20
genişləndirilməsi
nəticəsində
Dənizkənarı
bulvarda
da
yenidənqurma işləri aparıldı. Bulvar şərq və qərb istiqamətlərində
genişləndirildi, onun uzunluğu 3,7 kilometrə çatır.
21
Neft sənayesinin inkişaf tarixi
Azərbaycan, Bakı öz nefti ilə dünyanın şirkətlərini, iş adamlarını
XIX əsrin ikinci yarısından, XX əsrin əvvəllərindən cəlb etmiş və
bir çox xarici şirkətlər burada uğurlu fəaliyyət göstərmiş, neft
hasilatını təmin etmişlər.
Heydər Əliyev
Ümummilli lider
Azərbaycan neftinin tarixi
kökləri çox qədim dövrlərə
gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri,
coğrafiyaşünasları və səyyah-
larından Əhməd Əl-Bəlaruri
(IX əsr) Abşerondakı iqtisadi
həyatın qədimdən neftlə bağlı
olduğunu göstərmiş, Əbu-
İshaq İstəxri (XI-X əsrlər),
Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun
"ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir. İtalyan səyyahı
Marko Polo (XIII-XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə
aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr)
Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft
mədənləri, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana
aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat
vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş
üzərindəki yazı quyunun (35 m dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta
Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi
göstərilir. Əmin Əhməd Razinin (İran, 1601) məlumatına görə XVI
əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və
quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft
çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert
Kempfer İsveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron
yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş,
22
neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali
Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1803-cü ildə Bakı sakini
Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət yaxınlığında, dənizdə, sahildən
18 m və 30 m aralı iki neft quyusu qazdırmışdır.
Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf tarixində bir neçə
mərhələlər ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus
nailiyyətləri olmuşdur.
I mərhələ 1847-ci ildən neftin
mexaniki
üsulla
qazılmış
quyulardan hasil edilməsi ilə
başlanır və 1920-ci ilə kimi
davam edir. 1847-1848-ci illərdə
ilk dəfə Bibiheybət və sonra
Balaxanı yataqlarında mexaniki
üsulla
qazılmış
quyulardan
sənaye əhəmiyyətli neft alınmış
və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı başlanır.
XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybətdə
sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil
edilmişdir.
1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir.
1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və
dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə
etdi. 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi.
Mexaniki üsulla quyuların qazılmasının texnika-texnologiyası
inkişaf etdikcə bir sıra yeni neft yataqları aşkar edilir (Binəqədi,
Pirallahı, Suraxanı və s.), neft hasilatı artır, neft sənayesinin
infrastrukturu və neftin emalı inkişaf etməyə başlayır, neftin
hasilatı, emalı və satışı üzrə yüzlərlə firmalar yaradılır.
Azərbaycanda milli burjuaziya formalaşır, Bakı şəhəri dünyanın
sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilir. İlk dəfə Abşeron
yarımadasında 1871-ci ildə Balaxanı-Sabunçu-Ramanı yatağı
sənaye üsulu ilə işləməyə başladı. 1872-ci ildə neft sənayesində
münasibətləri tənzimləmək məqsədilə iki qanun qəbul edilir: “Neft
23
mədənləri və neft məhsullarından aksiz vergisi haqqında” və
"İcarədarların əlində olan neftli səhələrin hərracla fiziki şəxslərə
satılması". 31 dekabr 1872-ci ildə neftli sahələrin ilk satışında
Balaxanıda 15 sahə, Bibiheybət-
də 2 sahə hərraca qoyulur.
O dövrdə dövlətə mənsub olan
istifadəsiz torpaqlar neft axtarışı
və aşkar edilmiş neftli sahələrin
istismarı üçün 24 il müddətinə
icarəyə verilirdi. İcarədar hasil
etdiyi nefti ixrac etmək və onun
satış qiymətini təyin etmək
hüququna malik idi. İcarədarın
satılan neftdən əldə etdiyi təmiz gəlir 14-15% təşkil edirdi. XIX
əsrin 70-ci illərində neft sənayesinə təmiz milli kapital qoyuluşu
cəmi 4% təşkil edirdi. Milli kapitalın iştirakı ilə qarışıq kapitalın
həcmi isə 10%-ə yaxın idi. XIX əsrin sonunda neft sənayesində
fəaliyyət göstərən 167 sahibkarın 49-u (24,8%) azərbaycanlı
olmuşdur. O dövrdə neft sənayesinin inkişafında milli “neft
milyonçuları”nın (Hacı Zeynalabdin Tağıyev, İsa bəy Hacınski,
Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Seyid Mirbabayev və b.)
böyük fəaliyyətləri olmuşdur. 1874-cü ildə Bakıda ilk səhmdar neft
şirkəti – “Bakı neft cəmiyyəti” yaradılır. 1873-cü ildə milliyətcə
isveç olan Robert Nobel Bakıya gəlir, neftlə əlaqədar iqtisadi
yüksəlişin şahidi olur. 1876-cı ildə Nobel qardaşları Bakıda neft
hasilatı və emalı üzrə neft şirkəti yaradırlar. O vaxtlar
Azərbaycanda bir sıra neft mədənləri, neft emalı zavodları, ilk dəfə
Xəzər dənizində quraşdırılmış neftdaşıyan tanker, barjlar, dəmir
yolları, mehmanxanalar və s. Nobel qardaşlarına məxsus idi. 1876-
cı ildə neft məhsullarına aksiz verqisi ləğv edildikdən sonra yeni
neftayırma zavodları tikilib istismara verildi.
1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu
birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa
edilir.1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını
Dostları ilə paylaş: |