Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 T
Yüklə 72,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözl ər
- ГЕОЭКОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОБЛЕМАТИКА Н.Р.ТАГИЕВА РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
| 133
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 T əbiət elmləri seriyası 2012
ər: ekologiya, Yer geosferləri, antropogen təsir
Dünya ictimaiyy əti qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biri – ətraf mühitin mühafiz əsi və insan sivilizasiyasının dayanıqlı inkişafının qorunub sax
lanılmasıdır. Yerdə əhalinin sayının fəlakətli surətdə tez artması, onun maddi v
ə mənəvi tələbatlarının durmadan yüksəlməsi, təbii ehtiyatların is- tifad
ə sahələrinin genişlənməsi, yeni və ən yeni texnologiyaların tətbiqi, energetikada, s ənayedə, kənd təsərrüfatında, tikintidə, nəqliyyatda istehsalın gücl
ənməsi təbii landşaftların dərin dəyişmələri ilə baş verir. Belə dəyişmələr yeni,
əvvəllər biosferdə məlum olmayan süni landşaftların yaranmasına gətirib çıxarır. Müasir elmi-texniki tərəqqi və dövlətlərarası təsərrüfat əlaqələrinin genişlənməsi ətraf mühitə kəskin surətdə artan təzyiqə səbəb olmuş, mühit və insan c
əmiyyəti arasında qarşılıqlı təsirdə ziddiyyətləri gücləndirmişdir. T əbii ehtiyatların istifadəsinin və əmək proseslərinin inkişafının cə- miyy ətdə maddi nemətlərin toplanmasına səbəb olan qlobal miqyas alması geniş aspektli və çoxvariantlı xarakter daşıyır. Bu miqyası ekoloji mənada, dörd
əsas istiqamətdə birləşdirmək olar: -regional v ə qlobal təbii-texniki ekosistemlərin formalaşması; -lokal, regional v ə qlobal ekoloji fəlakətlərin yaranması;
134
-t əbii xammal ehtiyatlarının kəskin surətdə azalması və tükənməsi; -t əbiətə qlobal antropogen təzyiq nəticəsində planetin ekoloji immun çatışmazlığının yaranması, biosferin özünü təbii nizamlama mexanizmlərinin tormozlanması və sarsılması [8, 5]. İnsan sivilizasiyasının yaranma anından başlayaraq insanın təbii mühitlə fasil
əsiz qarşılıqlı təsiri baş verir. Yer əhalisinin sayının artması ilə təbiətə ekoloji t əzyiq güclənir. Bu, dəfələrlə artan texniki silahlanma, insanın yaratdığı istehsalların və bir çox sistemlərin böyük energetik imkanlarının istifad əsi, texnoloji amillərin geniş spektri ilə bağlıdır, onlar birlikdə hər t ərəfdən yer təbəqələrinə – atmosferə, hidrosferə, litosferə və biosferə təsir edirl ər. Sivilizasiyanın müasir inkişafının geosferlərə birbaşa, yaxud vasitəli sur ətdə təsir edən və təbii proseslərin baş vermə sürətlərini gücləndirən tipik xüsusiyy ətləri təbii mühitin böyük dəyişmələrinə gətirib çıxarır. Ekoloji problematikanın və insan fəaliyyətinin, təbii proseslərin geniş spektrin
ə təsirinin yüksək dərəcəsinin mühümlüyünü nəzərə almaqla, ekoloji m əsələlərlə – geoloqlar, coğrafiyaşünaslar, fiziklər, kimyaçılardan tutmuş müh əndislərə, texnoloqlara, hüquqşünaslara, sosioloqlara, siyasətçilərə və s. q ədər bütün peşə ixtisasçıları məşğul olurlar. Ayrı-ayrı geosferlərdən, tədqiqat obyektl ərindən və istehsal sahələrindən asılı olaraq ekologiyanın ayrı-ayrı f ənlərini ayırır, texniki və humanitar elmlər üzrə ali tədris müəssisələrində dərs keçirl ər. Aydın ifadə olunan bioloji istiqamətli məxsusi ekologiyadan başqa (bura molekulyar, növ v ə sistem ekologiyası daxildir) ekoloji torpaqşünaslıq, geoekologiya, ekoloji geologiya, ekoloji geofizika, s ənaye və mühəndis eko- logiyası, radiasiya ekologiyası, kosmik ekologiya, xüsusi obyektlər ekolo- giyası, sosial ekologiya, ekoloji hüquq və s. belələrinə aiddir [4, 3, 6]. Bel əliklə, ekoloji problematika ilə xüsusən biologiya, torpaqşünaslıq, coğrafiya və geologiya istiqamətli elm sahələri məşğul olur. Bioekologiya sferin
ə həyatın bütün məlum təşkilat səviyyələri – gendən biosferədək daxil edilmişdir. Ekologiya tərkib hissə kimi torpaq haqqında təlimə daxildir. Eko- loji torpaqşünaslıqda torpaqların ekoloji funksiyaları və ekoloji rolu öyrənilir, torpa
qşünaslığın tətbiqi məsələləri işlənilir. Ekoloji prinsiplər və metodoloji yanaşma elmlərin coğrafi dövrəsində (silsiləsində) geniş istifadə olunur. Geoekologiya h ər hansı dərəcəli coğrafi obyektlər və ətraf mühit arasında olan əlaqələrin aşkara çıxarılması və tədqiqi ilə məşğul olur. Ekoloji tematika geo- logiyada da işlənilir. Xüsusi fənn – ekoloji geologiya mövcuddur, onun tərkib hiss əsi ekoloji geofizika, ekoloji geokimya, ekoloji hidrogeologiya, ekoloji donuşluq (donuşluğu tədqiq edən elm) və s.-dir. Xüsusi geoloji-ekoloji tədqi- qatlar yerin ə yetirilir və müxtəlif miqyaslı geoloji-ekoloji xəritələmə aparılır.
ən mövcud olmasına baxmayaraq, coğrafi və geoloji istiqamətli elmlər onu çox müxtəlif mənada istifadə edirlər. Hazırda geoekologiya mahiyyətcə geosferlərin ekologiyası olmuşdur. Bununla əlaqədar geoekologiyanı fənlərarası istiqamətli elm termini kimi başa düşmək t əklif olunur ki, bu da geoloji, coğrafi və torpaqşünaslıq dövrəli ekoloji elmi 135
istiqam
ətlərdən ibarətdir. Geoloji və coğrafi istiqamətli geoekologiyanın anlaq v ə terminoloji bazası ümumekoloji terminlərə əsaslanır. Belələrinə, qismən, biogeosenoz, ekosistem, biosenoz, fitosenoz, ekoloji oyuq, biosfer v ə ekosfer aiddir. Lakin bunlardan əlavə, geoekologiya – coğrafi örtük, geoloji mühit kimi xüsusi terminl ərdən istifadə edilir ki, onlar geoekoloji ierarxiyada aşağı sistem terminl əri sayılır. Coğrafi və geoloji istiqamətli geoekologiyanın öyr ənilmə obyekti geologiya və coğrafiya üçün məlum olan bütün istiqamətlər v ə əşyalardır (yalnız onların ekoloji rolu baxımından) [3, 7-10]. Geosferl ərin ekoloji funksiyaları dedikdə, onların Yer ekosistemlərinin qorunub saxlan ması və təkamülündə əhəmiyyəti başa düşülür [9, 1]. Pedosferin, atmosferin, hidrosferi n, Dünya okeanının və litosferin ən müxtəlif ekoloji funk siyalarını ayırırlar. Bundan başqa, geosferlərdən hər biri, geoloji prosesl
ərin yaranmasında və fəaliyyətində bu və ya başqa dərəcədə iştirak etm
əklə müəyyən vəzifə daşıyır. Həm mantiya, həm nüvə, həm də onlarda baş ver
ən proseslər ekoloji funksiyaya malik olmalıdır, bütün bunlar yer səthinin v ə xarici geosferlərin ekoloji şəraitlərində bu və ya başqa dərəcədə əks olu- nurlar. Bundan başqa yer mantiyası və yer nüvəsi endogen geoloji proseslərin m ənbəyidir. Geosferlərin ekoloji vəziyyətinə Yer əhalisinin sayının artması böyük t əsir göstərir. Bu təsirin ən mühüm misallarından biri Yer iqliminin antropogen d əyişmələri və radiasiya fonunun güclənməsidir. Geologiya elmin ə geoloji mühit haqqında anlayış daxildir. Geoloji mühit dedikd ə, adətən litosferin insanın mühəndis-təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında olan üst hissəsi başa düşülür. Beləliklə, geoloji mühitin qalınlığı süxur qatına dərin və ən dərin qazma quyularının keçmə dərinliyi ilə müəyyən olunur. Kontinentl ərdə o, orta hesabla 5-6 km-dir, ən dərin quyu isə (Kola yarımadasında) süxurlara 12 km-dən bir qədər artıq daxil olmuşdur. «Qlomar Çellencer» v ə «Coydes Rezolüşn» gəmilərindən okeanlarda 800-ə qədər quyu qazılıb ki, bunlar dəniz dibindən 1-1,5 km dərinliklərə keçmişlər [6]. Bel əliklə, geoloji mühit – yerüstü və yeraltı qurğulara, aqrotexniki və insan f əaliyyətinin başqa şəraitlərinə böyük təsir edən daha fəal tektogenez sahədir. Bel ə anlayışa əsasən, geoloji mühitin əhatə etdiyi sahələr, insanın yer təkinin d ərinliklərini mənimsədikcə və onlara daxil olduqca, fasiləsiz surətdə artacaqdır. Ona gör ə də insanın yer təkinə nüfuz dərinlikləri artdıqca təkcə geoloji obyekt- l ərin sayı deyil, həm də geoloji mühitin həcmi fasiləsiz olaraq yüksələcəkdir. Sırf texnogen anlamından fərqli olaraq geoloji mühit xeyli geniş mənada başa düşülməlidir: bu, - hər hansı geoloji proseslərin baş verdiyi mühitdir. Ye- rin müxt əlif struktur elementlərində mineral əmələgəlmə və süxurların əmə- l əgəlmə prosesi müxtəlif sürətlə və istiqamətlənmə ilə gedir. Kontinentlərdə o, - çökm ə, qranit-qneys və bazalt laylarıdır, yəni əslində praktiki olaraq bütün kontinental lito sferdir, okean hüdudlarında isə – çökmə və bazalt laylarıdır, y əni okean litosferidir. Astenosferd ə, üst və alt mantiyada, həmçinin yerin nüvəsində baş verən geoloji-geokimy əvi proseslərin fəaliyyəti mütləq bu və ya başqa formada li- 136
tosferd
ə hiss olunur: plyumların litosferə nüfuz etməsi, ərgin (əridilmiş) mad- d ələrin rast gəlməsi, litosfer plitalarının yerdəyişməsi. Lakin geoloji mühitin ən böyük dəyişmələri litosferdə, xüsusən onun ən üst hiss əsində baş verir. Burada geoloji mühit müxtəlif dislokasiya formasında t əzahür edən müasir tektonik hərəkətlərin təsir zonasında olur. Yüksək dərəcəli geoekoloji əhəmiyyəti olan müasir dislokasiyaların ən universal və ən geniş yayılmış tipi aktiv fəaliyyətli və çatlılığa səbəb olan qırılma pozulmalarıdır. Bundan başqa böyük geoekoloji rol müxtəlif morfologiyalı fəal qabıq qırıl- malarına (faylara – qırılıb düşmələrə, sürüşmələrə, qırılıb-qalxmalara, üstəgəl- m ələrə, aralanmalara), həmçinin yer qabığı bloklarının iri deformasiyalarına və yerd əyişmələrinə (horstlara, qrabenlərə) məxsusdur. Bütün bunlar relyefi formalaşdırır və insanın mühəndis-təsərrüfat fəaliyyətini çətinləşdirir. Geoloji mühit, n əinki adamların təsərrüfat fəaliyyətinə, həm də üzvi al əmin sağlamlığına və vəziyyətinə təsir edən anomal geofiziki (maqnit, qra- vitasiya, elektromaqnit, geotermik v ə b.) və geokimyəvi sahələr və anomaliyalar yaradır [9]. Litosferin ekoloji funksiyalarından bəhs etdikdə qeyd etmək lazımdır ki, geoekoloji probleml ərə həsr olunmuş nəşr işlərində və direktiv materiallarda atmosferin, Dünya okeanının çirklənməsi, qurunun səth və yeraltı sularının, torpaqların vəziyyəti və mühafizəsi, təbii landşaftların transformasiyası məsə- l ələrinə, yəni əsasən coğrafi örtüyə böyük fikir verilir. Onların içərisində, litosfer özlüyünd ə heç cür ayrılmır, baxmayaraq ki, o, landşaftın geoloji əsası kimi xidm ət edir və həm də başqa geosferlərlə maddə və enerji mübadiləsi mühitidir. Yalnız müəyyən aspektlərdə, litosferin səth hissəsində olan mineral- xammal ehtiyatlarının tükənməsi və mineral xammalın çıxarılması, zənginləş- dirilm əsi və emalı prosesində təbii mühitin çirklənməsi problemlərinə diqqət yetirilir [9]. Lakin onu da n əzərə almaq lazımdır ki, litosfer səth və yeraltı suların toplayıcısı və qoruyucusudur. O, biotanı qeyri-üzvi qida maddələri ilə təmin edir, insan c əmiyyətinin mövcudluğu və inkişafı üçün vacib olan mineral və energetik eh tiyatları özündə saxlayır. Litosferin, planetar geosistem kimi, onda baş verən geoloji proseslərlə birlikd
ə (həm təbii, həm də antropogen), ekoloji funksiyalarını onun belə bir xidm
əti əsasında müəyyən etmək olar ki, onlar biotanın və başlıca olaraq insan c əmiyyətinin, həyat təminatında və təkamülündə böyük rol oynayır. Müasir texnologiya v ə texniki səviyyə insana geoloji mühiti xeyli d ərəcədə dəyişməyə imkan verir. Geoloji mühitə antropogen təsir özlüyündə geoloji prosesdir, çünki o, öz ölçül əri və təzahür miqyaslarına görə ekzogen geodi namikanın təbii prosesləri ilə müqayisə edilə bilər. Fərq yalnız prosesin getm ə sürətindədir. Əgər geoloji proseslər yavaş gedib və yüz minlər və milyon ill ərlə uzanırsa, insanın mühitə təsiri illərə sığır. Antropogen fəaliyyət üçün bir s əciyyəvi cəhət də – təsir proseslərinin çox sürətlə getməsidir. 137
Təbii ekzogen proseslər kimi, geoloji mühitə antropogen təsir öz təzahürünün kompleksliyi ilə səciyyələnir. Onun daxilində ayırırlar: 1) geoloji mühiti təşkil edən süxur qatının texnogen parçalanması (dezinteqrasiyası). Təbii şəraitlərdə bu işi aşınma prosesləri, səth və yeraltı sular və külək həyata keçirir; 2) parçalanmış materialın yerdəyişməsi. Ekzogen geodinamika proses- lərində bu, - denudasiya və daşınmanın analoqudur; 3) daşınan materialın toplanması (dambalar, bəndlər, nəqliyyat arteriyaları, yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri). Bu, çöküntülərin akkumulyasiyasının, onların dia- və katagenezinin analoqudur [9]. Bel əliklə, geoloji mühit, əsas etibarilə, geoloji proseslərin getdiyi mə- kan dır. Litosferin ekoloji rolu ehtiyat (resurs), geodinamik və geofiziki – geo- kimy əvi funksiyalardan ibarətdir. Ehtiyat funksiyasına yer təkindən çıxarılan v ə bəşəriyyət tərəfindən enerji və maddə əldə etmək üçün istifadə olunan fay- dalı qazıntı kompleksi aiddir. Geodinamik rol orqanizmlərin, o cümlədən, in- sanın da həyat fəaliyyətinə təsir edən geoloji proseslər şəklində təzahür edir. On ların bəziləri fəlakətli xarakter daşıyır (vulkanizm, zəlzələlər, sürüşmələr və b.). Geofiziki-geokimy əvi rol müxtəlif intensivlikli və təbiətli geofiziki sahə- l ərin və geokimyəvi anomaliyaların orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsiri ilə mü əyyən olunur (filiz yataqları və qeyri-metal faydalı qazıntı toplanmaları, geoloji strukturlar, qra vitasiyanın, elektrik, maqnit və istilik axınlarının yayıl- ması, sənaye və tədqiqat məqsədləri ilə istifadə edilən radioaktiv maddələrin şüalanmasının və müxtəlif enerji növlərinin və maddənin yayılmasının n əticələri). Endogen proseslər fiziki-coğrafi şəraitlərin güclü dəyişməsinə sə- b əb olur və çox vaxt neqativ xarakter daşıyır. Geofiziki və geokimyəvi ano- maliyalar m ənşə etibarilə təbii və antropogen olmaqla ayrılır. Bütün bunlar insan sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Antropogen fəaliyyət spesifik landşaftlar və relyef formaları yaradır. Antropogen fəaliyyət prosesində ekzo- gen geodinamika prosesl əri fəallaşır. Ekoloji böhranlar insan sivilizasiyasının yaranma anından başlamış və dövl
ətlərin yaranması və onların qüdrətinin artması, sənayenin və elmin inki- şafı ilə güclənmişdir. Hal-hazırda insanın, təbiətin və cəmiyyətin dörd qarşılıqlı təsir konsepsiya qrupu mövcuddur: təbiəti mühafizə konsepsiyası, texnokratik optimizm konsepsiyası, ekoloji alarmizm konsepsiyası, təbiət və c əmiyyət arasında paritet konsepsiyası. Bütün konsepsiyaların həm müsbət, h əm də mənfi tərəfləri vardır. Təbiəti mühafizə siyasətində Roma klubunun t ədqiqatları, xüsusən Medouz ər-arvadların məruzələr seriyası böyük rol oynayıb. Bu tədqiqatçılar tərəfindən təbii mühitin inkişafının üç ssenarisi ve- rilmişdir ki, onların hər biri böhran vəziyyəti (situasiyası) ilə qurtarır, ardınca is ə hadisələrin fəlakətli inkişafı baş verə bilər. Hazırda cəmiyyət və təbiət arasında paritet konsepsiyası daha çox diqqəti cəlb edir, onu bəzən «sabit (dayanıqlı və s.) inkişaf» adlandırırlar, hərçənd ki, onu harmonik inkişaf adlandırmaq daha düzgün olardı.
138
ƏDƏBİYYAT 1. Алексеенко Б.А.
Экологическая геохимия. Учебник, М.: Логос, 2000, 627 с. 2. Богдановский Г.А. Химическая экология. Учебн. пособие. М.: МГУ, 1994, 237 с. 3.
Бабазадя В.М., Исайев С.А., Ялийев М.Т. вя б. Еколоъи эеолоэийа. Али мяктябляр цчцн дярслик. Бакы: Елм вя тящсил, 2012, 384 с. 4. Голубев Г.Н. Геоэкология. Учеб. для студ. вузов. М.: ГЕОС, 1999, 338 с. 5. Горелов А.А. Экология. Учебник для вузов. М.: Юрайт-М, 2002, 312 с. 6. Исайев С.А., Мясимов А.Я., Хасайев А.И. Эеоеколоэийа. Али мяктябляр цчцн дярс- лик. Бакы: Кцр, 2002, 356 с. 7. Ковальский В.В. Геохимическая экология. М.: Наука, 1974, 300 с. 8. Эюйчайлы Ш.Й., Микайылов Н.К. вя б. Ятраф мцщитин мцщафизяси вя тябии сяр- вятлярдян сямяряли истифадя. Дярс вясаити. Бакы, 1996, 236 с. 9.
Трофимов В.Т., Зилинг Д.Г. Экологическая геология. Учебник. М.: ЗАО Геинфор- марк, 1992, 415 с. 10. Ясаманов Н.А. Основы геоэкологии. Учеб. пособие. М.: Академия, 2003, 352 с.
Н.Р.ТАГИЕВА РЕЗЮМЕ
При общей характеристике природных объектов и геосфер следует учесть фактор их антропогенного изменения. В связи с этим при геоэкологической оценке отдельных геосфер большое значение придается антропогенным влияниям. Между геосферами Земли, в первую очередь, следует изучать очень сложные взаимовлияния в разных ие- рархических уровнях, от планетарного до локального. Следует принять во внимание влияние современной цивилизации не только на межгеосферные связи, но и на их от- дельные компоненты. Обобщенные выводы можно получить только при совместном усилии таких междисциплинарных научных направлений, как геоэкология и экологиче- ская геология.
N.R.TAGIYEVA SUMMARY
When studying the general characteristics of natural objects and geosphere, the factor in their human-induced changes should be considered. In this regard, the geoecological as- sessment of different geospheres anthropogenic impacts attaches great importance. When studying the geospheres of the Earth, first and foremost, the complex interaction of different hierarchical levels, from local to planetary, should be studied. The impact of modern civiliza- tion not only to intergeospheric relations, but also to their components should be accounted. General conclusions can be obtained only by the joint efforts of interdisciplinary scientific fields, as geoecology and environmental geology.
Redaksiyaya daxil oldu: 26.12.2012-ci il Çapa imzalandı: 14.02.2013-cü il Document Outline
Yüklə 72,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|