Bank hisobi va audit

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI



SIRTQI BO’LIM IKKINCHI OLIY TA”LIM
“BANK HISOBI VA AUDIT” KAFEDRASI
“PUL VA BANKLAR” FANIDAN


Qayta topshirish


Mavzu: Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi


Tayorladi M-91-2 guruh talabasi
Kamolov Ilyosxon Saidg‘ozi o‘g‘li
Ilmiy rahbar: M.G‘.Kenjaev
Mavzu: BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA BANK TIZIMI.
Reja:

1. 
   Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari.
   
2. 
   Banklarning funksiyalari.
   
3. 
   Banklar faoliyatining rivojlanishi va Markaziy bankning paydo bo‘lishi.
   

1. 
   Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari
   

Banklarning vujudga kelishi tovar – pul munosabatlarining asosiy elementlari sifatida,pulning qiymat shakli paydo bo‘lishi bilan bir davrga to‘g‘ri kelgan. Iqtisodiy adabiyotlardadastlabki banklarning vujudga kelishi haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas.
Ayrimiqtisodchi olimlar banklarni feodalizm davrida vujudga kelganligini ta’kidlashsa, ularning ayrimlari esa kapitalistik tuzumning dastlabki davrlarida paydo bo‘lganligini ta’kidlaydi.
Uchinchi guruh olimlar, banklar faoliyatiga xos bo‘lgan operatsiyalar miloddan ilgarigi davrlarda paydo bo‘lganligini qayd etadilar.
Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari
Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari
Manbalarga ko‘ra, dastlabki bankirlar kichik – kichik do‘konlarda mahalliy pullarni xorijiy pul birliklariga ma’lum darajadagi to‘lov evaziga almashtirib berishgan. Shuningdek, yirik pul egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli haq evaziga saqlash bilan shug‘ullangan.
Keyinchalik banklar vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni tegishli shartlar
asosida jalb etib, ushbu mablag‘larga ehtiyoji bo‘lgan shaxslarga ma’lum to‘lov evaziga bera boshlagan.
Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari
Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va bank operatsiyalari
Bankning kelib chiqish tarixini o‘rgangan bir qator iqtisodchi olimlarning xulosasiga ko‘ra
dastlabki banklar Italiyaning Venetsiya va Genuya shaharlarida X asrda paydo bo‘lgan.
Shuning uchun ham bank so‘zi italyancha “banco” so‘zidan olinib “stol” degan ma’noni
anglatadi. Garchi valyuta ayirboshlash operatsiyalari dastlabki banklarning 1-operatsiyasi
bo‘lsada , hozirgi paytda banklarning jamiyatdagi o‘rni ularning kredit operatsiyalari bilan belgilanadi. Qadimgi Gretsiyada pul almashtiruvchi odamlarni “trapezida” (grekcha-stol).
Bank deb pul mablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi. Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo’lishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda banklarning ham bo’lishini taqozo qiladi. Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan sub’ektlarga ssudalar berishgan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. Bank so’zi italyancha «banca» so’zidan olingan bo’lib «stol», aniqrog’i «pullik stol» degan ma’noni anglatadi. O’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustiga qo’yib hisob-kitob qilganlar. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «bancherii» deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o’z ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u o’tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni «Banco rotto», yani bankrot deb atashgan. Ya’ni, bizga ma’lum bo’lgan «bankrot» so’zi ham italyancha«banca» so’zidan olingan. Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florentsiya va Venetsiyada tashkil qilingan kichik jirobanklar hisoblanadi. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y.), Gamburgdagi (1618 y.), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o’z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o’z mijozlarini monetalar tarkibi buzulishi tufayli zarar ko’rishdan himoya qilgan. Ular hisoblarni ma’lum summadagi qimmatbaho metallni ifodalovchi maxsus pul birligida 186 olib borishgan o’zlarining bo’sh pul mablag’larini jirobanklar davlatga, shaharlarga, chet el savdogarlariga ssudaga berishgan Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat hisoblanadi. Angliya bankirlari oltin (oltinni saqlab berish) bilan Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanib, u 1694 yilda aktsioner bank sifatida tashkil bo’lgan. Bu bank aktsioner-emission bank bo’lib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. Keyinchalik sanoat rivojlanish natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilinib borgan. Banklarning kelib chiqishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq bo’lgan. Natural xo’jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo’l ochdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish yollanma mehnatni jalb qilishga olib kelgan. Yollanma mehnat uchun xaqning pul shaklida to’lanishi, doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshqarish zarur edi. Shunday qilib, banklar mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o’laroq bankir tadbirkor sifatida o’z ish faoliyatini olib borgan. Agar sanoat sohasidagi puldor o’z kapitalini sanoatga, savdogar o’z mablag’ini savdoga qo’ysa, bankir o’z kapitalini bank ishiga qo’yadi. Ssuda kapitalisti asosan o’z bo’sh kapitalini qarzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi. Ssudaga mablag’ beruvchi puldorning daromadi ssuda foizi bo’lsa, bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqali katta hajmdagi kapitalni o’z qo’llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar - kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi. Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo’jaligi mavjud bo’lgan bo’sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni o’z ichiga oladi. Bank o’z faoliyati davomida ma’lum daromadga ega bo’ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga 187 yo’llaydigan foiz bilan joylashtirgan resurslari bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi.

2.