Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ
Yüklə 63,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2013 UOT 338, 425 MONQOL FENOMEN
- МОНГОЛЬСКИЙ ФЕНОМЕН ИЛИ ИСТОРИЧЕСКАЯ РЕАЛЬНОСТЬ Р.И.МАГЕРРАМОВ
| 97
B AKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Humanitar elmlər seriyası 2013 UOT 338, 425 MONQOL FENOMEN İ, YOXSA TARİXİ REALLIQLAR
İ.MƏHƏRRƏMOV Gəncə Dövlət Universiteti rabiteci_22@mail.ru Məqalə monqol-türk tarixinin tarixşünaslığında hələ də tam həllini tapmayan maraqlı bir problemə həsr edilmişdir. Müəllif dünyanın iqtisadi və insan potensialına malik böyük bir hissəsinin, müqayisədə monqolların az bir qüvvə ilə fəth etməsinin səbəblərini aydınlaşdıraraq, bunun təkcə monqol müəmması (fenomeni) ilə deyil, tarixi reallıqla bağlılığını faktlarla və məntiqlə arqumentləşdirilmiş şəkildə sübut edir. A çar sözlər: monqol, Çingiz xan, müharibə, feodal, köçəri, fenomen
"Monqol məsələsinin" öyrənilməsinə başlanandan artıq 300 il keçsə də, monqolların kiçik bir qüvvə ilə az qala dünyanın yarısını fəth etməsinin səbəbləri elmdə həllini qismən tapsa da, bu məsələ hələlik tam həll olunmamış qalır.
Tarixi ədəbiyyatlarda belə bir fikir vurğulanır ki, necə oldu ki, yarım milyondan bir qədər artıq (700 minə yaxın) sayı olan monqollar, müxtəlif tayfalara bölündükləri halda, qeyri-mütəşəkkil, hərbi hazırlıq keçməmiş, təchizatı olmayan (dəmir çatışmırdı) bir toplum özündən qat-qat güclü olan xalqlardan ibarət Çini Hindiçinlə birlikdə, Tibet, İran, Orta Asiya (Qərbi Türküstan), Qazaxıstan, Ukrayna kimi dövlətləri ələ keçirmiş, Aralıq dənizinə çıxmış, Polşa və Macarstandan keçib, Adriatik dənizinə çata bilmişdir. Belə hesab edilir ki, bu hansısa bir monqol möcüzəsinin nəticəsi, maldarların əkinçilər üzərində qələbəsi idi [1, 123]. Məlum olduğu kimi, Avropa xalqları çoxdan Avroasiya köçəriləri ilə toqquşsalar da, onlar haqqında az bilirdilər və onlarla maraqlanmırdılar. Yeri gəlmişkən, köçərilik, bəzi tarixçilərin fikirləşdikləri kimi hər hansı bir etnosun xarakterik xüsusiyyəti olmayıb, onların yaşadıqları coğrafi-təbii şəraitin təzahürü idi. Haşiyə: alimlər sübut etmişdilər ki, eradan əvvəl II minillikdə Böyük Çin səddi qurşağında yerli çöl etnosları hələ oturaq həyat sürürdülər və onlardan bə- 98
ziləri əkinçiliklə və ev heyvandarlığı ilə məşğul idilər. Lakin e.ə. I minilliyin or- talarında regionda baş verən bərk quraqlıq torpağın məhsuldar münbit qatını er- roziyaya (defilyasiyaya) uğradaraq əkinçilik üçün yararsız hala salmışdır. Mal- da rlığa keçid labüdləşmiş, həm də burada da çətinliklər meydana gəlmişdir. Çün- ki quraqlıq şəraitində otlaqların azlığı mal-qaranı yeni otlaqlara köçürməyə məc- bur etmişdir. Beləcə, bu çöllərdə təsərrüfat sistemini şəraitə uyğunlaşdırmaq vasitəsi kimi, köçəri maldarlığın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur [3, 64]. Köçəri maldarların tipik təmsilçiləri olan monqollar XIII əsrdə dünya tarixi arenasına yenicə qədəm qoysalar da, o dövrki mürəkkəb tarixi proseslər burulğanında qurbanlıqdan qaliblərə çevrildilər. Burada belə bir məsələni qeyd etmək zərurəti yaranır ki, «tatar-monqol» termini heç də tarixin dərinliklərin- dən doğan anlayış olmayıb, Rus imperiyasının digər xalqlara qısqanclıq, onları aşağılamaq və şovinizm siyasətinin formalaşdığı dövrdə təşəkkül tapmışdır. Gimnaziyalarda, məktəblərdə uşaqları onlarla qorxudur, Rusiyanın rahatlığını pozan, bu « yırtıcı qaniçənlər»in rusun bədbəxtliklərinin və əziyyətlərinin baiskarı olduğu qələmə verilirdi. Bu mənasız cəfəngiyatı ilk dəfə gimnaziya müəllimi R.A.Naumov 1823- cü ildə uydurmuşdur. O həmin dövrdə yazdığı kitabçasında belə bir mühakimə yürüdür: «Bütün tarixçilər öz aralarında razılaşmışlar ki, bu qəddar işğalçılar tatar deyil, monqol idilər». Naumovda heyrət doğuran bir ideya hasil oldu və onları tatar-monqollar adlandırdı. Onun bu «məntiqi-elmi kəşfi» Peterburqun xoşuna gəldi və türklərə yapışdırılan etiket 1823-cü ildən elmi leskikona daxil edildi [9, 226]. Aşağıdakı faktlara diqqət yetirək. Bu dövrdə Şimali Çində 60 mln. əhali ya şayırdı və hakimiyyət döyüşkən və cəsur mancur xalqının əlində idi. Çinin şi- mali- qərbində güclü, zəngin və çoxsaylı əhalisi olan Tanqut və Uyquriya yerlə- şirdi. Xuanxe və Yantsızı çayları arası kiçik Xuauşuy çayından cənuba, Cənubi Çinə 30 mln. əhalinin daxil olduğu Sun sulaləsi başçılıq edirdi. Deməli, mon- qollara düşmən olan Çin ərazisində 100 mln-a yaxın əhali yaşayırdı [1, 323]. Orta Asiyada ( Qərbi Türküstanda) və Şərqi İranda Xarəzm sultanı hökm- ranlıq edirdi. Onun hakimiyyəti altında 20 milyon müsəlman əhali yaşayırdı. Sultan ordusu döyüşkən çölçülərdən və dağlılardan ibarət idi. Bu ölkədə onlara müasir
sivilizasiyanın yüksəkliyində duran iki ən böyük şəhər yerləşirdi. Söhbət öz zənginliyi və cah-cəlalına görə Konstantinopol, Kardova və Cənubi Çindəki Xançjoudan qətiyyən geri qalmayan Səmərqənd və Buxaradan gedir. O zaman bu şəhərlər dünyanın birinci beşliyə daxil olan şəhərləri idi. Bu şəhərlərdən hər birinin özünü müdafiə edə bilən kifayət qədər (60 min nəfər) ordusu var idi. Paris, Venesiya kimi şəhərlər, haradasa üçüncü beşliyə daxil idilər [1, 124]. Volqa
ilə Karpatlar arasındakı Şərqi Avropada 8 mln. əhali yaşayırdı. Qafqazın və Suriyanın hərəsində (bir qədər şübhəli də olsa) 5 mln. nəfər əhali var idi. Yarım milyondan bir qədər çox əhalisi olan monqollar eyni vaxtda üç 99
istiqamətdə, dünyanın üç tərəfində vuruşmağa başladılar, özü də maraqlıdır ki, təkcə döyüşmədilər, həm də qələbə çaldılar [3, 66] Doğrudanmı Monqolustanı əhatə edən xalqlar bu qədər qorxaq, gücsüz idilər ki, monqollar onları əzdi və əsarət altına aldı. Bu xalqlar yəni bu qədər fərqində deyildilər ki, monqolların bu işğalları onların məhv edilməsindən və istiqlaliyyətinin yox edilməsindən keçir? Bu heç də belə deyildir, yəqin ki, burada nə isə, hansısa bir faktor (amil) unudulmuşdur. Axı, XIII əsrdə nə tibet lilər, nə qıpçaqlar, elə rusların özü də və digər əsarətə məruz qalan xalqlar heç də qorxaq deyildilər. Görünür səbəb açıq hiss olunmayan, mahiyyəti aydınlaşdırılmalı olan, görünməyən bir qatda gizlənir. Məhz ona görədir ki, XIII
əsrin ortaları özü sirli kriminal romanı xatırladır. Lakin dövrün bəzi reallıqları və Çingiz xanın əməli tədbirləri bu möcüzəni tam olmasa da ağlabatan gerçəkliklərə bir qədər yaxınlaşdırır və ona mümkünlük payı verir. Gəlin, tarixi reallıqlara nəzər salaq, onda görərik ki, bu monqol fenomeninin, onun möcüzəni xatırladan qələbələrinin səbəbləri təkcə Çingiz xanın şəxsi keyfiyyətləri, onun həyata keçirdiyi əməli tədbirlərin nəticəsi de- yildi. Bu məsələləri bir qədər incələsək məlum olur ki, əvvəla, ram edilən hər bir ölkənin daxili problemləri, həmin ölkələrdə vahid siyasi mərkəzdən idarə olunan dövlət strukturlarının olmaması, bu zaman ayrı-ayrı xırda dövlətlərə parçalanan, yəni feodal pərakəndəliyi keçirən bu ərazilərdə ümumi düşmənə qarşı yekdil müqavimət hərəkatı olmamışdır. Məsələn, bu zaman Çində sülalə müharibələri gedirdi, Xarəzmşahlar dövlətində şah Məhəmmədlə ölkədə güclü nüfuza malik olan anası Türkan Xatunla dərin ziddiyyətlər və ölkədəki hərbi strukturlarla şah arasında fikir ayrılıqları mövcud idi. Heç də hərbi hissələrin hamısı şah Məhəmmədə tabe olmaq istəmirdi. Rusiya knyazlıqlarına gəldikdə, monqollarin yürüşü ərəfəsində Kiyev Rusu 14 udel knyazlığına parçalanmışdı və bu knyazlıqlar arasında düşmənçilik münasibətləri o qədər dərin idi ki, hətta ionqollar hücum edən zaman ilk hücuma məruz qalan Ryazan knyazlığının kömək haqqında digər rus knyazlıqlarına müraciəti belə cavabsız qalmışdı. İkincisi, o zamankı monqollar döyüşkən köçərilər idi. Belə bir fikir də mövcud idi: onların silahları iti, atları sürətli idi. Monqolların özlərindən iqtisadi cəhətdən qat-qat güclü olan düşmənlərinə qalib gəlməsini bəzi tarixçilər, monqolların həddindən ziyadə qəddarlıqları ilə izah etməyə çalışırlar. Lakin əksər tarixçilər qeyd edirlər ki, XII-XIII əsrlərdə sülhsevərlik heç ye rdə, elə Avropada da ləyaqət hesab olunmurdu və köçəri monqollar qəddarlıqda tamamilə öz zəmanəsinin səviyyəsində idilər və ədalət duyğuların- dan heç də məhrum deyildilər. Məsələn, 1240-cı ildə onlar Kiyevi işğal edərkən şəhərin qızıl darvazaları önündə dayanıb, Sofiya məbədinin və bütövlükdə Kiyev şəhərinin bənzərsiz gözəlliyinə valeh olub, şəhəri döyüşsüz təslim etməyi tələb etmişdilər. Hunlar, avarlar, çjurçjanlar, xarəzmlilər, qıp- çaqlar, səlibçilər və digərləri zərrə qədər də xeyirxah deyildilər. Monqolların cəlb edildiyi müharibə, Çingiz xanın şəxsi ağılsızlığının deyil, feodal
100
dövlətlərinin rəqabəti və fəal etnosların toqquşmaları nəticəsində meydana gələn sosial-iqtisadi ziddiyyətlərin məntiqi nəticəsi idi. Üçüncüsü, Çingiz xan qanunlar küliyyatı - "Yasa"nın köməyi ilə dövlətin idarə edilməsi işini möhkəmləndirdi."Yasa"da müvafiq olaraq Çingiz xan aratlara bir onluqdan digər onluğa, bir yüzlükdən başqa yüzlüyə özbaşına getməyi qadağan etmişdi. Məhkəmə işlərinə baxmaq və "Yasa"nın qanunlarına uyğun olaraq hökm çıxarmaq üçün dövlət hakimi (carquçi) vəzifəsi təsis edildi. Çağdaş tariximizdə yüksək inkişaf etmiş ölkələrin hələ də həll edilməmiş problemi kimi, həlli örnək ola biləcək oğurluğun və yalanın (aldatmanın) kökü kəsildi. On min nəfəri özündə birləşdirən şəxsi qvardiyasını yaratdı. Qvar- diyaçı-keşikçilər nizam-intizamın pozulmasına görə çox ağır cəzaya məhkum edilirdilər. Keşik təkcə Çingiz xanın şəxsi mühafizəsi deyildi, o həm də sıravi aratlar-maldarlar və ovçular üzərində çöl (səhra) aristokratiyası hakimiyyətinin saxlanmasını təmin edən əsas qüvvə idi. Sərkərdələr və dövlətin görkəmli mənsəb sahibləri məhz qvardiyadan seçilirdi [6, 53]. Dördüncüsü, Çingiz xan qohumlarını və silahdaşlarını uyğur əlifbası əsasında savadlanmağa məcbur edirdi. Məğlub xalqların görkəmli alimləri və mülki-inzibati idarəçilik təcrübəsi olan məmurları monqol xanlarının müşavir- ləri idilər. Məsələn, Çingiz xan Tayan xanı məğlub etdikdən sonra onun yaxın məsləhətçisi Tatatunqanı özünə xidmətə götürdü və uşaqlarına uyğur savadını öyrətməyi tapşırdı. Məşhur kidan alimi Yelyuy-Çutsay əvvəlcə Çingiz xan, sonra
isə Ugedey xanın xidmətində olmuşdur. Tarixi ədəbiyyatlarda - " İmperiyanı biz at üstündə oturaraq qursaq da, onu at üstündə oturub idarə etmək mümkün deyildir"- fikrinin Yelyuy-Çutsaya məxsus olduğu qeyd edilir. Monqol
xanları alim insanları qiymətləndirirdilər və onlardan dövlət aparatının idarə edilməsində istifadə edirdilər [6, 53]. Beşincisi, təbii-tarixi prosesin obyektiv qanunauyğunluğu kimi o zaman- kı monqolların passionar gərilməsi, yəni etnosun ruh yüksəkliyinin artması on- ların gücünü qarşılarında duran vəzifələrin həll edilməsi səviyyəsinə qaldırdı. Nəhayət, Çnngiz xanın bütün fütuhatları onun yarımvəhşi tayfanın başçısı, qüdrətli döyüşçü və islahatçı olduğu üçün deyil, böyük Asiya qitəsində, gələcək «maarifçi» avropalıların vəhşi heyvan dərilərində sərkərdan dolaş- dıqları və bir-birlərini daş baltalarla qovduqları bir zamanda mövcud olan minillik bir mədəniyyətin varisi olduğu üçün mümkün olmuşdu [10, 9]. Çingiz
xanın fəaliyyəti o vaxta qədər müsbət və mütərəqqi idi ki, obyektiv tarixi proses monqol xalqının birləşdirilməsi və feodal dövlətinin formalaşmasına yönəlmişdi. O öz hakimiyyətinin ilk dövründə, təxminən XIII əsrin ikinci onilliyinin başlanğıcına qədər məhz bu istiqamətdə hərəkət etmi
şdir. Lakin sonradan Çingiz xan və onun ətrafı gənc dövlətin enerjisini işğalçılıq müharibələrinin aparılmasına sərf etdi, nəticədə bu müharibələr ram edilmiş ölkələrin xalqlarına ölçüyəgəlməz əzablar verdi və Monqolustanın özünə fəlakət gətirdi... 101
Çingiz xan və onun silahdaşlarının istilaları monqolların xeyli hissəsini ölkə hüdudlarından uzaqlaşdırdı və onlar Monqolustandan uzaqlarda ram edil- miş xalqlarla sıx əlaqə yaratdılar. Çində, İranda, Orta Asiyada, rus knyazlıqla- rında, Qafqazda əhali feodal cəmiyyətinin inkişaf etmiş mədəniyyət şəraitində yaşayırdılar. Nəticədə monqollarda F. Engelsin yazdıqları baş verdi: "Hər dəfə, işğalçı daha zəif mədəniyyətə malik xalq olanda, nəticədə aydın məsələdir ki, iqtisadi inkişafın gedişi pozulur və məhsuldar qüvvələr kütləvi məhv olmağa düçar olur. Lakin uzun müddət işğal zamanı daha az mədəni istilaçı çox halda əsarət altına alınmış ölkənin daha yüksək "təsərrüfat vəziyyətinə uyğunlaşmağa məcbur olur, o (işğalçı) istila edilmiş xalq tərəfindən assimilyasiya edilir və böyük bir hissəsi onun dilini mənimsəməyə məcbur olur". Çingiz
xanın işğalçılıq yürüşləri Monqolustanın özü üçün faciəyə çevrildi və onun inkişafı bir neçə əsr ləngidi. Ölkənin maddi və mənəvi qüvvələri fasiləsiz hərbi yürüşlərə cəlb edildi. Monqolustan əhalisinin xeyli hissəsini itirdi,
monqolların böyük bir qismi müxtəlif ölkələrə səpələndi və digər xalqla- rın içərisində əridi. Özgə ölkələrdən əldə edilən böyük var-dövlət sadə xalqı deyil, əsasən çingizidləri və hərbi monqol feodallarının hərbi-komanda dairələ- rini varlandırdı. Bu sərvətdən Monqolustana yalnız kiçik bir hissə daxil olurdu, bu isə ölkənin məhsuldar qüvvələrini canlandırmadı və canlandıra da bilməzdi. Çingiz xan və onun varislərinin istilaları aratlara (maldarlara) heç bir iqtisadi mənfəət gətirmədi. Monqolustan geridə qalmış heyvandarlıq ölkəsi olaraq qaldı.
Belə yerdə deyirlər, kiminin əvvəli, kiminin axırı.
1.
199 3, 570 с. 2.
3.
Гумилев Л.Н. Люди и природа Великой степи // Вопросы истории, 1973, №11. 4.
Гумилев Л.Н. Хунну. М.: Восточная литература, 1960, 292 с. 5.
Qumilyov L.N. Qədim türklər. Bakı: Elm, 1993. 6.
Капица М.С. Ещё раз о роли Чингизхана в истории // Вопросы истории. Москва, 1988, №7. 7.
М.: Наука, 1977, с. 365-366. 8.
История стран зарубежной Азии в средние века. М.: Наука, 1970, 580 с. 9.
Мурад Аджи. Европа. Турки. Великая степь. М.: Мысль, 1993, 331 с. 10.
Александр Бушков. Чингизхан. Неизвестная Азия. М: 3АО «Олма медиа Грунн», 2007, 544 с.
102
МОНГОЛЬСКИЙ ФЕНОМЕН ИЛИ ИСТОРИЧЕСКАЯ РЕАЛЬНОСТЬ
Статья посвящена одной из интересных и актуальных проблем, недостаточно ис- следованных в развитии истории монголо-тюркским историческим событиям. Автор подробно анализирует причины значительных завоеваний монголами с не- большой численностью армии по сравнению с мировым экономическим потенциалом. Внося ясность в развитие исторических событий, они логически аргументируют их связь не только монгольским феноменом, но исторической реальностью.
The article is devoted to one of the interesting and actual problems which has not found its absolute solution in Mongolian- Turkish historical studies . The author thoroughly analyses the causes of Mongolian conquest of the greater part of the world which has economies and men potential with minority forces and proves with forci- ble and logical arguments that it was not connected with Mongolian phenomenon but historical realities.
Yüklə 63,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|