Baku Law Journal indd
Yüklə 5,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
№1 | ИЙУН 2012 düşülür. Misal üçün, almanın bazarı dedikdə hər hansı bir ərazidə (məsələn, Bakı şəhərində) olan almaların satıcıları və alıcıları nəzərdə tutulur. Bazarı məhz tələb və təklif formalaşdırır. Bizim bazarı alıcıların və satıcıların görüşdüyü yer kimi verdi- yimiz tərifi bir qədər başqa formada da ifadə etmək olar: bazar hər hansı bir mala və ya xidmətə dair tələblərin və təkliflərin görüşdüyü yerdir. Tələb dedikdə biz bazarda olan alıcıların almaq istidikləri və almaq iqtidarında olduqları hər hansı növ malların və ya xidmətlərin sayını başa düşürük. Təklif isə bazarda olan satıcıların sata bildikləri və ya satmaq iqtidarında olduqları hər hansı növ malların və ya xidmətlərin sayıdır. Tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində qiymət meydana çıxır
7 . Sovet Birliyinin iqtisadi ideologiyasına əsasən kimə, nə və nə qədər lazım olduğu barədə dövlət qərar verməli idi. Misal üçün, dövlət qərar verirdi ki, bu il ölkə üçün 1 ton alma lazımdır. Digər formada desək, Sovet iqtisadiyyatında dövlət tələb və təklifi özü müəyyən edərək bazarı əvəzləyirdi və bütün iqtisadi əlaqələri formalaşdırmalı idi. Bazar iqtisadiyyatında isə tələb və təklif özləri heç bir şəxsin subyektiv iradəsindən asılı olmayaraq, insanların bir-biri ilə əlaqəsi nəticəsində formalaşır. Buradan göründüyü kimi, bazar iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyəti iqtisadi əlaqələrin, ən azından nəzəriyyədə, məhz heç bir konkret şəxsin müdaxiləsi olmadan azad şəkildə formalaşmasıdır. Nəticə etibarı ilə bazar tənzimləyici rol oynayır – iqti- sadi maraqlar, tələb, təklif və onların qarşılıqlı əlaqəsi əsasında formalaşan qiymət mühüm tənzimləyici funksiyanı yerinə yetirərək, insanların hərəkətlərini müəyyən istiqamətə yönəldir. Misal üçün, əgər mən alma satmaqla məşğulamsa, digər məsələlərlə yanaşı, almanın harada (məsələn, Bakıda və ya Şəkidə) və hansı qiymətə (məsələn, 10 və ya 20 AZN) satılması barədə qərar qəbul etməliyəm. Rəqabətli bazar iqtisadiyyatı şəraitində mən bu məsələlər barədə qərar verməkdə tam azad deyiləm: bazar və iqtisadi faktorlar, o cümlədən bazarda almalara olan tələb məni ən azından müəyyən qərarlar qəbul etməyə yönləndirir. Nəticədə bazar iqti- sadi əlaqələrin və ümumiyyətlə cəmiyyətdə insanlar arasında münasibətlərin müəyyən strukturunu və ya daxili qaydasını yaradır – və bu halda deyirlər ki, bazar özü-özünü tənzimləyir. 18-ci əsrdə yaşamış görkəmli şotland iqtisadçısı Adam Smit özünün Millətlərin Var-Dövləti (Wealth of Nations, 1776) adlı əsərində “görünməyən əlin” (invisible hand) bütün iqtisadiyyatı idarə etdiyini söylədikdə məhz bazarın bu tənzimləyici funksiyasını nəzərdə tuturdu. Ticarət məhz bazar şəraiti olduqda mümkündür və iqtisadçılar əzəldən qəbul etmişlər ki, ticarət hər kəsin vəziyyətinin iqtisadi cəhətdən yaxşılaşdırılmasına şərait yaradır. O cümlədən bazar ona imkan verir ki, in- sanlar (1) dünyada olan məhdud resurslardan səmərəli istifadə etsinlər, və (2) bu məhdud resurslar insanlar arasında effektiv paylansın. Bazarın tənzimləyici və resursların effektiv paylayıcı əhəmiyyətinin illüstrasiya məqsdi ilə aşağıdakı misalı sizin diqqətinizə çatdırırıq: Misal: Əgər A və B - ikisi də həm dondurma, həm də şokolad düzəldə bilərlərlərsə, ancaq A dondurmanı B-yə nisbətdə daha az xərc çəkməklə, B isə şokoladı A-ya nisbətdə daha az xərc çəkməklə düzəldə bilərsə, o zaman bazar şəraitində A dondurma düzəldəcək, B isə şokolad və onlar bir-biri ilə ticarət əlaqələrinə girməklə bir-birini dondurma və şokoladla təmin edəcəklər. Mükəmməl bazar şəraitində dövlətə heç bir ehtiyac yoxdur
8 , çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bazar özü hər şeyi tənzimləyir. Mahiyyət etibarı ilə mükəmməl bazar iqtisadiyyatı onu ehtiva edir ki, ictimai əlaqələrə dövlət heç bir müdaxilə etmir və insanlar yalnız iqti- sadi faktorları rəhbər tutaraq hərəkət edirlər. Bu, çox gözəldir, deyilmi? – hər halda, harada olmasından asılı olmayaraq, heç kəs dövlətin və ya digər şəxsin onun azadlığına (o cümlədən iqtisadi azadlığına) müdaxilə etməsini istəmir. Ancaq yeganə problem odur ki.... reallıqda mükəmməl bazar mövcud deyildir! Mükəmməl bazar o bazardır ki, orada: • kifayət qədər alıcılar və satıcılar var və bazarda rəqabət mövcuddur, • yan təsirlər (və ya xarici təsir, İngiliscə: “external- ity”) yoxdur, • bütün mallar və xidmətlər haqqında tam infor- masiya var (xüsusən, informasiya asimmetriyası yox- dur), • əqdlə bağlı xərclər (İng.: “transaction costs”) ya yoxdur və ya çox azdır və s. Ancaq həqiqətdə bu belə deyil: bazar mükəmməl deyil və İngilis dilindən birbaşa tərcümə etsək, bazar da hərdən “işləmir” (İngil: “markets fail”).Yuxarıdakı bazar haqqında ehtimalları götürsək, biz bilirik ki, müasir dövrdə bazarda rəqabəti məhdudlaşdıran və monopoliya şəraiti yaradan tendensiyalar mövcud- dur. Hər hansı iqtisadi fəaliyyətin adətən mənfi və ya müsbət yan təsirləri olur. Mallar və xidmətlər haqqında tam məlumat olmaya da bilər: bir tərəfdə çox məlumat olduğu üçün, o, üstünlüyündən sui-istifadə edə bilər. Misal üçün, almanın satıcısında almanın keyfiyyəti haqda daha çox məlumat var, nəinki alıcıda – bu halda deyirlər ki, bazarda “asimmetrik informasiya” mövcud- dur 9
forması qeyri-müəyyənlikdir. Bu boşluqları aradan qaldırmaq üçün bazara qanunla nəzərdə tutulan qay- 7 Baxın, misal üçün, N. Gregory Mankiw, Principles of Macroeconomics (5th Ed) 8 Hüquqi və iqtisadi ədəbiyyatda bəzən dövlət müdaxiləsindən azad şəraiti Fransız sözü olan “laissez-fair” kimi ifadə olunur. 9 George A. Akerlof, The Market for “Lemons”: Quality Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 84, No. 3. (Aug., 1970), səh. 488-500 Yüklə 5,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|