6
Bakы
HUQUQ
Jurnalы
dada müdaxilə edir. Misal üçün, dövlətin anti-inhisar
siyasəti bazarda monopoliyanın (və ya oliqopoliyanın)
yaranmasını almaq məqsədi daşıyır. Digər bir misal:
dövlətin istehlakçıların hüquqları ilə bağlı qəbul et-
diyi qanunların məqsədlərindən biri informasiya
asimmetriyasını aradan qaldırmaq məqsədi daşıyır
10
.
Planlı iqtisadiyyat olan Sovet iqtisadiyyatı ilə bazar
iqtisadiyyatında dövlətin müdaxiləsi arasında fərq çox
böyükdür. Planlı iqtisadiyyat ümumiyyətlə bazarı
inkar edirdi. Əksinə, bazar iqtisadiyyatında dövlətin
müdaxiləsi bazarı dəstəkləmək məqsədi daşıyır (ən
azından məqsəd bundan ibarətdir!... nəticə isə daim
müzakirə obyektidir). Dövlət müdaxilə etməklə
ümid edir ki, bazarda olan boşluqları və ya işləməyən
sahələri düzəldəcəkdir. Buna baxmayaraq, bazar
iqtisadiyyatında dövlətin müdaxiləsinin dərəcəsi dai-
ma müzakirə olunan məsələlərdən, biridir. Nəzəri
cəhətdən elə ola bilər ki, dövlət o qədər hər hansı
sahəni tənzimləyə bilər ki, funksional baxımdan planlı
iqtisadiy yatla bu cür tənzimlənən sahənin arasında fərq
cüzi olar. Bazara müdaxilə özü-özlüyündə müəyyən
bazar tendensiyalarına təsir etmək deməkdir və heç
şübhəsiz ki, çox vaxt bu müdaxilələrin “yan təsirləri”
əmələ gəlir. Bu nöqteyi-nəzərdən ümumi qəbul olunmuş
yanaşmaya əsasən dövlət yalnız zəruri olan zaman və
həcmdə bazara müdaxilə etməlidir.
Nяzяriyyя praktikada
Gəlin indi isə bazar və tənzimləmə haqqında
nəzəriyyəni Azərbaycanın hüquqi şəxslər haqqında
qanunvericiliyinə tətbiq edək. Burada qısa qeyd etmək
istərdim ki, hüquq və iqtisadiyyat ədəbiyyatında
şirkətlər (və ya hüquqi şəxslər) dövlət kimi bazara alter-
nativ mexanizm kimi çıxış edir
11
. Biz bu faktoru nəzərə
almırıq (hər halda əsas götürmürük).
Qeydiyyat
Demək olar ki, qeydiyyat tənzimləmənin bir
formasıdır. Dövlətin qeydiyyat aparması qeydiyyat
obyektinə nəzarət etmək deməkdir. Azərbaycanın
qanunvericiliyində ortaqlıqların yaranması üçün
qeydiyyatın məcburiliyi diqqət çəkən məsələlərdən
biridir. Yəqin ki, ortaqlıqlara münasibətdə qeydiyyatın
məcburi olmasına inkişaf etmiş dövlətlərdə nadir hal-
larda rast gəlmək mümkündür (əgər ümumiyyətlə,
mümkündürsə). Rusiya Federasiyasının Mülki Mə-
cəlləsində tam ortaqlıqlara dair müddəalar Mülki
Məcəllənin xüsusi hissəsində alqı-satqı, podrat və s.
kimi müqavilələrin arasında yer almışdır
12
. ABŞ-da bir
çox ştatların qanunvericiliyinə əsasən ortaqlıq yaratmaq
üçün qeydiyyat, formal müqavilənin bağlanması və heç
bəyan olunması belə tələb olunmur.
Mahiyyət etibarı ilə iki və ya daha çox şəxs birlikdə
sahibkarlıqla məşğul olduqda (şərik bizneslə), hər
hansı qeydiyyatdan keçib-keçməməkdən asılı olma-
yaraq, onlar artıq ortaqlıq yaratmış sayılırlar. Çox vaxt
qeyd edirlər ki, ortaqlıq hüquqi şəxs deyildir. Bu fikir
universal qəbul olunmasa da
13
, ortaqlıqların hüquqi
şəxs olmaması barədə fikir bizə çox şeyi deyir. Bu, o
deməkdir ki, iki şəxs birlikdə fəaliyyət göstərdikdə on-
lar nəticədə üçüncü şəxs – hüquqi şəxs – yaratmırlar.
A və B-nin ortaqlığı elə A və B özləridir – AB ortaqlığı
üçüncü şəxs (hüquqi şəxs) deyildir.
Azərbaycanda nadir hallarda qeydiyyata alınmış
ortaqlığa rast gəlmək olar. Ancaq bu, o demək deyil-
dir ki, bazarda tam ortaqlıqlar yoxdur. Biz bilirik ki,
Azərbaycanda heç bir şirkət yaratmadan şərik bizneslə
məşğul olanlar çoxdur. Demək olar ki, bu cür qeydiy-
yata alınmayan ortaqlıqların arasında olan münasibətlər
bazarla və ya ümumi müqaviləyə aid olan müddəalarla
tənzimlənir.
ABŞ və dünyanın bir çox dövlətində mövcud olan
ortaqlıqlar haqqında qanunvericiliyin məqsədi daha
çox ortaqlar (iştirakçılar) arasında müqavilə olmadıqda
və ya olan müqavilə məsələni tənzimləmədikdə,
yaranan mübahisələri həll etməkdir. Ancaq ortaqlar öz
münasibətlərini müqavilə ilə tənzimləməkdə azaddırlar.
Bu məqsədlə də ortaqlıqlara aid bir çox müddəalar
dispozitiv olmalıdır. Misal üçün, dispozitiv qaydaya
əsasən iştirakçılar arasında gəlirlər onların qoyduğu
mayaya proporsional (mütənasib) bölüşdürülür. An-
caq müqavilə ilə bunu dəyişmək mümkündür. Bu,
Azərbaycan qanunvericiliyində də belədir
14
.
MMC və SC-lərin qeydiyyatı: Mahiyyət etibarı ilə və
funksional baxımdan məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər
(MMC) ortaqlığın bir formasıdır. Yeganə əsas fərq
məsuliyyətin məhdud olmasıdır. Bir çox dövlətlərdə
olduğu kimi Azərbaycanda da MMC-lər qeydiyyata
alınırlar. Biz burada qeydiyyata ehtiyacın tarixi və
necə yarandığı barədə fikir söyləyə bilmirik. Ancaq
zənnimizcə, hazırda səbəblərdən biri məhz MMC-də
məsuliyyətin məhdud olmasıdır. Ortaqlıqdan fərqli
olaraq, MMC ayrıca və öz iştirakçısının şəxsiyyətindən
asılı olmayaraq hüquqi şəxsdir. Ortaqlıq müflis
olan zaman kreditorlar onun iştirakçılarından bor-
cun ödənilməsini tələb edə bilərlər – yəni ortaqlığın
borcları onun iştirakçılarının borclarıdır və onlar
bu borcları üzərlərindən asanlıqla götürə və ya on-
10
Daniel H. Cole and Peter Z.
Grossman, Principles of Law and Economics (2005) səh. 13-19
11
Bu nəzəriyyəni məşhur iqtisadçı alim Ronald
Koza özünün Nature of the Firm, Economica Vol. 4 (1937) məqaləsində geniş müzakirə etmişdir.
12
Гражданский Кодекс РФ, Глава 55
13
Baxın,
misal üçün, H. Hansmann, R. Kraakman, Essential
Role of Organizational Law, 110 Yale L.J. 387 (2000)
14
Mülki Məcəllə, maddə 74