Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3

Yüklə 317,42 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	08.09.2018
ölçüsü	317,42 Kb.
	#67510

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ

№3

Humanitar elmlər seriyası

2015

UOT 94 (478)

XIX

ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ RUSİYA DİPLOMATİYASI

A.M.

MƏMMƏDOVA

Bakı Dövlət Universiteti

16aynurm@rambler.ru

Məqalədə XIX əsrin əvvəllərində beynəlxalq vəziyyətin son dərəcə mürəkəb olmasından

bəhs  edilir.  Rusiya  imperiyasi  XVIII  əsrin  axırlarından  etibarən  Fransaya  qarşı  mübarizəyə

qoşulmuşdu.  Bu  mübarizəyə  Rusiya  ilə  birgə  İngiltərə,  Prussiya  və  Avstriya  imperiyaları  da

başçılıq edirdi. Həmçinin məqalədə XIX əsrin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlərin başlıca

məzmunu, bu imperiyalar arasında olan rəqabət və mübarizə göstərilir.

Açar

sözlər: tarix, diplomatiya, Rusiya, xarici siyasət

Tarixən ekspansionist siyasət həyata keçirməsi ilə seçilən Rusiyanın xa-

rici siyasətinin müxtəlif məqamları həmişə maraq doğurmuşdur və onlar müx-

təlif aspektlərdən öz tədqiqini tələb edir. Belə maraq doğuran məsələlərdən biri

də XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın həyata keçirdiyi xarici siyasətlə əlaqədar

idi.

XIX

əsrin əvvəllərində Avropada beynəlxalq vəziyyət xeyli gərgin idi.

XIX

əsrin I yarısında siyasətin ardıcıl olmamağı sosial-iqtisadi vəziyyətin,

feodal sisteminin

və yeni burjua münasibətləri ilə izah olunurdu.

Xarici

siyasətin I hissəsini Qərbçilik adlandırmaq olar (1801-1815). Bu,

bir

tərəfdən Avropada Napoleon işğalı, digər tərəfdən isə çarizmin öz qayda-

qanunlarını bərpa etməklə bağlı idi. Rusiyanın Napoleon işğalına qarşı müba-

rizəsi onu Avropanın antifransız koalisiyasına qoşulmağa vadar etdi.

XIX əsrin əvvəllərində beynəlxalq vəziyyət iki nəhəng dövlətin – İn-

giltərə və Fransanın Avropa üzərində hökmranlıq üçün gedən mübarizəsində

müəyyən olunurdu. İndi məlum oldu ki, ingilis-fransız mübarizəsi ümumav-

ropa əhəmiyyəti almış və İngiltərə məğlub olarsa, Fransa işğalı mərkəzi, Cə-

nubi və Şərqi Avropaya qarşı yönəldəcəkdir. Bu zaman Rusiya İngiltərə ilə

mübarizədə idi, bu da Fransanı ümumdünya hökmranlığına gətirməyə kömək

edir və Rusiyanı zəiflədirdi (2, 97).

Bu müddətdə Rusiya imperatoru I Pavel Fransanın Avropanı işğal

etməyini təmin edir və hərbi diktaturanın köməyi ilə inqilabı darmadağın et-

məklə Yaxın Şərqdə azad hərəkət etməyə can atırdı. Bu Pavelin xarici siya-

sətinin səhv olmasını bildirir və Rusiyanı İngiltərə, Avstriya və Prussiya kimi

nəhəng dövlətlərə qarşı qoyurdu. Rusiya imperatoru I Aleksandr isə ha-

kimiyyətinin birinci ilindən yeni xarici siyasət proqramı ilə çıxış edərək Na-

poleonu siyasi müqavilələrlə susdurmaq istəyir. Yeni tipli müqaviləyə əsasən

Fransa bir tərəfdən, nəhəng dövlətlərin ittifaqı isə digər tərəfdən çıxış etməli

idilər. Rusiyaya lazım olan vaxtda antifransız koalisiyasına imkan yaratmaq

üçün sülh müqavilələri lazım idi. Bunun üçün Fransa ilə danışıqları yekun-

laşdırmaq, Avstriya və Prussiya ilə sülh müqaviləsi imzalamaq və nəhayət,

İngiltərə ilə diplomatik əlaqələrə girmək lazım idi.

Avropada İngilis-Rus (III koalisiya) və Rus-Prussiya (IV koalisiya) ide-

yalarının yaranmasını təsadüfi hal kimi qeyd etmək olmaz. Yeni sahələrin

bölüşdürülməsində əsas kurs saxlanılmışdır və I Aleksandr öz hakimiyyətinin

Şimalda (Finlandiya), cənubda (Balotsk vilayəti) və qərbdə (şərqi Qalitsiya)

saxlanılması məsələsindən də yan keçməmişdir.

Rusiya çalışırdı ki, İngiltərə ilə əlaqələri tezliklə tənzimləsin, çünki

ingilis gəmiləri Zunddan keçərək Baltik dənizindən Kopenhageni bombardman

etmişdir. Tezliklə 6 mayda ingilis mallarının daşınması dayandırıldı və 1801-ci

ildə 5 iyunda Peterburqda ingilis-rus dəniz konvensiyası imzalandı. Bu kon-

vensiya İngilis-Rus əlaqələrinin aydınlaşdırılması xarakteri daşıyırdı (1, 112).

XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində ingilis diplomatiyası Fransaya

qarşı mübarizədə təkbaşına hərəkət etmirdi, antifransız koalisiyasının tərki-

bində onun müttəfiqləri ona silah, pul, hərbi gəmilərlə köməklik edirdilər.

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya əsasən qərb (Polşa-Litva) və cənub tor-

paqları ilə maraqlanmağa başladı. Bu yeni sərhədlər beynəlxalq sazişdə təsdiq

olunmuşdu. Rus diplomatiyasının əsas məqsədi ondan ibarət idi ki, bu sazişi

müvəqqəti saxlasın. İngiltərə və Fransa bu sazişə açıq müdaxilə etmədilər və öz

hərbi gücləri ilə onları qorxutmurdular. Rus-İngilis müqaviləsi bağlandıqdan

sonra I Aleksandr atasi Pavelin fransızlarla bağladığı diplomatik əlaqələri

davam etdirdi (3, 201).

1801-

ci il 26 sentyabrda Rusiya ilə Fransa arasında sülh müqaviləsi im-

zalandı. Bu müqaviləyə əsasən sülhün qorunması hər 2 dövlətin borcu idi. Ru-

siya ilə Fransa arasında əvvəlki ticarət əlaqələri təsdiqləndi. 28 sentyabrda isə

onlar arasında düşmən dövlətlərin əleyhinə çevrilmiş məxvi saziş imzalandı.

Rusiya ilə Fransa arasında bağlanmış sazişin I bəndinə əsasən Reynin sol

sahilinin Fransaya keçməsi ilə əlaqədar olaraq Almaniya müavinəti məsələsi öz

əksini tapırdı.

Əgər əvvəllər Napoleonun fikrincə, rus diplomatiyası irəli gedirdisə və

Fransa qabaqcılları Avropa rayonlarına nəzəri artırırdısa, yaxın gələcəkdə Ya-

xın Şərq məsələsi öz qüvvəsini saxlamış olurdu.

Bu planın tamamlanması üçün "potensial Avstriya və Prussiya koalisi-

yasının bölgüyə daxil edilməsi çətinləşirdi, bu da Napoleonun Mərkəzi Avro-

pada nüfuzunun

artması ilə əlaqədar idi.

Rusiya ilə Fransa arasında bağlanan sazişə əsasən Rusiya Mərkəzi

Avropadakı işlərə qarışa bilməzdi. Rusiyanı Fransaya yaxınlaşdıran və əksinə,

İngiltərədən uzaqlaşdıran yeganə məsələ Yaxın Şərq məsələsi idi ki, burada da

Napoleonu

n Türkiyədə apardığı siyasət Rusiya üçün əlverişli addım atmağa

imkan vermirdi.

1804-

cü ildə Serbiyada serblərin üsyanı zamanı Serbiya hökuməti bil-

dirdi ki, Rusiya ilə Fransa arasındakı əlaqələrin xarakterinə görə, Türkiyə üzə-

rindəki hər hansı bir hökmranlıq Yaxın Şərq məsələsinə müdaxiləyə imkan

vermirdi.

1801-1803-

cü ildə olan sülh fasilələri Rusiyanın xarici siyasətinin müəy-

yən edilməsinə imkan yaratdı. Buradan 2 nöqteyi-nəzər yaranır; Birincilər

Fran

sadakı daxili-siyasi dəyişmələrə qiymət verərək onunla ittifaqı üstün tutur-

dular; İkincilər Avropada bərabərliyi müdafiə etmək üçün – İngiltərə ilə Fran-

sa, Avstriya ilə Prussiya-ümumiyyətlə, Avropa dövlətlərinin bərabərhüquqlu

olub, əksinə Şərqə kəskin siyasətlə müdaxilə etməsini təklif edirdilər.

Digər cərəyanın nümayəndələri Napoleonun dövlət çevrilişi ilə inqilabı

boğmasını ya görmür, ya da görmək istəmirlər. Onlar Rusiya ilə İngiltərənin

bir

likdə Fransaya qarşı silahlı mübarizə etmək prinsipini üstün tuturdular. (12,

357)

I Aleksandrın dövründə Rusiya-Türkiyə münasibətlərindəki əsas cəhət-

lərdən biri Rusiyanın Türkiyəni qorumaq və gərginliyi aradan qaldırmaqla bu

münasibətlərdəki gərginliyi də aradan qaldırmaq idi (6, 18).

koalisiyanın dağılması ərəfəsindən sülhün tam bərqərar olmasına qədər

(1801-

1802) olan vaxt Aralıq dənizi hövzəsində Rusiyanın yeritdiyi siyasətə

keçid dövrü idi.

Əgər Mərkəzi Avropada Fransaya qarşı hücuma İngiltərə Rusiyanı cəlb

edirdisə, Rusiya öz növbəsində Şərq məsələsində rus-ingilis birgə aksiyasını

irəli sürürdü. Artıq İngiltərə-Rusiya münasibətlərində 2 cərəyan meydana gəlir:

hər iki rəqib dövlətin Aralıq dənizi hövzəsində birgə əməkdaşlığı və Napoleon

Fransasına qarşı birgə mübarizə tərəfdarları.

1802-

ci ilin axırında Rus-Fransa münasibətlərində soyuqluq yarandı.

Rusiya

hökuməti səylə Sordiniya krallığından Neapol və İsveçrənin fransız

ordusundan azad edilməsini tələb edirdi və Bonapartın işğalçılıq aktını

tanımağı rədd edirdi.

Artıq 1802-ci ilin iyulundan Rusiya Malta məsələsinə müdaxilə etmək

siyasətindən uzaqlaşırdı. Hələ 1801-ci ildə İngiltərə təklif edirdi ki, adanın

müstəqilliyinə söz verir, hətta ora rus qoşunlarının gətirilməsini təklif edirdi.

Lakin İngiltərənin bu təklifi 3 məsələyə görə nəzərə alınmadı:

əqsədəuyğun olmayan maliyyə və insan çatışmazlığı;

Fransa

ilə münaqişənin arzuolunmazlığı;

ingilis-f

ransız münaqişəsini yaratmamaq arzusu.

1801-ci ilin

oktyabrından və 1802-ci ilin oktyabrına kimi Rusiya Dövlət

Soveti

və Nazirlər Kabineti 6 dəfə Malta məsələsini müzakirə etdilər. Rusiyaya

müraciət edərkən İngiltərə Fransaya qarşı rus-ingilis ittifaqının yaradılması

üçün

əsas axtarırdı. "Azad əl" siyasətinə əsasən Rusiya İngiltərəyə öz etirazını

bildirdi. A.R.Vorontsovun

İngiltərə səfiri Uorrena göndərdiyi 1803-cü il 9 mart

tarixli etiraz

notasında aşağıdakıları qeyd edirdi:

1) Rusiya Maltaya

görə ingilis-fransız münasibətlərini sülh yolu ilə həll

etmək istəyir;

2) ingilis-

fransız razılaşmasına əsasən Malta statusu məsələsinə Rusiya

zəmanət verirdi;

3) ingilis-rus kon

vensiyasının sonunda Türkiyə və Neopolitan krallığına

əvvəlki kimi zəmanət vermirdi (7, 42).

1803-cü ilin

yazında Fransa ilə İngiltərə arasında yenidən bərpa olunan

hərbi əməliyyatlar əsasən müstəmləkə bazarlarına doğru aparan dəniz yolları

üzərində davam edir. Müttəfiqlər barədə Rusiyaya təkliflər Fransa tərəfindən

edilsə də, nəticəsi olmurdu.

1802-ci il 16 sentyabrda Rusiya

Senatının verdiyi qərar 1787-ci il rus-

fransız ticarət müqaviləsinin yenidən qüvvəyə minməsi barədə idi. Beləliklə,

1802-ci

ildə Fransa tacirləri formal olaraq ingilis tacirləri ilə bərabər hüquqa

malik olurlar. Qara

dənizdə Fransa tacirləri üstünlük əldə edirlər. Beynəlxalq

vəziyyətin kəskinləşməsi Yaxın Şərqdə özünəməxsus ingilis-rus cəbhəsinin

forma

laşması prosesini sürətləndirir (9, 226).

I Aleksandr

hökuməti hələ nə hərbi, nə də diplomatik cəhətdən hazırlığı

başa çatdırmamışdı. Fəaliyyətsiz dayanmaq mümkün deyildi.

Artıq Rusiya-Fransa konfliktində Aralıq dənizi problemi ön plana keçir.

1803-cü il iyun

ayında Fransa İonik adalarına və Materik Yunanıstanına hücum

təhlükəsi yaradır. Rusiya Neapolda neytrallığa riayət etməyi tələb edir. Fransa

da cavab

tələbləri göndərir. Sentyabr ayında münasibətlər tam kəsilir.

Fransaya

qarşı münasibətdə Rusiyanın gələcək xarici siyasətinin müəy-

yən edilməsində iki nöqteyi-nəzərin yeni toqquşması 1804-cü ilin aprelində

Dövlət Şurasının müşavirəsində baş verir. Burada söhbət genişlənməkdə olan

İngiltərə-Fransa müharibəsi ilə əlaqədar Rusiyanın yeni xarici siyasət kursun-

dan

və Fransanın Balkanlara, Yaxın Şərqə, İtaliyaya, Yunanıstana artan

dialarından gedirdi.

Bundan

başqa, Rusiya Fransa ilə ümumi sərhədlərə malik deyildi, ona

görə Mərkəzi Avropa ölkələri ilə razılığa gəlməlidir. Bu şəraitdə Rusiya üçün

Prussiya

və Avstriya ilə ittifaq vacib idi. Rus diplomatlarının nəzəri məhz hə-

min

tərəfə yönəlirdi.

Prussiya

ilə hələ 1804-cü ilin mayında Rusiya ilə Fransanın şimali Qara

dəniz mülklərinə iddiası meydana çıxarsa, qarşılıqlı kömək barədə müqavilə

imzalayar.

Lakin Prussiya

digər tərəfdən həmin ilin iyun ayında Fransa ilə müqavilə

imzalayır ki, bu müqaviləyə əsasən Fransaya qarşı öz ərazisindən qoşun keç-

məsinə icazə verməyəcəkdi. İndi Rusiya Prussiyanın qarşısında Fransa ilə bü-

tün

münasibətləri kəsmək və koalisiyaya daxil olmaq məsələsini qoyur. Prussi-

və Avstriya eyni zamanda Napoleonla ittifaqı saxlamağa çalışırdılar. III

Fridrix-Vilhelm bildirdi ki, Prussiya Napoleonun hücumuna birinci

məruz qa-

lacaq.

Rusiyanın və Avstriyanın köməyinə III Fridrix-Vilhelm ümid etmir,

ingilislərin köməyinə isə heç inanmırdı (1,198).

Rusiyanın koalisiyaya daxil olmaq haqqındakı təklifinə Prussiya cavab

verir ki,

Avstriyasız koalisiyaya daxil olmaq fikrində deyildir. Avstriya da eyni

zamanda bildirdi ki,

Prussiyanın koalisiyaya birinci daxil olmasını gözləyir.

Nəhayət, 1804-cü il 25 oktyabrda Rusiya Avstriya ilə müttəfiqlik barədə müqa-

vilə bağlamağa nail olur. Lakin bu müqavilə qeyri-müəyyən xarakter daşıyırdı.

Müqavilə yalnız Fransanın həmin sənədləri imzalayan tərəflərə hücum edəcəyi

zaman

Avstriyanın hərbi fəaliyyətini nəzərdə tuturdu. Elə 1804-cü ildə Rusiya

Danimarka

ilə müdafiə xarakterli müqavilə imzalayır. İngiltərə və Rusiya

arasında Fransaya qarşı birgə hərəkət barədə müqavilə 1805-ci il 30 martda

bağlanır. İngiltərə ilə ittifaq Rusiyanı yalnız maddi cəhətdən təmin edirdi. İn-

gilis

hökuməti düşmənə qarşı müharibə üçün qoşun vermək istəmirdi (11, 167).

Avstriya

ilə müqavilənin əksinə olaraq ingilis-rus müqaviləsi Fransanın

hücum

edəcəyi zaman hərbi əməliyyatların başlanmasını nəzərdə tuturdu.

Fransa

təcavüzünə qarşı daha bir addım Avstriyanın ingilis-rus ittifaqına

daxil

olmağa məcbur etmək zərurəti idi. Yalnız 1805-ci ilin martında Napoleo-

nun

İtaliya kralı elan edilməsi Genuya və Luknini işğal etməsi və Avstriya hö-

kumətini Fransa ilə əlaqədən imtina etməyə və 1805-ci ilin avqustunda rus-

ingilis

ittifaqında birləşməyə məcbur edir.

Hələ bir qədər əvvəl 1805-ci ilin yanvarında Rusiya Napoleona qarşı

İsveçrəni də dəvət edir və İsveçrənin təhlükəsizliyini təmin edir.

1805-ci ilin

sentyabrında Napoleona qarşı yönəldilmiş planlarından nara-

hat olan

Türkiyə Rusiya ilə saziş imzaladı. Bu sazişə görə hər iki tərəf Qara

dəniz hövzəsinin qorunması üçün məsuliyyət daşıyırdı. Türkiyənin koalisiyaya

birləşməsi rus diplomatiyasının qələbəsi idi. Bununla da III Antinapoleon koa-

lisiyası yarandı.

Napoleon Prussiyaya Qannoveri

vəd etdi. Prussiya hökuməti onu Fransa

və müttəfiqlərinin hücumlarından qoruya biləcək ikitərəfli siyasət yeritməyə

ça

lışırdı.

Beləliklə, müttəfiqlər Fransa ilə müharibəyə başladılar və bu müharibəni

Prussiyasız sona yetirdilər. Müttəfiqlər müharibəyə pis hazırlaşmışdılar, Avst-

riya ordusunun

qüvvəsi isə tükənmişdi. Ən yaxşı Avstriya korpusu Fransa tərə-

findən zəbt olunmuş torpaqları qaytarmaq üçün Şimali İtaliyaya göndərilmişdi.

Digər hərbi hissə İsveçrədə yerləşirdi. General Makanın komandanlığı altında

olan III qrup

isə Bavariyanı tutmaqla məşğul idi və Ulma rayonunda yerləşirdi

(4, 311).

Napoleonun

İngiltərə ərazisinə hücum planından imtina etməsi mühari-

bəyə qoşulan Rusiya üçün əlverişli deyildi. Qeyd etmək lazımdır ki, rus ordusu

öz

müttəfiqinə köməyinə gələndə artıq Avstriya ordusu süquta uğramışdı.

Avstriyalılar 1805-ci il oktyabr ayında Ulma yaxınlığında məğlub olmuşdular.

Buna baxmayaraq, 1805-ci il 30 oktyabrda Kremsom

şəhəri yaxınlığın-

dakı vuruşda ruslar bütün fransız korpusunu darmadağın etdilər.

Müttəfiqlər ordusunun hücumu 1805-ci ilin 20 noyabrında başlandı. Müt-

təfiq orduları yavaş-yavaş irəliləyirdi və 3 gündən sonra Vyananın 120 km

şimalında Austerlits kəndinin qərbində yerləşən Pratsen yüksəkliyindəki möv-

qeyini

möhkəmlətdilər.

Aleksandrın göstərişi ilə bu yüksəkliyin alınması ləğv olundu və fran-

sızlar müqavimətsiz onu ələ keçirdilər. Bu zaman vəziyyət kəskin şəkildə də-

yişdi. "Onların döyüşü rus qoşunlarının hücumu ilə başladığı halda, indi ayrı-

ayrı müdafiə epizodu xarakteri daşıyırdı".

Austerlits

döyüşündə müttəfiqlərin 27 minə yaxın adamı həlak oldu və

əsir düşdü. Bu döyüş rus ordusunun və Prussiya taktikasının məğlubiyyəti kimi

qələmə verilə bilər. I Aleksandr bütün məğlubiyyətdə Kutuzovu günahlandı-

raraq onu ordudan

kənarlaşdırır və Kiyevə qubernator təyin edir (8, 338).

Austerlits

döyüşü Napoleonun adını ucaltmaq üçün gözəl vasitə oldu və

qüvvələrin bərabərsizliyi baş verdi. Avstriya Fransanın rəqibi kimi sıradan

çıxdı; Prussiya isə bu döyüşdən sonra Napoleonla qoruyucu müqavilə bağladı

və Prussiya bunun üçün Qannoveri alır. 1805-ci il 26 dekabrda Presburqda

Fransa-Avstriya

müqaviləsi imzalandı, bu müqaviləyə əsasən Avstriya faktiki

olaraq

İtaliya və Almaniya ittifaqından çıxarıldı. Bunun nəticəsində də Habs-

burq

imperiyasına daxil olan əhalinin 1/6-ni itirdi. Avstriya hökuməti Napo-

leonu

İtaliya kralı kimi tanıdı. Tezliklə Presburq sülh müqaviləsindən sonra

1806-

cı ildə birinci Müqəddəs Roma imperatorluğunun imperatoru titulundan

imtina etdi.

Beləliklə, Rusiya tərəfi müttəfiqsiz qaldı. III koalisiya dağıldı.

Beləliklə, çarizmin siyasəti 1805-ci ildə Austerlits faciəsi ilə başa çatdı.

III

Antifransız koalisiyası dağıldı (2, 309).

Napoleonun

rəhbərliyi altında 16 alman dövləti Reyn ittifaqını yaratdı.

Reyn

ittifaqının yaradılması alman dövlətlərinin birləşməsinə zəmin yaratdı-

ğından, bu, Prussiya üçün güclü zərbə idi. Fransa imperatoru Qərbi və Mərkəzi

ropanın hakiminə çevrilir. Napoleonun ordusu Yaxın Şərqdə möhkəmlənir.

Osmanlı sultanı Fransanın düşməni olduğu halda, indi artıq Napoleonun tə-

rəfdarına çevrilir.

Avstriya

işğal edildikdən sonra Rusiya xarici siyasət kursunu təzədən

neytral Prussiya

və Fransaya qarşı yönəldir. I Aleksandr 1806-cı ilin yanva-

rında Dövlət Sovetinin yeni iclasını çağırır.

İclasın gedişində Rusiyanın Fransaya qarşı siyasətində 3 cəhəti əsas

götürülmüşdür. Hələ əvvəlki 2 metodda olduğu kimi – yəni "ingilis-fin siyasə-

ti"

və "azad əllər" siyasətində heç bir təzəlik yox idi.

III yeni metodla Kurakin

çıxış edirdi. O, belə nəticəyə gəlir ki, III koali-

siya

əvvəlki hissədə olduğu kimi daimiləşir. Avstriya isə oyundan artıq çoxdan

çıxmışdır. Avstriyanın işğalı Prussiyanın səlahiyyətini gücləndirir, ancaq son-

rakı gedişində ittifaq Prussiyanın qoruyucusu ola bilər, ona görə ki, Prussiya

Fransadan qorxurdu. Napoleon onunla

müharibəyə başladıqdan sonra Prussiya

ona

müharibə elan edə bilərdi. Bu ittifaqı Danimarka və İsveçrə ilə də bağ-

lamaq

lazım idi.

İngilis-rus əlaqələrinə Kurakin yenidən baxır. Kurakinə görə Fransaya

qarşı İngiltərə ilə əlaqəni kəsmək lazımdır, ingilis-rus ittifaqı isə saxlanmalıdır

(4, 312).

1806-

cı ilin əvvəllərində Fransa Rusiya ilə separat müqavilə bağlamağa

çalışır, ancaq Rusiya onu sülh danışıqlarına çəkirdi. 1806-cı il 6 iyulda Rus

nümayəndəsi Ubri Parisə yola düşür. Burada məlum olur ki, Rusiyanın sülh

müqaviləsini qoruyub saxlamaq üçün heç bir ümidi yoxdur. Fransa ilə sülh

ancaq bu

təkliflərlə ola bilərdi:

I. Korfu

adasında hərbi-dəniz bazasının saxlanılması və İonik arxipela-

qında nəzarət.

II. Bütöv, yaxud

hissə-hissə fransız sərhədlərinin Dalmasiyadan evakul-

yasiyası.

III.

İtaliya və Osmanlı imperiyası arasında bir, yaxud bir neçə azad dövlət

yaratmalı.

Fransız diplomatiyası artıq Austerlisdə qalib gəlmişdir və Avstriya ilə

sülh

danışıqları aparmaq ona asan idi. 1806-cı il 20 iyulda fransız-rus sülh mü-

qaviləsi imzalanır. Bu müqaviləyə görə Rusiya Neopolitan və Sardiniya kral-

lığına, həmçinin alman dövlətlərinə başçılıq etmək səlahiyyətini itirirdi. Napo-

leon

isə 3 ay müddətində öz ordusunu Almaniya ərazisindən çıxartmağa söz

verir.

Rus-

fransız müqaviləsi I Aleksandr üçün indi heç bir maraq oyatmırdı.

İndi Peterburq üçün əsas məsələ Prussiya və Türkiyə ilə əlaqə yaratmaq idi.

1806-

cı ildə Prussiya siyasəti fransız və rus diplomatiyası üçün birinci

nəticə olmuşdur.

"Rusiya üçün

Prussiyanın bir dövlət kimi qorunması və rus-pruss əla-

qələrinin yaranması onun Almaniyanın işlərinə qarışmasını, Balkan ticarətini

qoruyub

saxlamağı və ən əsası da Napoleonun Rusiyaya müharibə elan et-

məsinə mane olmaq demək idi" (11, 168).

1806-

cı ilin əvvəlində Fransa Prussiya məsələsində böyük qələbə qazanır.

Fransa Prussiyaya söz

vermişdir ki, o, ingilis krallığına – Qannoverə Prussi-

yanın sahib olmasına şərait yaradacaq. 1806-cı il 15 fevralda Prussiya ilə Fran-

arasında Prussiya ordusunun Qannoveri tutması haqqında müqavilə imza-

landı.

müqavilədən sonra, martda İngiltərə Prussiyaya müharibə elan edə-

rək, öz gəmilərinin Prussiya limanlarına girməyini qadağan etdi və Prussiya

gəmilərinə embarqo qoydu. 1806-cı il 12 mayda İsveçrə krallığı Pomeraniyada

Prussiyaya

dəniz blokadası elan etdi.

Prussiya-Rusiya

müqaviləsində ancaq siyasi tərəfi deyil, Rusiya onun iq-

tisadi

tərəfini də götürürdü. İngilis-Pruss müharibəsi Rusiyanın Baltik tica-

rətinə mənfi təsir göstərirdi.

Lakin sonralar Prussi

yanın dövlət başçıları anladılar ki, Fransa onlardan

Rusiyaya

və İngiltərəyə qarşı oyunda bir "piyada" kimi istifadə etmək istəyir.

Bu da

Rusiyanı Prussiyaya daha da yaxınlaşdırır. 1806-cı il 1 iyulda rus-pruss

müqaviləsini təsdiq edən gizli deklorasiya imzalanmışdır. Prussiya Fransa ilə

əlaqədən imtina edərək onunla müharibə aparmaq fikrində idi və İngiltərə ilə

barışmaq istəyirdi. I Aleksandr qeyd edirdi ki, ancaq bu müqavilələr IV koali-

siyanın əsasını qoymuşdur. Rusiyanın Prussiyaya qarşı yeni müharibəsi Na-

poleon

koalisiyası çərçivəsində baş verməli idi, çünki bunun əsası Rusiya-

Prussiya

əlaqəsi olmalı idi (9, 381).

1806-

cı ilin avqust-sentyabr aylarında Rusiya Prussiyanın rəhbərliyi al-

tında Şimali Atlantika konfransını yaradır. Kiçik alman dövlətləri və Avstriya

konfransın Rusiyanın başçılığı altında keçirilməsini istəyirdilər, çünki Av-

striya daha çox

Şimali Atlantika dövlətlərinə Prussiyanın təzyiqinin güclən-

məsindən qorxurdu.

Rusiya

İspaniya ilə yeni antinapoleon koalisiyası yaratmağa çalışırdı.

Diplomatik

işlərlə birgə IV koalisiyanın yaranması ilə Rusiyada Fransaya

qarşı müharibəyə hazırlıq gedirdi.

Lakin I

Aleksandrın hərbi və diplomatik planları Prussiyanın hücumu ilə

məhv edildi. 1806-cı il 1 oktyabrda o (Prussiya səfiri) Parisə Taleyrana ultima-

tum

göndərdi: Ultimatum aşağıdakılardan ibarət idi: 1) Fransa öz ordusunu

Almaniyadan Reynin

arxasına aparmalıydı; 2) O, Prussiyanın başçılığı altında

Şimali Almaniya ilə əlaqə yaratmaqdan imtina etməlidir. Napoleon bu ulti-

matumu

rədd edir və Prussiyaya hücum edir.

Müharibənin başlanması Napoleon üçün gözlənilməz deyildi. Oktyabrın

əvvəlində Parisdə Rusiyanın Prussiyaya köməyi məsələsinə baxılır. Fransız ko-

mandanlığının əsas məqsədi 1806-1807-ci il kompaniyasında bir neçə əsas

döyüşdə Polşa və Prussiya ərazisində rus ordusunu məhv etmək və I Alek-

sandrı Fransa ilə sülh yaratmağa məcbur etmək idi.

səbəbdən bütün hərbi və diplomatik planlarında Napoleon 1806-cı

ildə İngiltərə ilə münaqişəni unutdu.

9 noyabr 1806-

cı ildə Napoleon Britaniya adalarında blokada elan etdi.

İngiltərə ilə müharibə yeni forma – ticarət müharibəsi formasını almışdır. Ru-

siyanın iqtisadi blokadada iştirak etməməsi bunun keyfiyyətini aşağı salmışdır.

İngiltərə gəmiləri Avropa limanlarına buraxılmırdı. Trafalqda fransız or-

dusu

dağıldıqdan sonra Napoleon bir müddət İngiltərə ilə açıq döyüşdən imtina

edir.

1807-ci ilin

noyabrında Londonda İngiltərəyə qarşı qərar qəbul edil-

mişdir. Ancaq bunu Fransa təkbaşına edə bilməz. Ona görə də, Napoleon hələ

1806-

cı ildə Rusiyaya qarşı gizli proqramını həyata keçirmək istəyir.

sənəd Fransanın siyasətini təkcə 1806-cı ildə deyil, 1807-1812-ci ilə

kimi

müəyyən edirdi.

Fransız diplomatiyası Portla, Rusiya və İngiltərə ilə əlaqəni pozur.

Tezliklə Türkiyə Rusiya və İngiltərəyə müharibə elan edir. Fransa hətta

çalışmırdı ki, növbəti şərait üçün Portla belə bir ittifaq bağlasın:

Rusiya

ilə onun fikri olmadan təkbaşına sülh yaratmamaq;

Fransa,

əgər Türkiyə təkbaşına bunu bacarmazsa, Krıma sahib ol-

mağa söz verir;

Fransa

Türkiyəyə Moldaviya və Voloxiyaya sahib olmağa söz verir;

Fransa

Türkiyə imperiyasının bütövlüyünə söz verir.

Ancaq bütün bu

cəhdlərə baxmayaraq Fransa diplomatiyası Türkiyə ilə

ittifaq yarada

bilməmişdir (12, 446).

İttifaq qoşunlarının Austerlitsdə məğlubiyyətindən sonra Fransanın nü-

fuzu

təkcə Avropada deyil, həmçinin Şərqdə də yüksəlir. Sonra fransız diplo-

tiyası antirus əməliyyatını İstanbulda gücləndirərək, Osmanlı sultanını əmin

edir ki, Rusiya Austerlits

döyüşündə çox zəiflədiyindən onun bir daha gücü

qal

mamışdır. Napoleon Rus-türk müharibəsini qızışdırmaqla Rusiyanı Av-

ropanın işlərindən uzaqlaşdırmaq və bununla da Avropanı ələ almağa çalışırdı.

Osmanlı sultanına söz verir ki, Krımı və Gürcüstanı Rusiyadan ayırmağa

icazə verəcək.

Napoleonun

təkidi ilə Osmanlı sultanı Rusiya ilə əlaqələri pozur.

Türkiyə hökuməti rus ticarət gəmilərinin boğazlardan azad keçməsinə

icazə vermir və insanları həbs edir, yükləri tutub saxlayırdı. Bütün bunlar

Türkiyə ilə müharibəyə şərait yaradırdı.

Rusiyanın vəziyyəti ağır idi. Rusiya üç cəbhədə – Fransa, İran və Türkiyə

ilə müharibə apırırdı.

Rus ordusu 1807-ci ilin yanvar-fevral

aylarında türklər üzərində bir neçə

qələbə çaldı. O, Yassı, Bendera, Akkerman, Qalaz və Buxarest qalalarını almış,

Dunay

sahillərinə çıxmışdır. Sinyavinin eskadrası şagirdi Uşakovun rəhbərliyi

altında türk ordusunu məhv etmiş, Dardaneli mühasirəyə almışdır. Balkan xal-

qının, əsasən də serblərin ruslara böyük köməyi olmuşdur. 1804-cü ilin yan-

varında serblərin milli azadlıq hərəkatı baş vermişdir.

Rus-türk mühari

bəsi başladıqdan sonra ruslar serblərlə əlaqə qurmağa

başlamışlar. General İsayevin rəhbərliyi altında olan dəstə Osmanlı imperiyası

üzərində serblərin bir sıra qələbə çalmasına nail olmuşdur. Osmanlı sultanı

Serbiya ilə barışmalı olur və serblərə muxtariyyət verir (2, 257).

1807-

ci ilin yayında Rusiya Dunaydan türklərin qarşısını almışdır. Qara

dənizdə ruslar Anapa qalasını zəbt etmişlər.

1807-

ci il 2 iyunda Fridlandda baş verən döyüş müharibənin nəticəsini

həll etdi. Napoleon Qərbdə müharibənin uzun çəkəcəyini gördükdə Rusiya ilə

danışıqlar yolu axtarmağa başlayır.

Artıq 1807-ci ilin yanvarında Prussiya diplomatları rus-fransız sülh danı-

şıqlarına başlamağa razılıq verirlər. Rusiya hökuməti İngiltərənin və Prussiya-

nın iştirakı ilə bu danışıqlara razılıq verdilər. Ancaq Napoleonun məqsədi anti-

napoleon

koalisiyasını dağıtmaq olduğundan bu danışıqlar heç bir nəticə ver-

mədi.

1807-

ci il 28 apreldə Bartenşteyndə I Aleksandr ilə Prussiya kralı ara-

sında gizli müqavilə imzalanır. Bu müqaviləyə əsasən VI koalisiyanın Napo-

leon

a qarşı həlledici döyüşü olmalı idi.

Fransanın Almaniyadan Reynin arxasına qovulması məsələsi Şimali Al-

maniya konfransında (Prussiyanın başçılığı ilə) I Aleksandrı, İsveçrəni, İngiltə-

rəni və Avstriyanı özünə çəkmək idi. Lakin 1807-ci ilin payızındakı millətlər

arasındakı vəziyyət Fransaya qarşı bu planın gedişini dayandırdı.

Ancaq İngiltərə razılıq verməklə elə bir təklif irəli sürdü ki, bu, Prussiya-

nı onlardan uzaqlaşdıraraq Fransaya birləşdirirdi, eyni zamanda Avstriyanı da

öz

lərindən uzaqlaşdırırdı. Bununla bu plan heç bir nəticə verməmişdir (6, 486).

Rusiyanın 1801-1807-ci ildəki xarici siyasəti bir neçə mərhələdən keç-

mişdir. Mübahisəli məsələlərin diplomatik surətdə müəyyən edilməsi (1801-ci

ildə Paris razılaşmasına əsasən ingilis-rus dənizçilik konvensiyası).

1801-1803-cü il

lərdə Rusiya "neytral" siyasət mövqeyi tuturdu. İngiltərə

və Fransa bir-birinə rəqib mövqedə idilər, Rusiya isə əvvəlcə İngiltərə ilə

müna

sibətləri qaydaya salmışdı. Bütün münasibətlərdə Rusiya ilə İngiltərə

rasındakı əlaqələr əlverişli idi. Rusiya-Fransa münasibətləri hersoq Eşenskinin

ölü

mündən sonra daha da pisləşmişdi. Onda çar hökuməti Napoleona etiraz no-

tası göndərir. Napoleon isə notaya kəskin cavab vermişdir. Nəticədə də, Fransa

ilə Rusiya arasındakı münasibətlər kəsilir. Fransa səfiri geri göndərilmişdir.

Rusiya və İngiltərənin dövlət başçıları fransız işğalının əleyhinə idilər.

Ona görə də, 1805-ci ildə III antifransız koalisiyası yarandı. Onun əsas iştirak-

çıları Rusiya, İngiltərə və Avstriya idi və onlara Danimarka, Türkiyə və İsveçrə

də qoşuldu.

Müttəfiqlər Fransaya qarşı müharibəyə başladılar. Prussiya isə III, ən

böyük antifransız koalisiyasına qoşulmadı (1, 204).

8 noyabr 1805-

ci ildəki Ulma döyüşündən sonra Avstriya ordusu təslim

oldu. Həmçinin 1805-ci ildəki Austerlits yaxınlığındakı döyüşdən sonra rus və

Avstriya qoşunları məğlub olmuşdu. Bu döyüşdə Avstriyanın məğlubiyyətin-

dən sonra Rusiya müttəfiqsiz qalır, III koalisiya dağılır. Rusiya Napoleonla

sülh danışıqlarına başlayır. Lakin sülh müqaviləsi baş tutmadı. Yeni müharibə

yaxınlaşmışdı. Belə bir şəraitdə IV antifransız koalisiyası yarandı. Onun tərki-

binə Rusiya, İngiltərə, Prussiya və İsveçrə daxil idi. 1806-1807-ci illərdə yeni

koalisiya müharibəsi başladı.

1807-ci il iyunda Napoleon

Fridland döyüşündə qələbə çaldıqdan sonra

Rusiya qoşunlarını Nemanın arxasına sıxışdırır. Rusiyaya hücum etməyə

özünün

tam hazır olmadığını gördükdə sülh danışıqlarına başlayır. I Aleksandr

da müttəfiqsiz qaldığından müharibəni davam etdirmək istəmir. İngiltərə də

ona heç bir yardım göndərmir. Rusiya İngiltərə ilə olan əlaqələrdə Fransa tərə-

fin

ə keçir. 1807-ci il iyunun 7-də Tilzitdə sülh müqaviləsi imzalanır. Prussiya

Elbadan qərbə olan torpaqlarını itirir. Əvvəllər ələ keçirdiyi Polşa torpaqlarında

arşava hersoqluğu yaranır. Rusiya ingilis-rus danışıqlarını, Fransa isə Rusiya

ilə Türkiyə arasındakı sülh müqaviləsini imzalamağı öz üzərlərinə götürürlər.

Rusiya üçün çətin şərt kontinental blokadada birləşmək idi. Əsas məqsəd

İngiltərəni xarici ticarət bazarlarından təcrid etmək idi.

Tilzit sülhü müvəqqəti ziddiyyət xarakteri daşıyırdı. Bu sülh Napoleonun

əl-qolunu yeni işğallar üçün bağlayırdı (İspaniya, Portuqaliya). I Aleksandrın

əsas məqsədi daxili siyasət məsələlərini həll etmək və 1812-ci il müharibəsinə

hazırlaşmaq idi.

I Aleksandrın Fransanın əli ilə "Şərqi almaq" cəhdi baş tutmadı. Napo-

leon

isə Rusiyanı İngiltərə və Avstriya ilə fəal müharibəyə cəlb edə bilmədi.

Rusiya Fransanın köməyi ilə İngiltərəyə qarşı mübarizə ilə bərabər öz

imperiyasının sərhədlərində işğalçılıq siyasətini davam etdirirdi (Finlandiyanın

və Şərqi Qalitsiyanın birləşdirilməsi, Bessarabiya, Moldaviya və Valaxiyanın

birləşdirilməsi və s.).

Möhkəmlənmiş kontinental mühasirə şəraitindən imtina etmiş rus hökm-

ranlığının yaratdığı neytral mövqe ingilis-fransız müharibəsində yeni fransız-

rus münasibətlərinin qəti kəskinləşməsinə və 1812-ci il müharibəsinə gətirib

çıxarırdı. Bu müharibədə Fransa imperatorunun əsas məqsədi rus dövlətini

məhv etmək və onun Fransadan asılılığını təmin etmək idi (12, 491).

ƏDƏBİYYAT

1.Байзакова К.И. История международных отношений в новое время, М.: Просвещение,

2007, 463

с.

2.Боханов А.Н., Горинов М.М. История России с начала XVIII до конца XIX веков, Кни-

га II, М.: Аст, 2001, 377 с.

3.Бовыкин В.И. Очерки истории внешней политики России. М.: Наука,1960, 442 с.

4.История дипломатии. М.: Просвещение, 2005, 519 c.

.История России с древнейших времен до наших дней. Под ред. А.Н.Сахарова. М.:

Проспект, 2009, 720 с.

.История внешней политики России. Первая половина XIX века. М.: Наука, 1985, 499 с.

.Киняпина Н.С. Внешняя политика России в первой половине XIX в. М.: Наука,1976,

216

с.

.Лысак И.В. История России с древнейших времен до конца XIX века. Таганрог: 2001,

ТРТУ, 360 с.

Милов Л., Цимбаев Н. История России XVIII-XIX веков. М.: Просвещение, 2006, 409 с.

.Павленко Н.И. История России с древнейших времен до 1861 г. М.: Высшая школа,

2004, 371

с.

.Протопопов А.С. История международных отношений и внешней политики России в

1648-

2000 гг. М.: Аспект-пресс, 2001, 344 с.

.Троицкий Н.А. Россия в XIX веке: Курс лекций. М.: Просвещение,1997, 504 с.

РОССИЙСКАЯ ДИПЛОМАТИЯ В НАЧАЛЕ ХIХ ВЕКА

А.М.МАМЕДОВА

РЕЗЮМЕ

В статье показаны сложные переплетения и взаимовлияния направлений внешней

политики как европейской, так и азиатской. В сферу внимания попадает не только ди-

пломатическая история, но и военный аспект российской политики, государственный

механизм принятия и осуществления внешнеполитических решений. Также проанализи-

рованы связи и конкретные внешнеполитические цели и амбиции России, методов и

средств их достижения и удовлетворения с менявшимся обликом и самой страны и ок-

ружавшего ее мира, с экономическими и политическими интересами различных сосло-

вий и групп империи; и наконец, показаны механизмы и реальные плоды воздействия

России на исторические судьбы ее соседей на Западе, Востоке и Юге, на мировую поли-

тику в целом.

Ключевые слова: история, дипломатия, Россия, внешняя политика

RUSSIAN DIPLOMACY IN EARLY XIX CENTURY

A.M.MAMMADOVA

SUMMARY

The article depicts complicated interlacement and mutual influence of the political strat-

egies in both European and Asian external politics. The diplomatic history of the Russian poli-

tics, military aspects, the state mechanism of making decisions in external politics as well as

their realization are under the focus. We have analyzed the connections and particular purposes

and ambitions of Russia in the external politics of the country, methods and means of their

achievement and adaptability to the changes of the country and the surrounding environment,

with the economic and political interests of different social estates and groups in the Empire.

Finally, the mechanisms and true outcomes of the Russian influence on its neighbours in the

East, West and South, as well as the world politics in general are demonstrated.

Key words: history, diplomacy, Russian, external politics

96

Yüklə 317,42 Kb.

Dostları ilə paylaş: