62
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Humanitar elmlər seriyası
2013
UOT 94(470)”19…”
QARA DƏNİZ İQTISADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏŞKİLATI
ÇƏRÇİVƏSİNDƏ AZƏRBAYCANIN RUSİYA VƏ UKRAYNA İLƏ
ƏMƏKDAŞLIQ İMKANLARI
A.Ş.ŞAHMURADOV
Azərbaycan Dillər Universiteti
agil1965@mail.ru
Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT) Qara dəniz hövzəsi, Balkan yarım-
adası və Cənubi Qafqazın 12 dövlətini birləşdirən hökumətlərarası təşkilatıdır. Təşkilat 1992-
ci ildə imzalanmış Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı haqqında müqavilə əsasında 1999-cu ildə
təsis olunmuşdur. QDİƏT iqtisadi əməkdaşlıq, regionda nəqliyyat və ticarət əlaqələrinin
genişləndirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Təşkilata üzvlük Azərbaycanın Rusiya və
Ukrayna ilə əlaqələrinin genişlənməsi üçün də şərait yaradır. Azərbaycanın QDİƏT daxilində
bu ölkələrlə əməkdaşlığı əsasən energetika, nəqliyyat və ticarət sahəsini əhatə edir.
Açar söz
lər: Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatı, Azərbaycan, Rusiya, Ukrayna
Qara dəniz hövzəsi qədim zamanlardan müxtəlif xalqlar arasında iqtisadi
və ticarət əlaqələrinin inkişafında ciddi rol oynamışdır. Müasir dövrdə
nəqliyyat, rabitə, energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, ekologiya, turizm və s.
sahələrdə dövlətlər və xalqlar arasındakı əlaqələrin genişləndirilməsinə olan
tələbat Qara dəniz regionunun əhəmiyyətini xeyli artırmışdır. Balkanlar,
Ukrayna, Aralıq və Xəzər dənizləri hövzələrini birləşdirməklə Qara dəniz bu
gün çox mühüm geosiyasi və geoiqtisadi faktor kimi gündəmə gəlmişdir, bu da
öz növbəsində burada regional əməkdaşlığın genişləndirilməsinə yönəlmiş yeni
çağrışların ortaya çıxması ilə nəticələnmişdir. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatının yaranması bu çağrışlara verilən cavablardan biridir.
Qara dəniz hövzəsində iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək təşəbbüsü
ilk dəfə 1990-cı ildə Türkiyənin mərhum prezidenti Turqut Ozal tərəfindən irəli
sürülmüşdü. O,SSRİ, Türkiyə, Rumıniya və Bolqarıstanı əhatə edəcək “Qara
dəniz çiçəklənmə və əməkdaşlıq zonası” yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış etmişdi.
Sonrakı dövrdə SSRİ-nin süqutu və bunun nəticəsi olaraq baş vermiş geosiyasi
dəyişikliklər bu təşəbbüsü heç də kölgədə qoymadı, əksinə, 1992-ci ildə
Rusiya, Türkiyə və Ukrayna regional əməkdaşlıq ideyasını yenidən gündəmə
63
gətirmiş, Qara dəniz ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqəli olan digər ölkələr də
sonradan onlara
qoşulmuşdular.
Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı haqqında Bəyannamə (1) 1992-ci il
iyunun 25-
də İastambulda Albaniya, Azərbaycan, Bolqarıstan, Ermənistan,
Gürcüstan, Moldova, Yunanıstan, Rumıniya, Rusiya, Türkiyə və Ukrayna
dövlət və hökumət başçıları tərəfindən imzalanmışdı. Eyni təşkilatda təmsil
olunmaları Azərbaycan ilə Ukrayna arasında çoxtərəfli əlaqələri inkişaf
etdirmək üçün əlavə imkanlar yaradır.
Avropada gedən dərin və sürətli dəyişikliklər, qitə xalqlarının sülh və
təhlükəsizlik erasını başlamaqda qərarlı olmaları, insan hüquq və azadlıqlarına
hörmətə əsaslanan demokratiya, iqtisadi azadlıq, sosial ədalət, bərabər
təhlükəsizlik kimi ümumi dəyərlərə əsaslanan inkişaf, iştirakçı dövlətlərin
coğrafi yaxınlığı, onların həyata keçirdikləri islahatlar və struktur dəyişiklikləri
ilə şərtləndirilən qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın genişləndirilməsi, ekoloji
problemlər, iştirakçı dövlətlərin ümumavropa iqtisadi məkanına və dünya
iqtisadiyyatına daha yüksək səviyyədə inteqrasiya etmək niyyətləri, iqtisadi,
texnoloji və sosial sahədə ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlığın inkişaf etdiril-
məsində, sahibkarlıq fəaliyyətinin həvəsləndirilməsində maraqlı olmaları
Bəyannaməni imzalamış dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan ilə Ukrayna ara-
sında əməkdaşlığı zəruri edən əsas şərtlərdəndir.
İstanbul Bəyannaməsini imzalamış dövlətlərin əməkdaşlıq dairəsi ümumi
maraq doğuran aşağıdakı sahələri əhatə edir:
-
uyğun infrastruktur da daxil olmaqla nəqliyyat və rabitə;
- informasiya;
-
statistik məlumatlar da daxil olmaqla iqtisadi və kommersiya
məlumatlarının mübadiləsi;
-
əmtəələrin standartlaşdırılması və sertifikatlaşdırılması;
- energetika;
-
mineral xammalın hasilatı və emalı;
- turizm;
-
kənd təsərrüfatı və aqrar-sənaye kompleksi;
-
veterinar və sanitar mühafizə;
-
səhiyyə və əczaçılıq sənayesi;
-
elm və texnika.
Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı haqqında Bəyannamədə ölkələrarası
əməkdaşlığın həyata keçirilmə yolları da müəyyənləşdirilmişdir. Hər şeydən
əvvəl, ikitərəfli danışıqlar nəticəsində bir ölkənin sahibkarlarının digər ölkənin
ərazisinə maneəsiz daxil olması, qalması və sərbəst hərəkəti yüngülləşdirilməli,
müəssisələr və şirkətlər arasında birbaşa əlaqələrin yaradılması həvəslən-
dirilməli, kiçik və orta müəssisələrə yardım göstərilməlidir.
Əmtəə və xidmətlərin qarşılıqlı mübadiləsinin genişləndirilməsi, bu
yolda mövcud olan
istənilən maneənin aradan qaldırılması tərəflərin üçüncü
ölkə qarşısında götürdüyü öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə mane olmamalıdır.
64
İnvestisiya qoyuluşu, kapitalların hərəkəti və sənaye sahəsində müxtəlif
əməkdaşlıq növlərinin həyata keçirilməsi üçün zəruri şərait yaradılmalı və bu
zaman ikiqat vergitutmadan imtina etmək haqqında razılıq əldə olunmalıdır.
Bəyannaməyə qoşulmuş ölkələrin ərazisində keçirilən beynəlxalq
hərraclar haqqında informasiya mübadiləsi aparmaq, azad iqtisadi zonalarda
əməkdaşlığı genişləndirmək də regional əlaqələri inkişaf etdirmək yollarından
biri kimi müəyyənləşdirilmişdi.
Qeyd olunanlarla yanaşı, iştirakçı-dövlətlər ətraf aləmin qorunması,
xüsusilə Qara dənizin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, onun bioresurs-
larının mühafizə, istifadə və inkişaf etdirilməsi üçün birgə layihələr həyata
keçirməli, hökumət və qeyri-hökumət səviyyəsində kredit və maliyyə razılaş-
malarının bağlanmasına yardım etməli, qarşılıqlı iqtisadi və ticarət əlaqələrini
genişləndirmək, Qara dəniz zonasında ümumi maraq doğuran layihələri həyata
keçirmək üçün beynəlxalq təşkilatların və başqa dövlətlərin imkanlarından
istifadə etməlidirlər.
1992-ci il iyunun 25-
də İstanbulda digər bir sənəd – əməkdaşlığın
prioritet istiqamətlərini və əsas mexanizmini müəyyənləşdirən Bosfor Bəyanatı
da qəbul olunmuşdu (2). Bu sənədi imzalamış dövlət və hökumət başçıları Qara
dəniz iqtisadi əməkdaşlıq ideyasının tarixi zərurətdən, xalqlar arasında sülhü və
konstruktiv əlaqələri inkişaf etdirmək maraqlarından irəli gəldiyini xüsusi
olaraq vurğulamış, azad bazar iqtisadiyyatının inkişafı, etibarlı və səmərəli
mexanizmlərin yaradılması yolu ilə iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirməyin
mümkünlüyünü önə çəkmişdilər.
Bosfor Bəyanatında Qara dəniz regionunun ciddi münaqişələrlə üzləşdiyi
və yeni münaqişələrin meydana gəlmə təhlükəsinin saxlanıldığı, mövcud
münaqişələrin ATƏT-in prinsiplərinə uyğun həll edilməsinin, təcavüzə, zora,
terrora və qanunsuzluğa qarşı mübarizənin, sülh və ədalətin bərpa olunmasına
yardım göstərməyin vacibliyi diqqət mərkəzində saxlanılmışdı.
1992-
ci ildə iqtisadi təşəbbüs kimi meydana gələn Qara Dəniz İqtisadi
Əməkdaşlığı 1998-ci ilədək hökumətlərarası mexanizm formasında mövcud
olmuşdu. Bu illər ərzində əməkdaşlığın strukturlaşması, təşkilati əsaslarının
yara
dılması istiqamətində konkret addımlar atılmışdı.
1992-
ci ildə Azərbaycan, Rusiya və Ukrayna ilə yanaşı Albaniya, Bol-
qarıstan, Gürcüstan, Ermənistan, Moldova, Rumıniya, Serbiya, Türkiyə,
Yunanıstan nümayəndələri tərəfindən Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı İşgüzar
Şurasının yaradılması (3) Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığının təşəbbüsdən
təşkilata doğru inkişafında atılmış mühüm addımlardan biri oldu. Beynəlxalq,
qeyri-
hökumət və qeyri-kommersiya təşkilatı olan İşgüzar Şuranın əsas
məqsədi Qara dəniz regionunun dünya iqtisadiyyatına daha çox inteqrasiya
olunmasına yardım göstərməkdən ibarətdir. İşgüzar Şuranın əsas orqanı milli
təşkilatların nümayəndələrinin daxil olduqları Direktorlar Şurasıdır.
Qara dəniz hövzəsi ölkələri arasında əməkdaşlığın təşkilati əsaslarının
yaradılması istiqamətində atılmış növbəti addım Qara Dəniz İqtisadi Əmək-
65
daşlığı Parlament Assambleyasının yaradılması olmuşdu. Bu haqda Bəyan-
namə Azərbaycan, Rusiya və Ukrayna, həmçinin Albaniya, Gürcüstan, Er-
mənistan, Moldova, Rumıniya, Türkiyə parlament sədrlərinin 1993-cü il
fevralın 25-26-da İstanbulda keçirilmiş görüşləri zamanı qəbul edilmişdi (4).
Parlament Assambleyasının yaradılmasında əsas məqsəd əməkdaşlığın
hüquqi bazasını formalaşdırmaq, milli parlamentlər vasitəsilə xalqları həyata
keçirilən fəaliyyət haqqında məlumatlandırmaq, deputatlar və parlamentlər
arasında dostluq əlaqələrini inkişaf etdirməklə xalqlar arasında etimad və
mehriban qonşuluq mühitinin yaradılmasına, iştirakçı-dövlətlərin üzv olduqları
beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələriinin inkişaf etdirilməsinə yardım etməkdən
ibarətdir.
İştirakçı-dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının 1996-сı il oktyabrın
25-
də qəbul etdikləri Moskva Bəyannaməsində əməkdaşlıq məsələləri ilə
yanaşı, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığının institutsional və hüquqi bazasının
möhkəmləndirilməsi məsələsi də diqqətdə saxlanılmışdı. Bəyannamədə qeyd
olunur ki, “Dövlət və hökumət başçıları razılaşırlar ki, hal-hazırda əsas prioritet
vəzifələrdən biri Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığının institutları və hüquqi
bazasının möhkəmləndirilməsindən ibarətdir. Bu, Qara Dəniz İqtisadi Əmək-
daşlığının səmərəliliyinin artırılmasına və hökumətlərarası, parlamentlərarası,
işgüzar, maliyyə, akademik və ictimai əlaqələr də daxil olmaqla, bütün ölçülər-
də onun qarşılıqlı əlaqələrinin daha yaxşı təmin olunmasına yardım edəcəkdir.
Bu məqsədlə onlar Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığının regional iqtisadi təşki-
lata çevrilməsi prosesini davam etdirməyi məqsədəuyğun hesab edirlər...” (5).
Hökumətlərarası mexanizm kimi mövcud olmuş Qara Dəniz İqtisadi
Əməkdaşlığının beynəlxalq hüquq subyekti olan təşkilata çevrilməsi prosesi
1998-ci il iyunun 5-
də baş tutan Yalta sammitində başa çatdı. Yalta Bəyan-
naməsinə imza atan dövlət və hökumət başçıları bildirirdilər: “Biz hamımız
inanırıq ki, çoxtərəfli iqtisadi əməkdaşlığımızda əldə edilmiş əhəmiyyətli
tərəqqi regionda gərginliyin azaldılmasına, xalqlarımızın rifahı naminə sülhün,
stabilliyin və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə yardım edir və Qara Dəniz
İqtisadi Əməkdaşlığının beynəlxalq hüquq subyektliliyini möhkəmlətmək
zamanı gəlmişdir. Bu məqsədlə biz Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təş-
kilatının Nizamnaməsini imzaladıq, bunun nəticəsində mövcud hökumət-
lərarası mexanizm tam formatlı regional iqtisadi təşkilata çevrilir” (6)
Azərbaycan, Albaniya, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan, Moldova,
Ru
mıniya, Rusiya, Türkiyə, Yunanıstan və Ukrayna rəhbərləri tərəfindən
imzalanmış Nizamnamədə (7) QDİƏT-in aşağıdakı prinsip və məqsədləri
müəyyənləşdirilmişdi:
-
dostluq və mehriban qonşuluq ruhunda fəaliyyət göstərmək və üzv-
dövlətlər arasında qarşılıqlı hörmət və etimadı, dialoq və əməkdaşlığı
möhkəmlətmək;
-
beynəlxalq hüququn prinsip və normaları əsasında ikitərəfli və
çoxtərəfli əməkdaşlığı bundan sonra da inkişaf və diversifikasiya etdirmək;
66
-
sahibkarlıq fəaliyyəti mühitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə fəaliyyət
göstərmək və iqtisadi əməkdaşlıq prosesində bilavasitə iştirak edən müəssisə
və şirkətlərin fərdi və kollektiv təşəbbüslərini həvəsləndirmək;
- üzv-
dövlətlərin beynəlxalq öhdəlikləri, o cümlədən onların beynəlxalq
təşkilatlarda və ya inteqrasiya və ya digər xarakterli təsisatlarda üzvlüyündən
irəli gələn və üçüncü tərəflə münasibətlərinə mane olmayan öhdəlikləri ilə
ziddiyyət təşkil etməyən iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək;
-
iştirak edən üzv-dövlətlərin konkret iqtisadi şəraitlərini və maraqlarını
nəzərə almaq;
-
digər maraqlı dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi və maliyyə təsisatlarının,
həmçinin müəssisə və şirkətlərin Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı çərçivə-
sindəki iqtisadi əməkdaşlıq prosesində iştirakını bundan sonra da həvəslən-
dirmək.
QDİƏT-ə üzv-dövlətlər ticarət və iqtisadi inkişaf, bank işi və maliyyə,
rabitə, energetika, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və aqrar-sənaye, səhiyyə və
farmakologiya, ətraf mühitin mühafizəsi, turizm, elm və texnika, statistik
məlumatlar və iqtisadi informasiyaların mübadiləsi, gömrük və digər sərhəd
orqanları arasında əməkdaşlıq, insanlar arasında əlaqə, mütəşəkkil cinayət-
karlıq, narkotiklərin, silahların və radioaktiv materialların qeyri-qanuni dövriy-
yəsi, hər növ terror aktları və qeyri-qanuni miqrasiya ilə mübarizə kimi
sahələrdə əməkdaşlıq etməyi qərara almışlar.
Mövcud olduğu illər ərzində QDİƏT -in fəaliyyəti nəqliyyat və ener-
getika, bank işi və maliyyə, demokratiya və qanun aliliyi, mütəşəkkil cina-
yətkarlıq və terrorizmlə mübarizə, ətraf mühitin qorunması, mədəniyyət və
təhsil, turizm və s. sahələri əhatə etmişdir. Əməkdaşlıq sahələrinin geniş spek-
trinə baxmayaraq, iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi təşkilatın fəaliyyətinin
prioritet
istiqamətinə çevrilmişdir.
QDİƏT-ə üzv-dövlətlər arasında inteqrasiya prosseslərinin inkişafında
nəqliyyat sahəsində əməkdaşlıq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu istiqamətdə
əlaqələri canlandırmaq məqsədilə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı Parlament
Assamble
yası 1996-cı il iyunun 12-də “Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığına
üzv-
dövlətlər arasında nəqliyyat sahəsində əməkdaşlıq haqqında” tövsiyyə
qəbul etmişdi (8). Nəqliyyat infrastrukturunun yenidən qurulmasını ümumi-
likdə regionda ticarətin, sosial-iqtisadi tərəqqinin və siyasi stabilliyin əsası kimi
qəbul edən Parlament Assambleyası milli parlament və hökumətləri nəqliyyat,
xüsusilə gömrük və sərhəd xidmətləri sahəsində qanunvericiliyi bir-birinə
uyğunlaşdırmağa, birbaşa xarici sərmayələri cəlb etmək üçün əlverişli hüquqi
və inzibati mühit yaratmağa, regiondakı bütün nəqliyyat sistemlərinin
təhlükəsiz fəaliyyət göstərməsini, milli nəqliyyat infrastrukturunun və şəbəkə-
lərinin Transavropa nəqliyyat sistemiinə çıxışını təmin etməyə, sərhədlərin
qeyri-leq
al keçilməsinə, silah, radioaktiv maddələr və s.-nin qeyri-qanuni
daşınmasına qarşı ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr əsasında mübarizə
67
aparmağa və regionda nəqliyyatın inkişafına və təhlükəsiz fəaliyyətinə yardım
edəcək digər tədbirləri görməyə çağırmışdı.
QDİƏT ölkələrini əhatə edəcək Dairəvi nəqliyyat dəhlizinin yaradılması
təşkilatın əsas fəaliyyət istiqamətlərindən birini təşkil edir. Qeyd etmək
lazımdır ki, başqa təşkilatlar tərəfindən irəli sürülmüş Qara Dəniz Ümum-
avropa Nəqliyyat Zonası (PETRA), Cənubi Avropa Əməkdaşlıq Təşəbbüsü
(SECİ) və TRASEKA kimi regional təşəbbüslərin həyata keçirilməsi öz
növbəsində QDİƏT daxilində nəqliyyat sistemlərinin inkişafına gətirib çıxarır.
Bu sahədə QDİƏT regionun Azərbaycan, Rusiya və Ukrayna nümayən-
dələrinin də iştirak etdikləri qeyri-hökumət nəqliyyat təşkilatları - Gəmiqayıran
və Gəmi Təmirçilərinin Qara Dəniz Regional Assosiasiyası (BRASS), Gəmi
Sahiblərinin Qara Dəniz Assosiasiyası (BİNSA), Qara və Azov Dənizləri
Limanları Assosiasiyası (BASPA), Qara Dəniz Əməkdaşlığı Regionu Avto-
mobil Nəqliyyatı Assosiasiyaları İttifaqı (BSEC-URTA) - ilə də əməkdaşlıq
edir. Regionda nəqliyyatın inkişaf etdirilməsində Azərbaycan, Gürcüstan və
Türkiyə mühüm strateji əhəmiyyətə malikdir, çünki bu ölkələri əhatə edən
nəqliyyat sistemləri təkcə QDİƏT-ə üzv-dövlətlər arasında deyil, ümumilikdə
Avropa ilə Mərkəzi Asiya arasında əlaqələrin genişlənməsini təmin edir. Eyni
zamanda, Azərbaycandan keçən “Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizi Şimali
Avropa ölkələrinin və Rusiyanın Hind okeanına ən qısa yolla çıxışına imkan
verir.
Son nəticədə bütün bunlar həm ölkələrarası, həm də regionlararası
iqtisadi-
ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə səbəb olur. Məsələn, təkcə 2000-ci
il ərzində Qara dəniz regionu vasitəsilə Avropadan Asiyaya və əks istiqamətdə
7,6
milyon konteyner daşınmışdı (9).
Üzv-
dövlətlər arasında ticarət əlaqələrinin hüquqi bazanı yaratmaq
məqsədilə, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (GATT) prinsipləri əsasında
QDİƏT daxilində müəyyən addımlar atılmışdır. Hələ 1994-cü il iyunun 21-də
Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı Parlament Assambleyası gömrük qayda-
larının təkmilləşdirilməsi haqqında Tövsiyyə qəbul etmişdi (10). Sənəddə üzv-
dövlətlər arasında mal dövriyyəsini artırmaq, etibarlı və standartlaşdırılmış
gömrük mexanizmlərini yaratmaq məqsədilə milli parlamentlərə gömrük
qanunvericiliyini qarşılıqlı faydalı surətdə dəyişdirmək, proteksionizmin zəiflə-
dilməsi, gömrük tənzimlənməsində tədricən GATT prinsiplərinə və dünyada
qəbul olunmuş digər prinsiplərə keçmək üçün zəruri tədbirləri görmək tövsiyyə
olunmuşdu.
Enerji sektorunun dinamik inkişafı QDİƏT ölkələrinin iqtisadi tərəqqisi
üçün ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, Xəzər dənizi hövzəsində neft
və təbii qaz hasilatının artması Qara dəniz regionunu dünya enerji bazarının
mühüm mərkəzlərindən birinə çevirmişdir. Enerji sahəsində əməkdaşlığı daha
da inkişaf etdirmək məqsədilə QDİƏT Parlament Assambleyası 2003-cü il
iyunun 11-
də “Energetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında” tövsiyyə qəbul
etmişdi (11). Dünya və Avropanın enerjiyə olan tələbatını nəzərə alan
Parlament Assambleyası milli parlament və hökumətlərə enerji sahəsindəki
68
fəaliyyətin hüquqi bazasını yaratmağı, enerji bazarını liberallaşdırmağı, enerji
sektoruna
sərmayələrin cəlb edilməsini stimullaşdırmağı, inzibati və lisenziya
prosedurlarını sadələşdirməyi, enerji qiymətlərində onun real qiymətini əks
etdirməyi, enerji mənbələrinin istismarı ilə əlaqədar meydana gələn ekoloji
problemləri həll etməyi və s. tövsiyyə etmişdir. Bundan başqa, təbii qazdan
istifadəni genişləndirmək, elektrik enerjisi istehsalında istifadə olunan daş
kömür və nefti təbii qaz ilə əvəz etmək, bərpa olunan enerji mənbələrini inkişaf
etdirmək, atom enerjisindən istifadə ilə bağlı riskləri azaltmaq və başqa
vəzifələr də müəyyənləşdirilmişdi.
QDİƏT-ə daxil olan ölkələrdən yalnız ikisi - Azərbaycan və Rusiya -
enerji təhlükəsizliyini öz hesablarına ödəmək qabiliyyətindədir. Yerdə qalan
ölkələr isə bu və ya digər dərəcədə xarici enerji mənbələrindən aslıdır. Hal-
hazırda regionda neft və qaz kəmərlərinin geniş şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. Bu
şəbəkəyə Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk, Atırau-
Novorossiysk, Odessa-
Brodı-Qdansk, Konstansa-Triyest, Burqas-Aleksandro-
polis, Burqas-Vlore, Frakiya-
Saross neft, Bakı-Tbilisi-Ərzrum, Bakı-Novo
Filya, Təbriz-Ərzrum, “Mavi axın” qaz kəmərləri daxildir.
1997-
ci ildə istifadəyə verilmiş Bakı-Novorossiysk neft kəməri
Azərbaycan neftini Rusiya ərazisindən keçməklə Qara dənizdəki Novorossiysk
limanına çatdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. İllik buraxılış gücü 18 milyon
ton, ümum
i uzunluğu 1535 kilometr olan bu kəmərin 1300 kilometri Rusiya,
235 kilometri isə Azərbaycan ərazisindən keçir (12, 111).
1996-
ci il yanvarın 18-də Moskvada “Azərbaycan Respublikası ilə
Rusiya Federasiyası arasında Azərbaycan neftinin Rusiya Federasiyası
ərazisindən tranziti haqqında müqavilə” imzalandı. İmzalanan müqaviləyə
əsasən Azərbaycan neftinin Bakı-Novorossiysk marşrutu ilə ixrac həcmi ilbəil
artaraq 2002-
ci ildə 5 milyon tona çatmalı idi (13, 305-308). Qeyd etmək
lazımdır ki, istismar olunduğu illər ərzində Bakı-Novorossiysk neft kəmərinin
ixrac imkanlarını artırmaq üçün ciddi yenidənqurma işləri aparılmamış, bu
marşrut ilə neft ixracı heç vaxt 5 milyon tona çatmamışdır. Məsələn, 2010-cu
ildə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Novorossiysk limanına cəmi
2,2 milyon ton (14
), yəni müqavilədə nəzərdə tutlduğunun yarısından da az
neft ixrac etmişdi. Bu bir daha Bakı-Novorossiysk marşrutunun regionda
istifadə olunan digər marşrutlarla müqayisədə az əhəmiyyət daşıdığını göstərir.
Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatlarının Qərb istiqamətində nəqli
marşrutlarını genişləndirmək məqsədilə müzakirə olunan məsələlərdən biri
Bakı-Supsa-Odessa-Brodı marşrutundan istifadə olunması ilə əlaqədardır.
Odessa-
Brodı neft kəmərinin tikintisi 2002-ci ildə başa çatsa da, 2004-cü
ilədək o, istifadəsiz qalmışdı. Ukraynanın “Ukrtransnafta” və Polşanın PERN
şirkətləri kəməri Polşanın Plotsk şəhərinə qədər uzatmağı təklif etmiş və 2004-
cü ildə bu məqsədlə “Sarmatiya” şirkətini yaratmışdılar. Sonradan Azərbaycan,
Gürcüsta
n və Litva şirkətləri də bu şirkətə qoşulmuşdu. “Ukrtransnafta”,
PERN, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti və Gürcüstan Dövlət Neft və Qaz
69
Korporasiyasının hər biri “Sarmatiya” şirkətinin səhmlərinin 24,75%-nə,
Litvanın Klaipedos Nafta terminalı isə 1%-nə sahib olmuşdu. Buna
baxmayaraq, Odessa-
Brodı kəmərini Plotska qədər uzatmaq layihəsi bu günə
qədər reallaşmamışdır. Əvəzində, Odessa-Brodı kəməri 2004-cü ildən
başlayaraq Rusiya tərəfindən revers rejimində istifadə olunmuş, yəni kəmərlə
əks istiqamətdə, Brodıdan Odessa limanına Rusiya nefti göndərilmişdi (15).
Kəmərin revers rejimində istifadəsi 2010-cu ilin əvvəllərinədək, onun
avers rejimində istismar olunmasına, yəni Odessadan Brodı istiqamətində
Azərbaycan neftinin göndərilməsinə qədər davam etmişdi. Qeyd olunan ilin ilk
altı ayı ərzində Ukraynaya 500 milyon dollar dəyərində təxminən 1,5 mln. ton
Azərbaycan nefti daxil olmuşdu, bu da Ukraynanın tələbatının 25 %-nə
bərabərdir (16).
QDİƏT çərçivəsində reallaşdırılan tədbirlərin və layihələrin maliyyələş-
diril
məsində müxtəlif səviyyəli beynəlxalq və regional maliyyə qurumları
iştirak etsə də, burada əsas rol Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankına (QDTİB)
məxsusdur.
QDTİB-in yaradılması təşəbbüsü 1992-ci ildə meydana gəlmiş və müza-
ki
rə obyektinə çevrilmiş və 1994-cü il iyunun 30-da Tbilisidə Bankın yaradıl-
ma
sı haqqında razılaşma imzalanmışdı. QDTİB 1997-ci ildə yaradılsa da, ma-
liyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə 1999-cu ilin iyununda başlamışdı.
Azərbaycan, Albaniya, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan, Moldova, Rumıni-
ya, Rusiya, Türkiyə, Yunanıstan və Ukrayna tərəfindən təsis edilmiş QDTİB öz
nizamnaməsi, kapitalı, idarə orqanları olan müstəqil beynəlxalq maliyyə
təşkilatıdır.
Bankın ilkin kapitalı 1,5 milyard dollar təşkil edirdi. Burada Rusiya
16,5%, Ukrayna 13,5%,
Azərbaycan isə 2% paya malikdir (17).
QDTİB iri layihələrin maliyyələşdirilməsindən tutmuş, təminatların
verilməsinə və müəssisələrin kapitallarında iştiraka qədər müxtəlif
əməliyyatlarda iştirak edir.
Geniş iqtisadi potensiala malik olmasına baxmayaraq, QDİƏT intensiv
əməkdaşlıq, kooperasiya mərkəzinə çevrilə bilməmişdir. Burada üzv-döv-
lətlərin iqtisadi inkişaf səviyyələrinin bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənməsi
müəyyən disproporsiyanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, QDİƏT
məkanında istehsal olunan ümumi daxili məhsulun 80%-dən çoxu Rusiya,
Türkiyə və Yunanıstanın payına düşürsə, cəmi 1%-i Azərbaycan, Albaniya, Er-
mənistan və Gürcüstanın payına düşür (478, 151). Bu qeyri-bərabərlik təşkilat-
daxili inteqrasiyaya mane olan
amillərdəndir.
QDİƏT açıq tipli, proteksionizmdən uzaq bir təşkilat olmasına
baxmayaraq, üzv-
dövlətlər arasındakı ticarət əlaqələri ideal səviyyədən çox
uzaqdır. Məsələn, QDİƏT ölkələri ilə ticarətdə ən yüksək göstərici Rusiyaya
məxsusdur. Bu ölkənin üzv-dövlətlərlə ümumi əmtəə dövriyyəsinin həcmi
onun xarici ticarətinin 15%-nə bərabərdir, bunun da üçdə iki hissəsi Ukrayna
70
ilə ticarətin payına düşür. Bu göstərici Ukrayna üçün 11-12%-ə (bunun 85%-
dən çoxu Rusiya ilə ticarətin payına düşür), bərabərdir (18, 89).
Hal-
hazırda 12 dövləti birləşdirən QDİƏT-in əsas məqsədlərindən biri
həm region ölkələrini, həm də Avropa ilə Asiyanı bir-biri ilə birləşdirəcək
nəqliyyat sisteminin yaradılmasından ibarətdir. Uzunluğu 7 min kilometrdən
çox olan Qara dəniz dairəvi avtomobil yolunun tikintisi planlaşdırılır. Bütün bu
layihələrin reallaşdırılması iqtisadiyyatın və ticarətin inkişafına yatrdım
edəcək, region ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın Rusiya və Ukrrayna ilə
iqtisadi əlaqələrini daha da genişləndirəcək.
ƏDƏBİYYAT
1.
PABSEC. Selected BSEC documents. Summit Declaration of the Black Sea Economic
Cooperation, Istanbul, 25 June 1992 // http://www.pabsec.org/Documents.
asp?hl=en&id=6
2.
PABSEC. Selected BSEC documents. Bosphorus Statement, Istanbul, 25 June 1992 //
http://www.pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=6
3.
BSEC Organization, page "Business Council" // http://www.rncbsec.org/eng/bsec/ busi-
ness_council.html
4.
Russian National Committee for Black Sea Economic Cooperation. BSEC Organization",
page "Business Council" // http://www.rncbsec.org/eng/bsec/business_ council.html
5.
PABSEC. Selected BSEC documents. Declaration of the Heads of State or Government of
the Participating States of the Black Sea Economic Cooperation, Moscow, 25 October
1996 // http://www.pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=6
6.
PABSEC. Selected BSEC documents. BSEC Summit Declaration, Yalta, 5 June 1998 //
http://www.pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=6
7.
PABSEC. Selected BSEC documents. BSEC Charter, 5 June 1998 // http://www.
pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=6
8.
Cooperation in Transportation among the BSEC Participating States (report, rec. 13/1996).
PABSEC. Reports and recommendations. Economic, Commercial, Technological and En-
vironmental Affairs // http://www.pabsec.org/ Documents.asp?hl=en&id=3
9.
Development of the transport infrastructure in the Black Sea Region (report, rec.84/2005)
PABSEC. Reports and recommendations. Economic, Commercial, Technological and En-
vironmental Affairs // http://www.pabsec.org/ Documents.asp?hl=en&id=3
10.
Improvement of Customs Regulations among the BSEC Member Countries (report, rec.
1/1994). PABSEC. Reports and recommendations. Economic, Commercial, Technological
and Environmental Affairs // http://www.pabsec.org/ Documents.asp?hl=en&id=3
11.
Cooperation in the Field of Energy (report, rec. 68/2003). PABSEC. Reports and recom-
mendations. Economic, Commercial, Technological and Environmental Affairs //
http://www.pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=3
12.
Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушаков А.М. Геополитика Каспийского региона. М.: Ме-
ждународные отношения, 2003, 280 с.
13.
Azərbaycan-Rusiya. Россия-Азербайджан. 1992-2002, sənədlər toplusu, сборник доку-
ментов. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Rusiya Federasiyasının
Bakıdakı səfirliyi, Bakı: «Cümə», QTSJ, 2002, 590 s.
14.
SOCAR yanvarda Bakı-Novorossiysk boru kəməri ilə neft ixracını 30% artırıb //
http://www.interfax.az/az/index.php?option=com_content&task=view&id= 63620
&Itemid=37
15.
Водо В., Ребров Д. Казахскую нефть развернут на Польшу // Газ. "Коммерсантъ",
2007, 1 октября.
71
16.
Чечелашвили В. “Благодаря ЗСТ ГУАМ Украина компенсировала 11% дефицита
своего внешнеторгового баланса” // http://guam-organization.org/ node /1041
17.
The Black Sea Trade and Development Bank (report, rec. 33/1999). PABSEC. Reports
and recommendations. Economic, Commercial, Technological and Environmental Affairs
// http://www.pabsec.org/Documents.asp?hl=en&id=3
18.
Бурак П. И. Инфраструктура межрегионального экономического сотрудничества и
императивы инновационного развития // П.И. Бурак, В.Г. Ростанец, А.В. Топилин;
Международная ассамблея городов. М.: Экономика, 2009, 366 с.
ВОЗМОЖНОСТИ СОТРУДНИЧЕСТВА АЗЕРБАЙДЖАНА С РОССИЕЙ
И УКРАИНОЙ В РАМКАХ ОРГАНИЗАЦИИ ЧЕРНОМОРСКОГО
ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОТРУДНИЧЕСТВА
А.Ш. ШАХМУРАДОВ
РЕЗЮМЕ
Организация Черноморского Экономического Сотрудничества (ОЧЭС) является
межправительственной организацией, объединяющая 12 государств Причерноморья,
Балканского полуострова и Южного Кавказа. Организация была создана в 1999 году на
основе Договора о Черноморском Экономическом Сотрудничестве, подписанного в 1992
году. Экономическое сотрудничество, расширение транспортных и торговых отношений
входят в сферу функционирования ОЧЭС. Членство в организации создает условия для
расширения отношений Азербайджана с Россией и Украиной. Сотрудничество Азербай-
джана с этими государствами в рамках ОЧЭС, охватывает такие сектора, как энергетика,
торговля и транспорт.
Ключевые слова: Черноморское Экономическое Сотрудничество, Организация
Черноморского Экономического Сотрудничества, Азербайджан, Россия, Украина
POSSIBILITY OF COOPERATION BETWEEN AZERBAIJAN AND RUSSIA AND
UKRAINE IN THE FRAMEWORK OF THE BLACK SEA
ECONOMIC COOPERATION
A.Sh.SHAHMURADOV
SUMMARY
The Organization of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC) is an
intergovernmental organization which unites 12 states of the Black Sea, Balkans and South
Caucasus. The organization was founded in 1999 on the basis of the Treaty on the Black Sea
Economic Cooperation, signed in 1992. The scope of the BSEC involves, the economic
cooperation and the expansion of transportation and trade relations. The membership in the
organization creates the conditions for the expansion of Azerbaijan's relations with Russia and
Ukraine. The cooperation between Azerbaijan and these countries in the framework of the
BSEC covers such sectors as energy, trade and transport.
Key words: Black Sea Economic Cooperation, Organization of the Black Sea
Economic Cooperation, Azerbaijan, Russia, Ukraine
Dostları ilə paylaş: |