BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 656.11
GÜRCÜSTAN AZƏRBAYCANLILARI YAŞAYAN BÖLGƏLƏRİN
ƏLAQƏ VASİTƏLƏRİ (YOLLAR) HAQQINDA
(XIX
əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri)
Ə.T.ƏLİYEV
AMEA Arxeologiya v
ə Etnoqrafiya İnstitutu
esed61@mail.ru
M
əqalədə Tiflis quberniyasının müxtəlif bölgələrində yaşayan azərbaycanlıların istifadə
etdiyi yollardan b
əhs olunur.
Burada rabit
ə vasitələrindən olan karvan və poçt yolları, köç yolları, dəmir yolları, su
yolları barədə yığcam məlumat verilir.
Açar sözl
ər: Borçalı, Qarayazı, azərbaycanlılar, karvan yolları, köç yolları, dəmir yolu,
su yolu
İnsanların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasında, mədəni səviyyəsinin
yüks
əldilməsində, müxtəlif ölkələrlə iqtisadi, ticari əlaqələrinin yaradılma-
sında, genişlənməsində, bu və ya digər xalqlarla təmas qurulmasında yolların
mühüm
əhəmiyyəti vardır. Tədqiq etdiyimiz dövrdə yollar quru, su və dəmir
yolları olmaqla üç tipə bölünürdü. Quru yollara, əsasən, karvan yolları, araba
yolları, piyada, minik və yük heyvanları üçün nəzərdə tutulan yollar, şose və ya
magistral poçt yolları, eləcə də köç yolları aid idi (1, 185).
XIX
əsrə aid ədəbiyyat materiallarının verdiyi sorağa görə, təbii sərvət-
l
ərlə zənginliyinə baxmayaraq, Borçalı qəzasında yolların vəziyyəti elə də
ür
əkaçan deyildi. Hətta qəzada elə məhsuldar guşələr vardı ki, yolsuzluq
ücbatından geridə qalaraq ətraf mühitdən təcrid olunmuşdu (2, 29-32). Yaşlı
adamlarla aparılan söhbətlərdən aydın olur ki, bu çatışmazlıq Qarayazı, Bolus
v
ə Başkeçiddən də yan keçməmişdi. Araşdırıcılar bunu coğrafi şəraitdən daha
çox natural t
əsərrüfat forması ilə əlaqələndirirlər (3, 222). Çünki “natural təsər-
rüfat ticar
ət əlaqələrinin artmasına, əmtəə dövriyyəsinin inkişafına, beləliklə də
yolların yaxşılaşdırılmasına heç bir maraq oyatmırdı” (4, 142-143).
Borçalı qəzasını kəsib keçən yeganə şose yolu Tiflislə Cəlaloğlunu
birl
əşdirən Canbaxça və Ağstafa-Aleksandropol yolu idi. Yerli əhalinin hesa-
bına çəkilən bu yol Cəlaloğluna qədər şoselənmişdir. Bu yoldan yalnız Bolnis
86
d
ərəsi və Maşaver çayı yaxınlığındakı kəndlərin əhalisi istifadə edə bilirdilər.
1880-ci ild
ə çəkilişinə başlanan həmin yola 1884-cü ildə Borçalı qəzasının
əhalisi 24930 rubl 80 qəpik xərcləmişlər (5, 496). Qəzanı digər məntəqələrlə
is
ə torpaq yollar bağlayırdı.
Materiallar göst
ərir ki, Tiflisdən Aleksandropola, İrəvana və Qars vila-
y
ətinə uzanan beynəlxalq tranzit yolu, eləcə də oradan geriyə daşınan tranzit
yükl
ər Borçalıdan keçirdi. Birinci istiqamətə xırdavat, parça, ayaqqabı, dəmir,
ikinciy
ə isə pambıq, duz, yarma, quru meyvə, inək yağı, mal-qara, aşılanmış və
aşılanmamış dəri, yun, yerli pendir və s. aparılırdı (2, 29, 171). Yüklü dəvə
karvanlarının irəlilədiyi bu yola “karvan yolu” da deyilərdi.
Qış aylarında və yağışlı-yağmurlu havalarda təkərli nəqliyyatın hərəkəti
C
əlaloğlundan adlamaqla Canbaxça şose yolu ilə həyata keçirilirdi. Tiflisdən
başlanan yol əvvəlcə köhnə İrəvan yolu ilə Soğanlığa, oradan isə düzünə
ged
ərək Kodaya burulmaqla Borçalının Marneul-Sarvan kəndinə çıxırdı. Bir
neç
ə məntəqə, dağ və dağ keçidindən sonra Ağstafa-Aleksandropol (Gümrü)
şosesinə yön alır, Muğanlı-Qarakilsə arasındakı stansiyada dayanırdı (2, 30).
Tiflisl
ə Cəlaloğlu kəndi arasında əlaqə ən qısa məsafəli Şüləver tranzit
yolu vasit
əsilə həyata keçirilirdi. Loru, Opret, Ağkörpü, Bolnisçay, Privolnı,
Urud kimi s
ərt döngəli məntəqələrdən keçən bu yolla qış və yağmurlu
havalarda ağır yüklü furqonların hərəkəti mümkün deyildi, əhali bu yoldan
yalnız havanın quraq vaxtlarında istifadə edirdi.
Aleksandropolu Tiflisl
ə birləşdirən Canbaxça şose yolundan başqa,
mülayim havalarda işlək olan torpaq yol da vardır. Aleksandropoldan başlanan
h
əmin yol Gürcüyolu, Sızıqlar, Güllübulaq, Bozyoxuş və Qaraxaçdan keçərək
Voronsovka k
əndinin yanında Canbaxça yolu ilə birləşirdi.
Borçalı qəzasına məxsus araba yolu Zalqa düzənliyini Barmaqsız kəndin-
d
ən başlayaraq Məngilis-Tiflis şose yolu ilə qovuşdururdu. Bu yol Debed çayı
boyunca uzanaraq Şınıx kəndindən Borçalı düzənliyinə istiqamətlənirdi (2, 31).
Ümumiyy
ətlə, Zalqanın Tiflislə əlaqəsində Borçalıdan keçən Məngilis yolu
mühüm rol oynayırdı.
H
ələ XIX əsrdən də əvvəl Təbriz, Gəncə, Qars və Dmanisdən gəlib geri
dön
ən ticarət yolları Borçalıdan keçirdi. Hər gün Gəncə, Şamaxı, İrəvan, Təb-
riz v
ə Ərdəbildən Tiflisə çoxlu sayda karvan gəldiyi haqda gürcü salnamələri
d
ə soraq verməkdədir. 1798-ci ildə Şamaxı tacirlərinin Borçalıda alver
etdikl
əri, Qarabulaq (Zurdakənd) yörəsində ticarət yolları və karvansaraların
mövcudluğu tarixi sənədlərdə özünə yer almışdır (6, 59).
X
əsr ərəb səyyahı əl-İstəxri Arranın üçüncü böyük şəhəri-Tiflisin adını
ç
əkir və qeyd edirdi ki: “Tiflis böyüklükdə Bab-əl-Əbvab kimi deyil, onun
ətrafında palçıqdan iki divar, divarda isə üç darvaza var. Bura çox məhsuldar,
meyv
əsi və əkin torpaqları bol məkandır. Tiflis sərhəd yerdir... Arranda Bərdə,
əl-Bab və Tiflisdən böyük şəhər yoxdur” (7, 94). Bərdədən keçən ticarət yolla-
rından biri buranı və burada qovuşan digər yerləri XII əsrin başlanğıcınadək
ərəb Arran vilayətinin şəhəri olan Tiflislə birləşdirirdi. Bərdədən çıxan yolçular
87
Tiflis
ə çatanadək Gəncə, Şəmkir, Xunan şəhərləri və İbn Kəndman qalasından
keçirdil
ər (26, 123-124).
Az
ərbaycanın müxtəlif şəhərlərindən, eləcə də Borçalıdan gələn kar-
vanlar Tiflisd
ə “peçka” deyilən karvansarada dincələrdilər. Alış-veriş Şah
Abbas m
əscidindən Hallavara gedən yolun kənarındakı üstüörtülü bazarda
edil
ərdi (8, 123).
Onu da dey
ək ki, Tiflisdən Azərbaycanın müxtəlif şəhər və məntəqə-
l
ərinə gedən ticarət-karvan yolu təkcə Borçalıdan deyil, həm də Soğanlıq-
Qaracalar-T
əhlə-Qarayazı-Dəmirçihəsənlini keçməklə Sınıq Körpüyə daxil
olur v
ə Qazağa, Gəncəyə uzanaraq oradan müxtəlif istiqamətlərə şaxələnirdi.
Başqa ərazilərimizlə, məsələn, Saqareco, Laqodex, Telav, Karel, Kaspi və
Msxet bölg
əsinin azərbaycanlı kəndləri ilə torpaq yollarla əlaqə saxlanırdı. XX
əsrin ortalarından etibarən isə bütün məntəqələrarası yollar örtüklənməyə
başladı.
XVIII
əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Tiflis-Şəki karvan yolu ilə
Şamaxı və Bakıya mis, həmçinin müəyyən miqdarda gümüş aparılırdı. Bununla
bel
ə, Tiflis-Sıqnaq-Şəki poçt yolu da mövcud idi. Lakin bu yol araba və
faytonların hərəkəti üçün o qədər də əlverişli deyildi. Ona görə də, Tiflis və
Şamaxı arasında ticarət əlaqələri başlıca olaraq yük heyvanları vasitəsilə həyata
keçirilirdi (9,178).
Karvan yollarının Tiflis və Borçalı üçün mühüm iqtisadi-ticari əhəmiy-
y
əti vardı. O səbəbdən idi ki, 1885-ci ildə Borçalıda 233 ticarət dükanı fəaliy-
y
ət göstərirdi. Bunun 68-i manufaktura, 114-ü qalantereya, xırdavat, baqqal
dükanı, 51-i isə çayxanalar idi. Manufaktura dükanlarının 54-də çit, yun və
ip
ək materialları, 14-də isə müxtəlif xırdavat malları satılırdı (2, 166-167).
Yolların müəyyən hissəsini “köç yolları” təşkil edirdi. Belə yollar əhali
arasında “araba yolu”, “qara yol”, “el yolu”, “torpaq yol” kimi ifadəsini
tapmışdı. Əkinçiliklə yanaşı maldarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan əhali üçün bu
yolların ən işlək dövrü dağ-aran köçü zamanı olurdu. Köç yolları təkcə köçmə
maldarlıqla deyil, oturaq həyat tərzi keçirən əhali üçün də səmərəli idi. Belə ki,
etnoqrafik materialların göstərdiyi və tədqiqatçıların yazdığı kimi, aran
k
əndlərinin əhalisi bu yollarla öz məhsullarını (taxıl, meyvə, bostan-tərəvəz
bitkil
əri) maldarlıq məhsullarına (yağ, pendir, yun, dəri, ət və s.) dəyişmək
üçün tez-
tez yaylaqlara qalxırdılar (10, 335).
Onu da dey
ək ki, əhali arasında əmtəə mübadiləsi təkcə yaylaqda deyil,
aranda da aparılırdı. Bu haqda 1923-cü ilin “Zarya Vostok” (Şərqin Şəfəqi)
q
əzetinin 7 oktyabr sayında da məlumat verilir: “...Qaratəpə bazarında tiflisli
tacirl
ərlə yerli əhali arasında əmtəə mübadiləsi gedir. Qaratəpədəki 20 süd
dükanında sabun, kibrit, qənd və s. sənaye və ərzaq mallarını pendir, yağ,
yumurta, toyuq, soğan, arpa və qoyuna dəyişirlər” (11, 728).
Ədəbiyyat (11, 729) sorağına və xalqdan toplanılan məlumata görə,
Qarayazı bölgəsinin kəndlərinin, eləcə də qaraçöplülərin köç yolları belə ol-
muşdur: Qarayazı-Tiflis-Sarvan-Bolus-Başkeçid-Qaraxaç; Ortaçala-Qocer-
88
M
əngilis-Zalqa (Meşəbaşı)-Təhlə və Qaracalar yaylaqları. 1945-46-cı illərdə
indiki Rustavi şəhərini yarıb keçən Kür çayının üzərindən körpü salındıqdan
sonra köç yolu Tiflisd
ən yox, Rustavidən keçməyə başladı. Həmin ərəfədə köç
younun istiqam
əti belə yönlənmişdi: Qarayazı-Rustavi-Yağlıca-Borçalı-Ağ-
bulaq-Zalqa-T
əhlə və Qaracalar dağları. Borçalıdan başlanan köç yolu: Bor-
çalı-Bolus-Başkeçid-Qaraxaç yaylağı; Bolusdan başlanan köç yolu: Bolus-
Başkeçid-Qaraxaç yaylağı və s.
Sovet dövrind
ə salınmış indiki Rustavi şəhərini yarıb keçən Kür çayı
üz
ərindən körpü salınana qədər yaylağa çıxan əhali mal-qoyun sürülərini çay-
dan kolaz-
qayıq, bir qədər sonralar isə bərə vasitəsi ilə adladardılar. Aldığımız
sorağa görə bərəylə Kürdən keçən hər qoyun sürüsünə (1000 baş və daha artıq
xırdabuynuzlu heyvana) 15 rubl pul, 7 şişək və hər baş mal-qaraya 2 qəpik
öd
ənilirdi (11, 709).
İstər yüklərin, istərsə də sərnişinlərin daşınmasında dəmir yolu nəqliy-
yatının əhəmiyyəti danılmazdır. Bu xüsusda böyük alim, pedaqoq, jurnalist və
ictimai xadim H
əsən bəy Zərdabi “Əkinçi” qəzetinin 5 sentyabr 1875-ci il
tarixli sayında çəkilişi gözlənilən Bakı-Tiflis dəmir yolu haqqında yazırdı:
“D
əmir yolunun xalqa nəfi olmağı məlumdur. Hər kəs beş gün poşt ilə gedilən
yolu bir gün
ə rahat gedir. Ondan masəva bizim yerlərimizdən və mallarımızdan
hasil olan şeyləri bir az kirayə ilə Tiflis və Badkubə şəhərlərinə və qeyri yerlərə
aparıb artıq qiymətə satmaq olar. Ona binaən bizim indi az mədaxil götürən
yerl
ərimiz birə-beş artıq mədaxil götürəcək. Əlbəttə, bu xeyirləri hər kəs
vaxtında görüb biləcəkdir” (12, 44).
N
əhayət, 1879-cu ilin 22 dekabrında Bakı-Tiflis dəmir yolu xəttinin
inşasına başlanıldı (13, 77). Artıq 1883-cü ildə rəsmi olaraq Bakı-Tiflis dəmir
yolu x
ətti istismara verildi və mayın 8-də Tiflisdən çıxan ilk sərnişin qatarı
s
əhərisi gün Bakıda dayandı. Tiflisdən başlanan dəmir yolu xətti azərbay-
canlılar yaşayan - Qaracalar və Təhlə kəndlərinin ərazisi ilə Qarayazıya, oradan
is
ə Böyük Kəsik stansiyasına yön alırdı. 1883-cü ildə Azərbaycan neftini Qara
d
əniz limanlarına çatdırmaq üçün çəkilən Bakı-Tiflis-Batum magistral dəmir
yolu x
ətti də lazımi məkana soydaşlarımızın yaşadıqları yuxarıda adları qeyd
olunan
ərazidən keçirdi.
Bakı-Tiflis, Bakı-Tiflis-Batum dəmir yolu xəttindən başqa, 1895-ci il
may ayının12-də çar hökuməti Tiflis-Qars marşrutu üzrə dəmir yolu çəkmək
t
əklifi ilə razılaşır. Həmin il iyunun 5-də təsdiq edilən texniki layihə və cədvələ
gör
ə sözügedən dəmir yolunun çəkilişi üçün 24 milyon rubl ayrılır. Tiflis-Bakı
d
əmir yolunun Navtluq stansiyasından başlayıb, Borçalı-Allahverdi-Qarakilsə-
Hamamlı-Cacur-Aleksandropol-Qars istiqamətində çəkilən bu dəmir yolu xətti
Osmanlı imperiyası ilə sərhəd boyuna qısa müddət ərzində çoxlu sayda hərbi
qüvv
ə yeritməyə imkan verirdi. Mürəkkəb dağlıq ərazidən keçməsinə baxma-
yaraq, Tiflis-Qars d
əmir yolu xətti sürətlə inşa edilirdi və artıq 1899-cu ilin
ortalarında tikinti işləri əsasən başa çatmışdı. Həmin ilin dekabr ayının 1-dən
is
ə qatarların müntəzəm hərəkəti başlanmışdı (13, 91).
89
Bölg
ələri bir-birinə bağlayan daxili dəmir yoluna da ehtiyac duyulurdu.
M
əhz bunun nəticəsi idi ki, sonralar Tiflis-Ağbulaq-Ahılkələk, həmçinin Tiflis-
Qazret, Tiflis-
Sadaxlı və Tiflis-Telav dəmir yolu xətti çəkilib əhalinin istifa-
d
əsinə verilmişdi.
Bu istiqam
ətdə dövrümüzdə də yeni-yeni layihələr icra edilir. Bakı-
Tiflis-Qars yeni d
əmir yolu xətti layihəsi bunun əyani sübutudur. Hansı ki,
2007-ci il 21 noyabr tarixind
ə Gürcüstanın Marabda məntəqəsində Azərbay-
can, Gürcüstan v
ə Türkiyə prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tiflis-Qars dəmir
yolu x
əttinin təməlqoyma, 2008-ci il 24 iyul tarixində isə Türkiyənin Qars
şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-
Tiflis-Qars d
əmir yolu xəttinin Qars-Gürcüstan sərhədi hissəsinin tikintisinin
t
əməlqoyma mərasimləri keçirilmişdir (14, 138). Başa çatması 2015-ci ildə
plan
laşdırılan və hər üç dövlətdə yaşayan əhalinin sosial-iqtisadi, mədəni
h
əyatında mühüm əhəmiyyət daşıyacaq həmin dəmir yolu xətti ilə təkcə yük
deyil, s
ərnişin qatarları da hərəkət edəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
H
əvilov H.A. Azərbaycan etnoqrafiyası. Bakı: Elm, 1991.
2.
Аргутинский-Долгоруков А.М., Бочкарева В.П. и Даниловича Р.И. Район Тифлисско-
Карсско-Эриванской железной дороги в экономическом и коммерческом отноше-
ниях. Тифлис: Типография Я.И.Либермана, Михайловская, 64. 1897.
3.
Каракашлы К.Т. Материальная культура Азербайджанцев. Баку: Изд-во АН Азерб.
ССР, 1964.
4.
Mustafayev A.N. Şirvanın maddi mədəniyyəti. Bakı: Elm, 1977.
5.
Ерицов Е.Д. Экономический быт государственных крестьян Борчалинского уезда /
МИЭБГКЗК, т. VII. Тифлис, 1887.
6.
M
əmmədli Ş.B. Alın yazımız. Tbilisi: Dayaq, 1997.
7.
V
əlixanlı N.M. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993.
8.
M
əmmədli H.M. Görüm Faxralının biri olsun beş... Bakı: Ağrı Dağ, 2002.
9.
Əliyev Q.Ə. XVIII əsrin sonu-XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanda quru yolların
v
əziyyəti // AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 2009, №11.
10.
V
əliyev F.İ. Gəncəbasar bölgəsinin xarici və daxili əlaqə yolları // Tarix və onun
probleml
əri, 2006, №4.
11.
Öm
ərli V.A. Qarayazı (I hissə). Bakı: Çaşıoğlu, 2001.
12.
Əkinçi qəzeti. 1875, 5 sentyabr.
13.
Əliyev Q.Ə. Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadiyyatı. Bakı: Elm, 2001.
14.
Hacızadə E.M. Regional nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-
Qars d
əmir yolu xətti layihəsinin rolu // Azərbaycanın “Vergi” jurnalı, 3 (117), 2014.
90
О ПУТЯХ СООБЩЕНИЯ (ДОРОГИ) В ОБЛАСТЯХ КОМПАКТНОГО ПРОЖИ-
ВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ В ГРУЗИИ
(в конце XIX начале XX века)
А.Т.АЛИЕВ
РЕЗЮМЕ
В статье говорится о дорогах азербайджанцев, проживающих в различных регио-
нах Тифлисской губернии.
Здесь вкратце даются сведения о таких средствах связи как о караванных и почто-
вых дорогах, путях кочевок, железной дороге и водных путях.
Отмечается важное значение этих даров в улучшении жизни людей, в развитии, в
создании экономических и торговых связей с окружающим миром.
Ключевые слова: Борчало, Караязы, азербайджанцы, караванные и почтовые до-
роги, кочевые пути, железная дорога, водные пути
THE COMMUNICATION RESOURCES (ROADS)
OF AZERBAIJANIS LIVING IN THE REGIONS OF GEORGIA
(Late in XIX - early in XX centuries)
A.T.ALIYEV
SUMMARY
The article refers to the roads used by the Azerbaijanis living in different regions of Tif-
lis province. The article provides brief information about such means of communication as
caravan, post, nomadic, water and railroads. The importance of these ways to improve people's
lives and development and the creation of economic and trade relations with the surrounding
world is noted.
Key words:
Borchalı, Garayazı, Azerbaijanis, caravan and post roads, migration routes,
railroads, waterways
91
Dostları ilə paylaş: |