Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Humanitar elml



Yüklə 75,11 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix26.03.2018
ölçüsü75,11 Kb.
#34564


BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ 

№4    

 

Humanitar elml

ər seriyası   

 

2015 

 

 

 

 

 

UOT 39(4/9) 

 

İNANCLAR XALQ TƏBABƏTİNDƏ 

 

H.Ə.ZAHİDOVA 



AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu 

heqiqet_1958@mail.ru 

 

 



Tibb  və  əczaçılığın  kökündə  dayanan  xalq  təbabəti,  dinə,  sehirə,  ovsuna,  ağıla  və 

təcrübəyə əsaslanmışdır. Bu məqalədə bəhs olunan Ovsunçu Şamanlar bitki, heyvan və mineral 

mənşəli dərmanlarla deyil, xəstələri inanclara söykənərək  müalicə edərdilər. İslam öncəsi bu 

inanc sistemini özünəxas bir tərzdə yaşadan Türk dünyasında insanlar sağlamlıq və xəstəliyin 

təbiətdəki xeyirxah və bəd ruhlar arasındakı tarazlığa bağlı olduğuna inanırdılar. Ruhlar ilə 

insan  arasındakı  vasitəçilik  rolunu  icra  edən  xüsusi  qabiliyyətə  sahib  Şamanlar  cəmiyyətdə 

əhəmiyyətli bir yer tuturdu. İnanca görə onların vəzifəsi, ruhlarla danışmaq, ruhun itirilməsi 

və ya pis ruhların  insan ruhunu oğurlaması ilə meydana gələn xəstəlikləri müalicə etmək və 

ölənlərin ruhlarının o biri dünyaya gedişinə yoldaşlıq etmək idi. Eyni zamanda, cadu etmək, 

quraqlıq olduğu zaman yağış yağdırmaq, bitki və heyvanların çoxalmasını təmin etmək, fala  

baxmaq kimi cadu əməlləri ilə də məşğul olurdular 

  

Açar sözlərdin, təbabət, inanc, şaman, pir, etiqad    

  

İnsanların  ən  müxtəlif  inanclara  bağlılığı  təbiət-insan  münasibətlərində 

fövqəltəbii qüvvələrə pərəstişin nəticəsidir. Qədim  yunan mütəfəkkiri Plutarx 

yazırdı: “Yer üzərinə nəzər salın. Siz istehkamsız, elmsiz, şəhərlər tapa bilər-

siniz. Siz pul barədə heç nə bilməyən, incəsənətdən məlumatı olmayan insanlar 

görə bilərsiniz, amma siz Tanrısız bir insan cəmiyyəti, qurbankəsmə, andiçmə 

və ibadət ənənəsi olmayan məbədsiz şəhər tapa bilməzsiniz. Bunun yalnız bir 

izahı  var:  bəşəriyyət  tarix  boyu  dinə  ehtiyac  duymuş,  onda  ruhi  təskinlik  və 

mənəvi qida tapmışdır” (1,  33). 

Tarix  boyu  insan  həyatına  və  psixikasına  bu  və  digər  dərəcədə  təsir 

göstərən amillər sırasında inanclar özünəməxsus yer tutmuşdur. İnsanın gözə-

görünməz qüvvələrə, Tanrıya, Allaha, müqəddəs yerlərə, müqəddəs varlıqlara 

hədsiz etimad göstərməsini, daxilən inanmasını, bağlanmasını, etiqad etməsini 

ifadə edən inancların tarixi insanlığın tarixi qədər qədim və zəngindir. İnam və 

etiqad  inanclı  insanların  həyatında  onlar  üçün  mənəvi  dayaq  rolunu  oynayır. 

Bəzi  etnoqrafik  sorğulara,  istinadən  inanclı  insanlar  ateistlərə  nisbətən  ruhi 

107 



cəhətdən  daha  sağlam  olur,  xəstələndikdə  isə  daha  tez  şəfa  tapırlar.  Məşhur 

hind mütəfəkkiri Mahatma Qandinin bir vaxt söylədiyi: “Əgər din olmasaydı, 

çoxdan  dəli  olardım”  (1,  41),  fikri  bu  iddianı  qüvvətləndirir.  Din  inanclı 

insanlar  üçün  daim  bir  ümid  mənbəyi  olmuşdur.  Onlar  çətin  günündə,  təbii 

fəlakət, aclıq, müharibə, xəstəlik, qorxunc hadisələrlə üz-üzə qalarkən Tanrıya 

üz  tutmuş,  ondan  kömək  diləmişlər.  Dini  inanc  və  etiqadları  insan  varlığının 

ayrılmaz tərkib hissəsi, onun ümid yeri, rahatlıq mənbəyi, mənəvi qidası sayan 

idealist  baxışlar  da  mövcuddur.  İnanc  və  etiqadların  insanların  həyatının  və 

məişətinin bütün sahələrində  əhəmiyyətli rol  oynaması barədə çoxsaylı faktlar 

göstərmək mümkündür. İnsanların mənəvi aləmində yaranan inanc və etiqadın 

tarixi  haqqında  qədim  zamanlardan  bəri  rəvayətlər  söylənilmiş,  əsərlər  yazıl-

mış, fikirlər deyilmişdir. İbtidai insan birliyi  yarandığı vaxtdan onunla daima 

bir yerdə olan, ümid mənbəyinə çevrilən hisslər, duyğular, inamlar, real həyat 

hadisələri  onların  yaşayış  tərzi  ilə  sıx  bağlı  olaraq  müəyyən  inkişaf  yolu 

keçmişdir. Müxtəlif təbiət hadisələrinin baş verməsi, insana bəzən bədbəxtlik, 

bəzən də faydalar  gətirməsi kimi hallar, bunları törədə bilən fövqəltəbii qüv-

vələrin  varlığına  inam  yaratmış,  çətinliklər  qarşısında  qalan  insan  onun  üçün 

izahedilməz  hadisələrin,  proseslərin,  fəlakətlərin,  xəstəliklərin  qarşısında  bu 

inancla

ra sığınmış, çıxış yolu, xilas yolu ümidində olmuşdur. Bəzən də insanın 



yalvarışları  müsbət  nəticələr  vermiş,  rahatlıq  və  könül  xoşluğu  gətirmişdir. 

Təbiət  hadisələrini  izləyən  insan  onun  müəyyən  qanunauyğunluqlarını  müşa-

hidə  edərkən,  təkrarlanan  və  fəlakət  gətirən  təbii  proseslərin  qarşısını  almaq 

barədə  düşünmüşdür.  Bu,  bioloji  və  sosial  varlıq  olaraq  insanın  psixologiya-

sında, varlığında, ruhunda silinməz izlər qoymuşdur. Əgər yalvarışlar təbiətdə 

gözlənilən fəlakətlərin ötüb keçməsi ilə nəticələnirdisə, bu hal empirik olaraq 

nəsildən-nəslə ötürülmüş, “sınama” adlanan vərdişə çevrilmişdir. Bütün bunlar 

insanların müşahidələri, gəldiyi nəticələri, vərdişləri, inam və etiqadlarını daha 

da  gücləndirmişdir.  Beləliklə,  zaman  keçdikcə  insanların  inam  və  etiqadları 

illərin,  əsrlərin,  hadisə  və  proseslərin  sınağından  çıxaraq  həyat  tərzində 

əhəmiyyətli bir vərdiş kimi dəyərlər sisteminin əsasına çevrilmişdir. 

Mənəvi  mədəniyyətin  tərkib  hissəsi  kimi  inancların  etnoqrafik  tədqi-

qatlara  cəlb  edilməsi  mühüm  əhəmiyyət  daşıdığından,  onun  araşdırılmasına 

zaman-


zaman müəyyən yer ayrılmış olsa da, Azərbaycan etnoqrafiya elmində  

ibtidai inam və etiqadların xalq təbabətinə təsiri indiyədək az tədqiq edilmişdir. 

Müstəqillik  illərində  milli-mənəvi  dəyərlərin  obyektiv  və  hərtərəfli 

araşdırılmasının genişləndiyi bir şəraitdə bu problemin tədqiqinə ehtiyac yaran-

mışdır. Xalqın həyat və məişəti,  adət-ənənələr, ayinlər, mərasimlər, bayramlar, 

inam  və  etiqadların  öyrənilməsi  bu  günümüzdə  əhəmiyyətli  reallığa  çevril-

mişdir. 

vrümüzə  qədər  gəlib  çatan  inam  və  etiqadlar  milli-mənəvi  varlığın 



ilkin əlamətləri olaraq ulu əcdadların fəlsəfi və etik görüşlərini, həyata baxışını, 

məişətini,  adət-ənənələrini,  təbiət  hadisələrinə  münasibətini  və  son  nəticədə 

xalqın  kimliyini  əks  etdirməklə,  qiymətli  mənbə  sayılır.  Hər  araşdırma,  hər 

108 



tədqiqat  əsəri  özündən  əvvəlki  dövrün  gəldiyi  nəticələri  daha  da  zəngin-

ləşdirmiş və xalqın tibbi sağlamlıq təcrübəsində müəyyən rol oynamışdır. 

Fetişizm,  totemizm,  animizm, şamanizm, magiya və. s formalarda təza-

hür  edən  əski  inam  və  etiqadlar  zaman  keçdikcə  müxtəlif  dinlərin  forma-

laşmasına,  təşəkkülünə,  inkişafına,  dini  şüurun  və  əqidənin  cilalanmasına  öz 

təsirini  göstərdiyi  kimi,  xalq  təbabətinin  formalaşmasında  da  müstəsna  rol 

oynamış,  bunlar  vərdişə,  ənənəyə,  rəftar  normasına  çevrilərək  nəsildən-nəslə 

ötürülmüşdür. 

Əcdadların  totemik  anlayışlarını  əks  etdirən,  qədim  dini-mifik  təsəv-

vürlərin və ibtidai inamların  qalıqları əcdad kultu, su kultu, ovsun ayinləri, hal 

anası, Günəş, Ay kultu, ağac kultu, heyvan kultu, dağ-daş kultu və s.  ayinlər 

xalq məişətində  indi də öz yerini saxlamaqdadır və onun  komponenti mərasim 

ayinlərindəki müalicəvi və qoruyucu ovsunlardır.  

Ağac, dağ-daş, su, od, bitki, heyvan,  minerallar və sairlə  bağlı olan  xalq 

inamlar

ı dua, ovsun, cadu və digər üsul və vasitələrlə müalicə proseslərində is-



tifadə edilmiş və zaman keçdikcə daha da təkmilləşmişdir. İnam və inanclarla 

bağlı olan bu ayinlərin psixoloji təsiri insana verdiyi ümid, sevinc, ruh yüksək-

liyi, rahatlıq, bir sözlə sağlamlıq kompleksi, ona şəfa vermiş, sağaltmış və bü-

tün bunlar insana emosional təsir göstərməklə böyük marağa səbəb olmuşdur. 

İbtidai  insanın  özünü  asılı  saydığı  mürəkkəb  təbiət  hadisələrinə,  xəs-

təliklərə, uğursuzluqlara təsir etmək cəhdi, bununla da baş verə biləcək xəta-

bəladan,  xəstəlik,  aclıq,  ölüm  kimi  hallardan  qoruna  bilmək  istəyi  bəzi  sına-

maların  yaranıb  yayılmasına  səbəb  olmuşdur  və  bu  kimi  sınamalara,  ovsun-

lamalara indi də rast gəlmək olar. 

Məlumdur ki, xalq müalicə üsulları təkcə bitki, heyvan və mineral mən-

şəli  vasitələrlə  tamamlanmır.  Xalq  inanclarına  söykənən  xeyli  sayda  müalicə 

üsulları mövcuddur ki, əhali arasında az və çox dərəcədə bu gün də qalır. Türk 

xalqlarında  ilkin xalq  təbabəti  ilə məşğul  olan  insanlar  müalicə  zamanı  müx-

təlif bitkilərdən dərmanlar hazırlamaqla yanaşı, ovsunlardan və digər dini təsir 

vasitələrindən az və ya çox dərəcədə istifadə etmişlər. 

Əsrlərin sınağından çıxmış müalicə üsullarından  biri kimi sözün gücünə 

inamı  əks  etdirmə  bir  vasitəsi  olan  ovsunlar,  dualar,  yalvarışlar  geniş  yayıl-

mışdır. Qədim türk tayfalarının ilkin ammistik və magik təsəvvürlərinin məh-

sulu olaraq ovsunlar insanın gündəlik məişətində, təbiəti dərketmə prosesində, 

həyatın  gedişini  arzuladığı  səmtə  yönəltmək  və  ona  təsir  etmək  arzusundan 

irəli gəlmişdir.  Magik düşüncə kimi əfsunlar –  ovsunlar arxaikləşsə də,  yad-

daşlardan bu günə qədər silinməmiş, tətbiqetmə arealı daha da genişlənmişdir. 

Tarixi  islamdan  əvvələ  təsadüf  edən  ovsunçuluqla  əsasən  Şamanlar 

məşğul olmuşlar. Şamanizm, insanlığın bəlkə də ən qədim inanc təlimlərindən 

biri olmaqla, qədim və rəngarəng ayin icraları ilə zəngindir. Bu inanc ən çox 

sehrləmə  və  cadulama  proseslərinə,  vərdişlərinə  söykənmişdir.  Şamanizmin 

tədqiqat obyekti kimi müxtəlif elm sahələri – etnoqrafiya, dinşünaslıq, psixo-

logiya,  etika,  estetika  və  digər  elmlər  tərəfindən  öyrənilməsinə  baxmayaraq, 

109 



onun  yaranma  tarixi  haqqında  qəti  məlumatlar  əldə  edilməsi  indiyə  kimi 

mümkün olmamışdır. Buna baxmayaraq, şamanizmin ibtidai icma quruluşunda 

ibtidai ins

anların  və  xalqların  ruhlarla  ünsiyyət  yaratması,  ruh  haqqında  tə-

səvvürlər  sistemini  özündə  birləşdirən  inanc  olması  qənaətinə  gəlmək  müm-

kündür. 


Şamanlar  həyatlarını  mağara  və  gizli  hücrələrdə  zahid  kimi  keçirən, 

"sehri-


tibbi"  xüsusiyyətlərə  sahib  olan  və  cəmiyyətdə  "sehrbazlıq-həkimlik" 

vəzifələrini  boynuna  götürərək,  insanla  tanrı,  insanla  ruh  arasında  ünsiyyət 

yaratmağa  vasitəçilik  edən  inanc  sahibləri  hesab  edilmişlər.  Xüsusilə  təbiətin 

son dərəcə dəyişkən, möcüzələrlə dolu olan regionlarında – Sibir  xalqlarında 

və türklərdə coşqun rəqsləri ilə ovsunlamaq qabiliyyəti ilə bəd ruhları qovmaq, 

yaxşı  və  müqəddəs  ruhları  çağırmaqla  insana  xeyirxahlıq  və  yaxşılıq  bəxş 

etmək  istəyən  şamanlar,  gələcək  haqqında  müəyyən  xəbərlər  vermək,  eyni 

zamanda   

tanrını  və  ruhları  insanlara  köməyə  çağırmaqla  ümid  yerinə  çevril-

mişlər.  Öz  dedikləri  kimi,  gücünü  göylərdən  və  ataların  ruhlarından  alan 

şamanlar  istər  kişi,  istərsə  də  qadınlar  arasında  öz  peşələrinin  ustalıqla  icrası 

sahəsində  dərin  vərdişlərə  sahib  olmuşlar.  Onlar  xəstələrə  müəyyən  təsir 

göstərməyi  bacarmış,  insanın  bədənindən  pis  qüvvələri  çıxarmağa  təşəbbüs 

göstərmiş,  müraciət  edənlərin  hörmətinə  və  sevgisinə  sahib  olmuşlar.  Tarixi 

ənənələrə, vərdişlərə, təcrübəyə əsaslanan şamanlar dərin elmi təhsil almasalar 

da,  öz  inanclarının  kamil  bilicisi  olmuş,  bu  inancın  bütün  sirrini,  tanrıların 

həyatlarını  və  şəcərələrini  bilmək,  onların  işlərinə  müdaxilə  və  hərəkətlərinə 

təsir  etmək  bacarığı  ilə  qürur  duymuşlar.  Şamanlar  vəcd  halında  olduqları 

zaman  

ruhun  göylərə  çıxdığına  və  yer  altına  enib  cəhənnəmi  gördüyünə 



insanları  ustalıqla  inandırırdılar (2, 118-122).  Onların  digər  fani  insanlardan 

üstünlüyü  ancaq  ayin  icra  etdikləri  zaman,  tanrılar  dünyasına  qarışdıqları, 

ekstaz halına gəldikləri anlarda olurdu. Ekstaz halı keçdikdən sonra şamanlar 

da 


digər insanlardan fərqlənmirdilər (3, 79) 

Azərbaycanda şamançılığın olub–olmaması haqqında mübahisəli fikirlər 

mövcuddur. Lakin Kür-

Araz mədəniyyətində Şaman ainlərində istifadə olunan 

buxurdanın  tapılması  etnoqrafik  baxımdan  bu  ərazilərdə  şamançılığı  təsdiq 

edən  faktdır.  Tuncdan  düzəldilmiş  içi  boş,   ucu  zəncirli  bu  maral   fiqurlu 

buxurdanın  eynisi Sibirdən də tapılmışdır (4). 

1930-


cu ildə Göy-göl rayonunda  (keçmiş Xanlar) arxeoloji qazıntılar za-

manı tuncdan hazırlanmış bir tac tapılmışdır. Xüsusi ornament motivi ilə bə-

zənmiş bu tac (e.ə. X əsrə aiddir) Azərbaycanın ilk  şamanlarından birinə aid 

edilir (5, 39). 

Oğuz türklərinin tarixini əks etdirən “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında   

Dədə  Qorqud  obrazının  “Oğuzun  ol  kişi  taman  bilicisiydi,  nə  dersə  olurdu, 

qaibdən dürlü xəbər söylərdi” “Haqq-Təala onun könlünə ilham edərdi” kimi 

qeyri-


adiliyinin  təsviri  bütün  dastan  boyu  onun   sanki   ğam  kefiyyətlərindən 

xəbər verir. 

Xalqımiz  dilində  tez-tez  səslənən  “ayağının  altında  ölüm”  ifadəsi  Stra-

bonun  aşağıdakı  fikri  ilə  səsləşir  desək  bəlkə  də  yanılmarıq.  Strabon  yazır: 

110 



kimlər  ki,  icmanın  içərisindən  ekstaza  gələ  bilib,  yəni  gələcəkdən  xəbərlər 

söyləyir,  onları  zəncirləyirdilər  və  müəyyən  bir  vaxtda  öldürərdilər.  Ondan 

sonra özlərini təmizləmək üçün ayaqlarını onun cəsədinə sürtərdilər. “Ayağının 

altında ölüm” ifadəsi də burdan meydana gəldiyini düşünmək olar. Bunun da 

Azərbaycanda şamançılığın olduğunu göstərən misallardan biri olduğunu deyə 

bilərik. 

 

Şamanlar  cəmiyyət  həyatında  müstəsna  yer  tutan,  hamının  çəkindiyi 



insanlar idilər. Şamanlar həqiqətən də özlərinin müəyyən cəhətlərinə görə bu 

və digər dərəcədə başqalarından fərqlənirdi. Onlar sehrbaz  olduqları kimi, həm 

də  sehrli  üsulla  xəstəlikləri  müalicə  edən  kahinlər  kimi  tanınmışlar.  Şaman 

ailəsində  böyüyənlər  hələ uşaqlıqdan düşüncə  və  dərrakələri, təbiətdəki  bəzi 

sirlərdən əvvəlcədən xəbər tutmaqları, dərin mühakimə və məntiqə söykənərək 

ayrı-ayrı  məsələlər  barədə  doğru  mühakimələr  irəli  sürməkləri  və  nəticə 

çıxarmaq qabiliyyətləri ilə fərqlənmişlər. Ona görə də  şaman ailəsində inancın 

davamçıları  nəsildən-nəslə  keçməklə,  daşıdıqları  inanci  ümumi  və  fərdi  ele-

mentlər  ilə  zaman-zaman  zənginləşdirmişlər.  Elə  indinin  özündə  də  bu  kimi 

vərdiş sahiblərinin daşıyıcılarına rast gəlmək mümkündür. 

Şamanlar bütün millətlərdə və tarixin bütün dövrlərində müxtəlif adlarla 

adlandırılmışdır.  Türk  xalqları  arasında  şamanlar  “kam”,  “ğam”, “ham” kimi 

adlarla tanınmışdır. Kam ümumiyyətlə, "kahin, sehirbaz" mənasını ifadə edir. 

Bununla belə bu termin türk dilində bəzən "mütəxəssis həkim”, “elm adamı”, 

“filosof"  mənalarındadır.    Qədim  türk  mənbələrində  bəzən  "bütpərəst  rahib", 

bəzən isə "cadugər" mənasında da istifadə edilir.  Şamanlar ruhların köməyi ilə 

xəstənin  bədənindəki  bəd  ruhları  və  onların  zərərli  təsirini  qovub  çıxarır  və 

müraciət edənlərdə şəfa tapmağa inam yaradırdılar (6, 40). 

Araşdırmalarımızdan aydın olur ki, insan cəmiyyətinin ilk təbibləri məhz 

Şamanlar  olmuşlar.  Tarixdə  ilk  dəfə  psixoterapiya  metodu  ilə  ilk  müalicə 

üsulları da şamanlara məxsus olmuşdur. Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra da 

Şamanlar  cəmiyyətdə  əhəmiyyətli    rola  malik  olmuşlar.  Onların  fəaliyyətini 

zaman keçdikcə müsəlman mollaları davam etdirməyə başlamışdır. Bəzi  türk 

xalqlarinda bu gün də keçmiş şaman ənənələrinə əsaslanan xalq müalicə üsul-

larından  istifadə  olunmaqdadır. Müasir  tibbi  müalicələrdən  ümidini  kəsən 

insanlar  digər  müalicə  üsullarında  çarə  axtarırlar.  Şaman  ənənəsi  və  müalicə 

üsulları xalqın yaddaşında, tarixi qaynaqlarda və folklor əsərlərində hələ də ya-

şamaqdadır. Şamanizmdə belə bir inam formalaşmışdır ki, ruhlar nəticə etiba-

rilə  ayrı-ayrı  insanların  qəlbində  məhəbbət,  nifrət  yaratmaq,  xəstəliklər  törət-

mək qabiliyyətinə malikdirlər. Uyğur türklərinə görə şamanlar, insanın keçmi-

şi, bu günü və gələcəyi, hər hansı bir xəstəliyin səbəbi və müalicəsi haqqında 

nəinki  bilir,  habelə  bu  məsələlər  barədə  xüsusi  qabiliyyətləri  ilə  seçilirdilər. 

Buna  görə  də  xəstələri  müalicə  edərkən  dualar  oxuyur  və  ruhlardan  kömək 

diləyirdilər  (7, 398).  Bəzi hallarda ovsunlar tilsim, fal, sehrlə  eyniləşdirilirdi. 

"Ovsun" və "tilsim" eyni məna, funksiya daşıyan anlayış kimi izah olunsa da, 

onlar ifadə formasına görə bir-birinə oxşamadığı kimi, lüğəti məna və mahiy-

111 



yətinə görə də bir-birindən fərqlənən anlayışlardır. Sonralar ovsunçuluqla məş-

ğul olan adamları “cindar” adlandırmağa başladılar. Onlar ilk olaraq xəstəliyi 

və onu törədən səbəbləri aydınlaşdırır, sonra ovsunçuluğun  müəyyən prinsip-

lərinə  riayət  edərək  uyğun  müalicə  üsulu  tətbiq  edir  və  həyata  keçirdikləri 

r

ituallarla  mənfi  ruhları  insanın  bədənindən  çıxarmaqla,  onları  müalicə  edə 



bilirdilər. Belə müalicə üsulu əsasən söz və hərəkətlərdən ibarət olmaqla, hətta 

bəzən  uzaq  məsafədən  belə  təsiretmə  imkanlarına  əsaslanırdı.  Ayin  zamanı 

müxtəlif  səslər  və  sözlər  vasitəsilə  insan  psixikasına,  təbiət  qüvvələrinə təsir 

göstərilir və sözün güc və təsiri ilə insanda sağalmasına böyük inam yaradır və 

təlqin  edirdi.  Bu  fakt  bir  çox  tədqiqatçılar  tərəfindən  də  təsdiq  olunur  (8, 

324). 


Ovsunçular xəstəlik yarada biləcək bəd nəzərin, qara qüvvələrin bədənə 

keçməməsinin qarşısını  almaq məqsədi ilə qabaqlayıcı profilaktik ovsunlardan 

da  istifadə  edirdilər.  Bu  zaman  oddan,  sudan,  bitkidən  və  s.  istifadə  edir  və 

müx


təlif ayinləri icra etməklə prosesi başa çatdırırdılar. Ovsun ayinlərində əsas 

prinsip  

psixoeffektiv inam aşılamaqdan ibarət idi. Xəstənin həssaslığı, emosi-

yaları, qıcıqları, hadisələrə fərdi reaksiyası bu sağalma prosesində əhəmiyyətli 

rol  oynayırdı  (9,  34-35).  Şamanizm  müasir  dövrümüzdə  Sibir  və  Orta  Asiya 

türkl


ərinin həyatında pərakəndə halda olsa da, bir inanc kimi qorunub saxlanı-

lır,  keçmiş  şaman  ənənələrinə  əsaslanan   xalq  müalicə  üsullarından  istifadə 

olunur.  Müasir  tibbi  müalicələrdən  ümidini  kəsən  insanlarından  alternativ 

üsullardan mədəd umurlar.  

Xakas

iya türkləri arasında da şamanizm inancı geniş yayılmış və hələ də 



öz  təsirini  saxlamaqdadır.  Bununla  yanaşı,  bu  inancin  daşıyıcılarına  Rusiya, 

Monqolustan, Tacikistan, (bu ölkə əhalisinin böyük bir qismini özbəklər təşkil 

edirlər) Qazaxıstan və s. bu kimi ölkələrdə də rast gəlinir. Araşdırmalarımızdan 

aydın olur ki, insan cəmiyyətinin ilk təbibləri kimi məhz şamanlardan istifadə 

etmişlər.  Tarixdə  ilk  dəfə  psixoterapiya  metodu  ilə  müalicə  üsulları  da  məhz 

şamanlara məxsus olmuşdur. 

Tarixdə “Maqların təlimi” kimi tanınan inancların midiyalılardan gəldiyi 

iddia  edilir.  Maqlar  mənşə  etibarilə  Midiya  tayfalarından  hesab  edilirdilər. 

Etnoqrafik  tədqiqatlar  göstərir  ki,  etnik  mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq, 

sadəcə kahinləri də bəzən “maq” adlandırırdılar (1, 31). Maqlar oda sitayişin və 

qədim  ənənələrin  mühafizəçiləri  hesab  olunurlar.  Bu  təlimin  əsasında  İşıqla 

Zülmətin mübarizəsi dayanır. İşıq – Günəş, Od insanın maddi və ruhi sağlam-

lığı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Azərbaycanda  xalq  inanclarında  özünəməxsus  yer  tutan  ovsun  ayinləri 

qoruyucu,  müalicəedici,  zərərverici  magiya  və  aldadıcı  ayinlər  kimi  xalqın 

məişət  ənənələrində  özünü  göstərir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  Azərbaycanın 

ayrı-ayrı bölgələrində qurd (canavar) yağı, at quyruğu, it, pişik tükü, qara toyuq 

qanı və digər vasitələrlə ovsunlamaq və bu inancları tətbiq etmək adətləri məi-

şətdə indi də qalmışdır. Qoruyucu ovsun kimi əsasən dəmir, qurğuşun, üzərlik, 

heyva,  dağdağan  çöplərindən  istifadə  etməklə  oxunan  ovsunlar  geniş  istifadə 

edilməkdədir.  Zərərverici  ovsunlara  qarşı  bəzən  önləyici  tədbir  kimi  səma 

112 



cisimlərindən, Aydan, Günəşdən, habelə oddan, bitkidən, ağacdan, sudan isti-

fadə edilməkdədir. Şaman ənənəsi və müalicə üsulları xalqın yaddaşında, tarixi 

qaynaqlarda və folklor əsərlərində indi də yaşamaqdadır. 

  

ƏDƏBİYYAT 

1.Orucov F. Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək. Bakı: 2012. s. 31-33 

2.Ünver Günay-

Harun Güngör, Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: 

Rağbet Yayınları,2009, s.41 

3.Abdülkadir  İnan. Tarihte ve Bugün Şamanizm.  Materiallar  ve  Araştırmalar.   Ankara:  TTK 

Yayınları, 2006, s.118-122 

4.Məmmədov M. Tərəf qəzeti mən özümü qoyundan törəmiş hesab eləmirəm. 2014. 10. 8. 

5. Rzayev N. Əsirlərin səsi. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1974, s.33 

 

6.  Alimcan  İnayet.  “Bugünkü  Uygurlarda  şamanlık  ve  Bir  şaman  Duası:  Azâim  Ko 



Ģukı”, Halkbilimi Dergisi, S.1-2, Ankara: 2009, s.40 

7. Abdurehim Hebibulla. Uyğur Etnografiyisi, Sincañ Halk Neşriyatı, Ürümçi, 2000, s.398 

8. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Bakı: Turan, 2002, s.324 

9. Kirpi piyi, yarpız iyi, mərcimək. Bakı: Yazıçı, 1994. 34-35 s.34-35 

  

РОЛЬ ПОВЕРИЙ В НАРОДНОЙ МЕДИЦИНЕ 

 

Г.А.ЗАХИДОВА 

 

РЕЗЮМЕ 

 

Известно, что исторически люди и их сознание в той или иной степени находи-



лись под влиянием различного рода верований, которые играли важную роль в их жиз-

ни. Безграничное верование в потусторонние силы, поклонение языческим богам, а за-

тем единобожью - Танры, Аллаху, священным людям и местам, дуxoвная вера людей и 

связь этой веры с совершаемыми и по ныне ритуалами уходит своими корнями в глубь 

веков которые следует отметить, что весьма многообразны. 

 

Ключевые слова: верования, народная, медицина, поверья, шаманизм 



 

THE ROLE OF FAITH IN FOLK MEDICINE 

 

H.A.ZAHIDOVA 

 

SUMMARY 

 

Beliefs have taken a specific position among factors that have influenced the human life 



and psychology to some extent. Beliefs express human being’s extreme reliance on internal 

belief and faith in invisible forces, God, Allah, holy places, and sacred beings. The history of 

those beliefs is as old and rich as that of the mankind. 

Ethnographic research of primary beliefs and faiths in terms of folk medicine is a less 

investigated subject in the system of moral cultures. Research and study of people’s life and 

way of living, customs and traditions, rituals, ceremonies, festivities, beliefs and faiths have 



become an important reality, and necessitated studies of those issues. 

 

Key words: religous, medicine, belief, shamanisim 

113 

Yüklə 75,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə