermir. Moisey Xorensk
inin “Tarix” və “Zamanın coğrafiyası” əsərləri
isə xalq dastanlarına, epos materiallarına əsasən yazılmışdır. Bu mənbələrə
nisbətən əsaslanıb müəyyən nəticələr çıxarmaq olar. Moisey Xorenskinin
əsərləri yunan və Bizans mənbələrinə əsaslanır. Xalq eposu bu əsərlərdə bəzən
konkret tarixi faktları əks etdirir.
Moisey Xorenski xəzərlər haqqında ilk məlumatı II əsrə aid edir. Onun
fikrincə, hələ hunlar Şərqi Avropaya gəlməmişdən əvvəlki dövrdə, yəni 198-ci
ildə xəzərlər bu ərazidə məskunlaşmışdılar. Xorenski bu qənaətdə idi ki, xə-
zərlər Atillanın qoşunlarının tərkibində Şərqi Avropaya gəlməmişdilər, hunlar
bu əraziləri istila etdikdən sonra onlara qoşulmuşdular.
İkinci qrup mənbələrə yunan alimi Priisk, Bizans imperatoru, alim və
yazıçı Konstantin Baqryanorodnıy və müxtəlif monastrlarda yaşayan rus
salnaməçiləri daxildir. Priisk xəzərləri akatsirlər (akxəzərlər) adlandırır və
hunların istilasına qədər bu dövlətin ictimai quruluşu haqqında məlumat verir.
Bu məlumatlar bizim eranın III–VI əsrlərinə aid edilir.
Şərqi Avropanın ərazisində yaşayan türkdilli xalqlar haqqında daha
ətraflı məlumatı Konstantin Baqryanorodnıy vermişdir. Onun əsərində xəzərlər
qüdrətli bir xaqanlıq kimi təsvir olunur. Bu dövlətlə Bizans imperatorluğunun
böyük siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri olduğu qeyd edilir. Konstantin
Baqryanorodnıy xəzərlərin türkdilli xalq olduğunu, bu dövlətin sərhədlərinin
12
Avropanın böyük bir hissəsini tutduğu barədə məlumat verir. Bizans dövləti bu
iqtisadi və mədəni əlaqələrə əsaslanaraq öz xarici siyasətini qurmağa çalışırdı.
Bizans mənbələrindən fərqli olaraq rus salnamələri xəzərlər barədə çox qısa
məlumatlar verir. Bu məlumatlar yalnız X əsrə aiddir. Xəzər xaqanlığının Bizansla
siyasi və diplomatik əlaqələri barədə tarixdə müəyyən məlumatlar vardır.
İranın Sasanilər dövlətinin və Ərəb dövlətinin xəzərlərlə münasibəti
yaxşı deyildi. Sasani dövlətinin zəifləməsi nəticəsində ərəblər bəzi İran torpaq-
la
rını istila etdilər. İran torpaqlarını tutduqdan sonra ərəblər Xəzər Xaqanlığını
ələ keçirməyə çalışırdılar. Buna görə də, Xəzər Xaqanlığı Bizansla iqtisadi və
siyasi əlaqələri möhkəmləndirdi. Bizans imperatoru Xəzər xaqanının qızı
Çiçəklə evləndi. IX əsrin ortalarından başlayaraq bir çox slavyan tayfaları
Xəzər Xaqanlığının vassalına çevrildilər. Yəhudi mənbələri Xəzər Xaqanlığı və
onun slavyanlarla əlaqəsi haqqında məlumatlar verir.
Kordova Əməvilərindən olan IV Əbdülrəhmanın vəziri Xasdai ibn-Saprutun
Xəzər Xaqani İosiflə məktublaşması X əsrdə bu xaqanlığın dünya dövlətləri
tərəfindən tanınmasına sübutdur. İkinci yəhudi müəllifi İosif Xəzər xaqanlığında
10 qəbilənin olduğunu və bu qəbilələrin yaşadığı coğrafi ərazini göstərir.
Ərəb coğrafiyaçıları və səyyahları slavyan və türk xalqlarının siyasi və
iqtisadi əlaqələri barədə çox yazmışlar. Bu mənbələrin verdiyi məlumatlar
Şərqi Avropanın xalqlarının keçmişi barədə zəngin məlumat verir.
Ərəb səyyahlarından İnb-Fədlan, Əl-Məsudi və İbn-Rustun adını çəkmək
olar. İbn-Fədlan Bağdad xəlifəsi Məhəmməd ibn Süleyman tərəfindən islamı
qəbul etmiş Bulqar ölkəsinə göndərilmişdi. İbn-Fədlanın əsərində dörd xalqın –
bulqarların, rusların, başqırdların və xəzərlərin tarixi keçmişi haqda məlumat
verilir. İbn-Fədlanın məlumatına görə, ruslar xəzərlərin vassalı idilər.
Digər ərəb coğrafiyaşünası İbn-Rust “Qiymətli xəzinələr haqqında kitab”
adlanan əsərində slavyanların və türklərin siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri
barədə yazır.
Türk dövlətlərinin tarixi bir türk qəbiləsinin güclənərək, digərlərini özünə
tabe etməsi, öz ətrafında birləşdirməsi ilə səciyyələnir. Türk qəbilələri digər
türk tayfalarını və milliyyətcə türk olmayanları da iqtisadi və siyasi cəhətdən
özündən asılı salmağa, öz ətrafında birləşdirməyə qadir idilər. Qədim mənbə-
lərin və əski dövrlərdə yaşayan salnaməçilərin (Dionisiy, Priisk və b.) verdiyi
məlumatlara əsasən, müasir Rusiyanın cənub əraziləri türkdilli xalqlara mənsub
idi. Bu türk qəbilələri burada hələ peçeneqlərdən və uzlardan əvvəl yaşayırdılar
və IV əsrdə böyük Hun imperiyasına daxil idilər. Bu xalqlar eramızın IV
əsrində Attilanın qurduğu böyük imperiyaya daxil oldular. Həmin imperiya
dağıldıqdan sonra isə Xəzər və Bulqar xaqanlıqları yarandı.
Xəzər və Bulqar xaqanlıqları böyük iqtisadi mərkəzlər olan şəhərləri və
yüksək mədəniyyətləri ilə seçilirdilər. “Hüdud əl aləm”də və digər ərəb mənbə-
lərində 10-a qədər qədim Xəzər şəhərinin adı çəkilir. Bunlara misal olaraq
Belencer, Semender, İtil və Sarkelin adını çəkmək olar.
Bu şəhərlərdən əlavə İtil çayı üzərində yerləşən Bulqar şəhərinin də adı
13
çəkilir. Suvar xalqı isə, akademik Marrın fikrincə, müasir çuvaşların ulu
babalarıdır. Qədim rus dövlətinin yarandığı ilk gündən slavyan və türk xalqları
arasında sıx əlaqələr mövcud idi. Türk və slavyan qəbilələri bəzən sülh
şəraitində yaşayır, bəzən də müharibələr aparırdılar.
Qədim salnamələrin verdiyi məlumatlara əsasən 865-ci ildə Kiyev
Ryurik tərəfindən idarə olunurdu. Bu zaman şəhər Xəzər Xaqanlığından asılı
idi və ona xərac verirdi. 913-cü ildə knyaz Oleq bir çox slavyan qəbilələrini:
pol
yanları, drevlyanları, bujanları, volınları, kriviçləri, radimiçləri, vyatiçləri
birləşdirdi və qədim rus dövləti möhkəmlənərək Xəzər Xaqanlığının asılılı-
ğından azad olundu. 920-ci ildə knyaz İqor Ryurikoviç peçeneqlərə qalib gəldi.
967-
ci ildə knyaz Svyatovlav İqoreviçin dövründə peçeneq knyazı Kurya
Svyatovlav
ı əsir götürdü, öldürdü və onun kəlləsindən fincan düzəltdirilib
üstündə belə bir yazı həkk etdirdi: “Özgəsini axtarıb özününkünü itirdi”.
Rusiyanın xristianlığı qəbul etməsindən sonra slavyanlar və türklər
arasında yenidən güclü münaqişələr başlandı. Qədim rus və polovets münasi-
bətlərinin tarixi bir-birini əvəz edən müharibələr və sülh müqavilələrinin
başlanması ilə xarakterizə olunur. Rus knyazları polovets xanlarının qızları ilə
evlənir, öz hərbi, siyasi və iqtisadi qüdrətlərini artırmağa çalışırdılar. Rus alimi
A.İ.Sobolevski özünün “Rus-skif etüdləri” əsərində slavyanların mənşəyini
türkdilli skif tayfaları ilə bağlayır. Alimin fikrincə, qədim slavyan dili iki dilin
birləşməsindən, bir-birinə təsirindən yaranmışdır. Bu dillərin biri slavyan-
baltik və ya slavyan-litva dilidir. İkinci dil slavyan dilinə çox böyük təsiri olan,
bu dili formalaşdıran amillərdən biri olan türkmənşəli skif dilidir [5, 20-41].
Qədim slavyan dilində incə saitlər və “j” səsinin əvvəlində “s” səsinin əvəzinə
“x” səsinin işlənməsi buna sübutdur.
A.İ.Sobolevski slavyan dillərində qədim skif dilinin izlərini axtarır, Şərqi
Avropanın, xüsusilə slavyan dillərinin leksikasında, toponimiyasında, arxeologiya
və etnoqrafiyasında qədim türklərlə əlaqəni elmi cəhətdən izah etməyə çalışırdı.
Məsələn, A.İ.Sobolevski slavyan dillərində, xüsusilə rus dilində rast gəlinən
“осочить” (vəhşi heyvanı mühasirəyə almaq) və “осока” (vəhşi heyvana hücum
etmək) kimi ifadələrin “cok”, “cak” kökləri ilə bağlı olduğunu və qədim yunan
tarixçisi Herodotun yazdığına görə, farsların skifləri saklar adlandırdıqlarını,
farsların düşməni olan “tura” xalqının da skif-saklar olduğunu qeyd edirdi.
A.İ.Sobolevskinin fikrincə, “tura” kökü müasir rus dilində bu gün də iş-
lənən “турить, турнуть, протурить” sözləri məhz türklərə aiddir. Hətta Dnestr
çayının adı da bu sözlə bağlıdır. Yalnız A.İ. A.İ.Sobolevski qədim slavyan
dilindəki fonetik prosesləri türk dillərinin təsiri ilə izah etmirdi. XX əsrin digər
dilçi alimi B.A.Boqoroditski də dildibi “q, k, x samitlərinin yumşaq tələffüz
o
lunmasını İran dillərinin təsiri ilə izah edirdi. Lakin B.A.Boqoroditski skif-sak
dillərini İran mənşəli hesab edərkən səhv edirdi. Alim yunan tarixçisi Herodota
əsaslanaraq yazırdı ki, skif-sak tayfaları müasir cənubi Rusiya ərazisində qədim
slavyanlarla
yanaşı yaşayırdılar və bu dillərin qarşılıqlı təsiri təbii idi.
Ukrayna alimi Valentin Stesnyuk yazır: “Şərqi Avropanın slavyan
14
əhalisinin dilində rz/rs səs keçidləri mövcud olmuşdur. Bu səs qrupları müxtəlif
slavyan dillərində “rz” fonem birləşməsi və incə r’ səsi ilə əvəz olunmuşdur.
Çex dilində “r” səsi “rz” və “rs” səs birləşmələri ilə, polyak dilində “rz”
fonem birləşməsi z və ž səsləri ilə əvəz olunmuşdur.
Müasir çexlərin ulu babaları qədim bulqarlarla qonşu arealda yaşayırdılar
və qədim slavyan dilindəki incə “r” -in “rz” ilə əvəz olunması bulqar substra-
tının təsiri altında baş verdi.
Monqolların və tunqusların ulu babaları bir çox türk sözlərini mənim-
səmişdilər və bu qədim sözlərin bir çoxunda “rz” və “rs” səs birləşmələri “r”
şəklində tələffüz olunurdu. Bu fonoloji hadisə eynilə qədim slavyan dilinə
keçmiş türk sözlərində də müşahidə olunurdu.
Türk və slavyan dilləri arasında mövcud olmuş əlaqələrin səbəbləri müx-
təlif olmuşdur. Bu əlaqələrin sosiolinqvistik, etnolinqvistik və psixolinqvistik
səbəbləri vardır.
Türk və slavyan xalqları arasında yaranmış əlaqələrin əsas səbəbi kimi
tarixi şəraiti göstərmək olar. Bu baxımdan qədim dövrlərdən bu günə qədər
olan tarixi hadisələr nəzərdən keçirilməlidir. Türk və slavyan dilləri arasında
əlaqələrin yaranmasının əsas şərtlərindən biri də xalqların müxtəlif ərazilərə
köçməsi, müharibələr, ticarət əlaqələri, dövlətlərin yaranması və süqutu kimi
amillərdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Менгес К.Г. Восточные элементы в «Слове о полку Игореве». Л.: Наука, 1979, 254 с.
2.
Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». М.: Наука, 1985, 171 с.
3.
Нидерле Л. Славянские древности. М.: Просвещение, 1956, 302 c.
4.
Третьяков П.Н. Восточнославянские племена. M.: Просвещение, 1953, 450 с.
5.
Соболевский А.И. Русско-скифские этюды. М.: 1911. Изв. ОРЯС, 239 c.
6.
Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. М.-Л.: Наука, 1935, 310 с.
ДРЕВНЕТЮРКСКИЕ И СЛАВЯНСКИЕ ЯЗЫКОВЫЕ СВЯЗИ
З.М.АЛИЕВА
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена истории древнетюркских и славянских языковых связей. Нача-
ло I тысячелетия характеризуется взаимодействием древнетюркских и славянских язы-
ков. Особое внимание уделено эпохе господства хазар, как одного из племенных союзов,
сыгравших значительную роль в судьбе тюркских племен.
Для изучения истории народов Восточной Европы и Западной Азии, их культуры
и древних памятников литературы большое значение имеет анализ древних связей меж-
ду тюркскими и славянскими народами.
Ключевые слова: языковые связи, экономические и культурные связи, фразеоло-
гическая и грамматическая система, летопись, письменные памятники, общественный
строй, старославянский язык
15
OLD TURKIC AND SLAVIC LINGUISTIC TIES
Z.M.ALIYEVA
SUMMARY
The article is dedicated to the history of Turkic and Slavic ties. The beginning of the I
millennium is characterized by interaction of Old Turkic and Slavic languages. The special
attention is given to the epoch of supremacy of Khazars as one of the tribal alliance which
plays a great role in the destiny of Turkic tribes.
The analysis of old ties between Turkic and Slavic languages has a great role in re-
searching the history of the peoples of Eastern Europe and Western Asia, their culture and old
monuments of literature.
Key words: linguistic ties, economical and cultural ties, phraseological and grammati-
cal system, chronicle, written monuments, social order, Old Slavic language
16
Dostları ilə paylaş: |