Baku Law Journal indd

7

  

  №1  |  ИЙУН 

2012

dan  qaça  bilməzlər.  MMC  isə  fərqlidir:  Onun  borcları 

yalnız  MMC-nin  borclarıdır,  iştirakçılarının  deyil.  

Əgər  MMC  qeydiyyatdan  keçməsə  o  zaman  MMC-ni 

axtarıb tapmaq da çətin olar, çünki hüquqi şəxs sadəcə 

bir  “fiksiyadır”;  o,  yalnız  kağızlarda  və  insanlarına 

münasibətində mövcuddur.  Qeydiyyat isə həmin şəxsin 

mövcud olmasını təsdiq edir.  Bu arqumenti Səhmdar 

Cəmiyyətlərinə (SC) də tətbiq etmək olar.  Bu halda biz 

deyirik  ki,  MMC  və  SC-lərə  münasibətdə  qeydiyyat 

bazarı dəstəkləyir və boşluqları doldurur.

 

Niyə ortaqlıq?

MMC  və  Açıq  Səhmdar  Cəmiyyətlərinin  mövcud 

olduğu bir dövrdə ortaqlıqlara nə ehtiyac var?  Bu suala 

birmənalı cavab tapmaq çətin olsa da, ortaqlıqların xeyrinə 

bir sıra faktorları qeyd etmək olar.  ABŞ-da yaranan prak-

tikaya  nəzər  yetirsək,  görərik  ki,  orada  bir  sıra  profes-

sional xidmətləri (misal üçün, hüquq, tibbi, mühasibatlıq 

və s. xidmətləri) birlikdə təklif edən şəxslər ortaqlıq kimi 

birləşməyi üstün tuturlar. Ancaq onlar da adətən ABŞ-da 

mövcud olan məhdud məsuliyyətli ortaqlıqlar(İngil: lim-

ited liability partnerships) vasitəsi ilə edirlər.  

Bununla belə bir çox hüquqşünas alimlər hesab edirlər 

ki,  səbəb  ortaqlıqların  “asan”  olmasıdır.    Burada  biz 

ortaqlıqların yaradılmasının, daxili idarəçilik və gəlirə olan 

hüquqlar və s. məsələlərin müqavilə əsasında tənzimlənə 

bilməsinin, kapitalın qoyuluşu və ortaqlıqdan çıxarılması 

prosesinin asan olmasını qeyd edə bilərik.  Misal üçün, or-

taqlar tərəfindən birgə biznesə investisiyanın qoyulması və 

götürülməsi baxımından ortaqlığa daxil olan ortaqlar bir 

birlik  daxilində  birləşsələr  də,  mühasibatlıq  baxımından 

onlar ayrı-ayrı şəxslər olaraq qalırlar.  Ortaqlığın maliyyə 

hesabatlarında bir sıra hesabatlarla yanaşı, hər bir ortağın 

“kapitalı” tərtib olunur.  Burada hər bir ortağın qoyduğu 

investisiyanın həcmi və onun payına düşən gəlir göstərilir.  

Əgər ortaq ortaqlıqdan çıxmaq istəsə, o zaman o, bu kapi-

tal hesabatında göstərilən əmlakı və ya onun pulla dəyərini 

götürüb ortaqlıqdan çıxır.  

Ancaq  əsas  üstünlük,  fikrimizcə,  qeydiyyatın  tələb 

olunmamasıdır.    Qeyd  etdiyimiz  kimi ABŞ-da  ortaqlığın 

yaradılması  üçün  heç  bir  müqavilə  belə  tələb  olunmur.  

Məhz  qeydiyyatın  məcburi  olmaması  burada  böyük  rol 

oynayır  və  ortaqlığın  demək  olar  ki,  yeganə  əsas  üstün-

lüyünü təşkil edir.  Əgər qeydiyyat tələb olunarsa, o zaman 

ortaqlığın əhəmiyyəti ciddi şəkildə itir.

Hüquqi Şəxslərin Tənzimlənmə(mə)si

Ortaqlıqlara aid olan məsələlərin bir çoxunu MMC-lərə 

də şamil etmək olar.  Ən əsası odur ki, istər MMC, istərsə 

də ortaqlıq çox məhdud iştirakçıların birlikdə sahibkarlıq 

fəaliyyəti  ilə  məşğul  olması  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 

Yəni bu təşkilati-hüquqi formadan adətən o zaman istifadə 

edirlər ki, iştirakçıların sayı çox məhdud olur – misal üçün, 

2-3 iştirakçı.  Bunu müqayisə edək Səhmdar Cəmiyyətləri 

(ASC)  və  yaxud,  ABŞ-da  adlandırıldığı  kimi,  korporasi-

yalarla.    ASC  forması  məhz  geniş  kütlədən  nizamnamə 

(İngil: equity capital) kapitalı cəlb etmək üçündür.  ASC-lər 

səhmlər  buraxaraq  onları  geniş  ictimaiyyətə  satır  və  bu-

nunla kapital yığır.  Misal üçün, Microsoft və Apple kimi 

şirkətlərin milyonlarla səhmdarları vardır.  Əlbəttə, MMC-

lərdə  də  iştirakçıların  sayı  kifayət  qədər  böyük  ola  bilər, 

misal üçün, 20 nəfər.  Ancaq bu nisbətdə bu, o qədər də 

böyük rəqəm deyildir.

Yuxarıda  qeyd  olunanların  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  

ASC-nin  çoxsaylı  səhmdarlarının  böyük  əksəriyyətinin 

ASC-nin  nizamnamə  kapitalında  çox  cüzi  sayda  payı 

olur.  Belə olan halda, təklikdə onların səsləri heç bir şeyi 

həll  etmir.    Bu  zaman  deyə  bilərik  ki,  onlar  birləşə  və 

razılaşdırılmış addım ata bilərlər.  Bəli, ancaq problem bu-

dur ki, onların birləşməsi heç də asan məsələ deyildir.  Bura-

da  riyazi  dildə  desək,  “kollektiv  tədbir  problemi”  (İngil: 

collective action problem) mövcuddur – yəni sayı çox olan 

şəxslərin razılaşdırılmış addım atmaları çətindir.  İnsanlar 

müəyyən  bazar  faktorları  əsasında  hər  hansı  korporasi-

yaya (ASC-yə) investisiya yatırırlar (yəni korporasiyanın və 

ya ASC-nin səhmlərini əldə edirlər).  Ancaq buna baxma-

yaraq, yenə də korporasiyanın idarəçiləri öz vəzifələrindən 

sui  istifadə  edə  və  investorların  ziyanına  qərarlar  qəbul 

edə bilərlər.  “Kollektiv tədbir problemi”ndən ziyan çəkən 

səhmdarlar  pis  niyyətli  idarəçiləri  kənarlaşdırmaqda 

çətinlik  çəkirlər.    Burada  biz  deyirik  ki,  “bazar  işləmir” 

və  dövlətin  müdaxiləsinə  ehtiyac  vardır.  Baxmayaraq  ki, 

səhmləri emissiya edən ASC və əldə edən investor bazar 

subyektləridirlər və özlərinin mənafelərinə uyğun olaraq 

əqdə bağlamaq iqtidarındadırlar, burada bazar mükəmməl 

deyil və üstünlük adətən ASC-nin idarəçisində olur.     

ASC-lərə  dair  qanunvericilikdə  imperativ  və 

tənzimləyici  normalar  məhz  çoxsaylı  və  təsiredici 

səs  hüququna  malik  olmayan  səhmdarları  qorumaq 

məqsədi  daşıyır  (yəni  dövlətin  müdaxiləsinin  məqsədi 

budur) – nə dərəcədə qorunması daim müzakirə obyek-

tidir.    Qeyd  edək  ki,  bu  problemin  tənzimlənməsi  Mül-

ki  Məcəllə  kimi  hüquqi  şəxsləri  (o  cümlədən  ASC-ləri) 

ümumi  tənzimləyən  qanunvericilik  aktlarında  deyil, 

məhz  qiymətli  kağızlara  dair  qanunvericilikdə  öz  əksini 

tapmalıdır.  Elə yeri gəlmişkən, hesab edirik ki, ASC-lərə 

dair bir çox imperativ normalar Mülki Məcəllədə nəzərdə 

tutulması  arzuolunmazdır,  və  bütün  tənzimləyici  nor-

malar  qiymətli  kağızlar  qanunvericiliyində  nəzərdə 

tutulmalıdır.  Səbəb isə budur ki, ASC-nin kipital toplamaq 

yönümlü olması heç də o demək deyildir ki, hər zaman 

ASC-nin  çoxsaylı  səhmdarları  olur  və  olursa  kollektiv 

tədbir problemi yaşanılır.  Hər şeydən öncə ASC hüquqi 

şəxsin  bir  formasıdır  və  onun  səhmdarlarının  müqavilə 

hüquqlarının  ciddi  əsaslar  olmadan  məhdudlaşdırılması 

bazar imkanlarını məhdudlaşdırmaq deməkdir.  

MMC  və  ortaqlıqlarda  isə  iştirakçılar  və  ya  ortaqlar 

korporasiyanın  (və  ya ASC-nin)  çoxsaylı  səhmdarlarının 

üzləşdikləri  problemlərlə  adətən  üzləşmirlər.    MMC-nin 

iştirakçısı  MMC-yə  daxil  olmaq  istədikdə,  adətən  onun 

imkanı  vardır  ki,  MMC-nin  digər  iştirakçıları  ilə  birbaşa 

danışıq  aparsın.  Nizamnamə  və  ya  iştirakçılar  arasında 

müqavilədə  hər  hansı  bənd  daxil  olan  iştirakçını  qane 

etmədikdə, o, bu bəndin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi 

---