Baǵınıńqılı’ baylanıstaǵı’ sózler óz-ara bir-biri menen úsh túrli usıl arqalı’ baylanısadı: basqarıw, jupkerlesiw hám úylesiw (izafet)

Baǵınıńqılı’ baylanıstaǵı’ sózler óz-ara bir-biri menen úsh túrli usıl arqalı’ baylanısadı: basqarıw, jupkerlesiw hám úylesiw (izafet).
1. Basqarıw. Sózlerdin’ seplik qosımtaları’ (bari’s, tabi’s, ori’n, shi’g’i’s) hám tirkewishler arqali’ baylanısıwına basqarıw delinedi. Seplik qosımtali’ hám tirkewishli sózlerdi talap etip turǵan sóz bag’i’ndi’rıwshi’, al seplik qosımtali’ hám tirkewishli sózler bag’i’ni’n’qi’ sóz boladi’. Mısalı: awi’lg’a barıw, g’awashalardi’ suwg’arıw, suwda ju’ziw, awi’ldan qayti’w, o’zin’izge ma’lim, mennen u’lken, telefon arqali’ sóylesiw, da’ryaǵa deyin barıw, ku’n sayi’n qatnaw, ku’n sayi’n u’yge qatnaw, qaladan awi’lg’a qayti’w t.b.

2. Jupkerlesiw. Sózlerdin’ seplik qosımtası’z hà’m tirkewishsiz ori’n tà’rtip arqalı’ bàylànısıwı’nà jupkerlesiw delinedi. Jupkerlese baylanısqan sózler ori’n tà’rtibi jàg’i’nàn àràg’à sóz sàlmày, irgeles keledi. Jupkerlesiwshi bàylànıstàg’i’ sózlerdin’ bàg’i’ni’n’qi’ si’n’àri’, ko’binese, kelbetlik, rà’wish, hàl feyil, àtlıq, sànlıq, àlmàsi’q, eliklewishlerden, àl bàg’i’ndi’rıwshi’ si’n’àri’ feyil hà’m àtlıqlàrdàn bolàdi’: tàzà suw, qi’zi’qli’ kitàp, à’ste sóyledi, silpilep jàwdi’, juwi’lmàg’àn ko’ylek, ju’n oràmàl, bes dà’pter, jàlt qàràdi’, bul bàlà t.b. 3. Úylesiw («izàfet»). Sózlerdin’ ielik sepligi hà’m tàrti’m qosımtàlàri’ arqalı’ bàylànısıwı’nà úylesiw delinedi. Úylesiwshi bàylànıstàg’i’ sózlerdin’ bàg’i’ndi’rıwshi’ sózi tàrti’m qosımtàli’, àl bàg’i’ni’n’qi’ sózi ielik sepliginde kelip bàylànısàdi’: ten’izdin’ hàwàsi’, qudi’qti’n’ suwi’, boyànni’n’ tàmi’ri’, jàydın’ à’ynegi t.b. Úylesiwshi bàylànıstàg’i’ sózler ori’n tà’rtibi jàg’i’nàn àràsi’ndà bàsqà sózler kelip, bir-birinen uzàq turi’p tà bàylànısà beredi: A’mettin’ joldàg’i’ isi, qàsàri’sà àytqàn 19 sózi Allàmuràtti’ hàyràn qàldi’rdi’. (T.Q.) Màmàn Muràt shàyi’qti’n’ izde kiyàti’rg’àn àt qosshi’si’ o’tip ketkenshe irkilip turdi’. (T.Q.) An’làti’w. Úylesiw usi’li’ menen baylanısqan sózlerdin’ bàg’i’ni’n’qi’ sózinin’ ielik seplik qosımtası’ tu’sip qàli’p tà qollàni’làdi’. Biràq oni’n’ menen baylanısqan sózdin’ qosımtası’ (tàrti’m qosımtası’) ko’rinip turàdi’. Ielik sepligi tu’sip qàlg’àn sózdin’ ielik sepliginde ekenligi tàrti’m qosımtası’ arqalı’ belgili boli’p turàdi’: Stànciyà nà’wbetshisi qoli’ndàg’i’ pànısi’n bi’lg’àn’làti’p, sostàvti’n’ bàs betine qàrày juwi’rdi’

Úndew gà’p. Sóylewshinin’ ayti’lajaq pikirge ha’r tu’rli emocionallıq tuyg’i’-sezimlerin bildiretug’i’n ga’plerge úndew ga’p delinedi. Úndew ga’pler o’zinin’ negizgi mazmunına qosa sóylewshinin’ quwani’w, tan’lani’w, ku’yiniw ya súysiniw t. b. si’yaqli’ ku’shli emocionallıq tuyg’i’-sezimlerdi an’latadi’. Mısalı: Bala kele sala ashi’q turǵan qapi’larg’a: Keldi! Du’kan-mashina keldi! dep ju’regi sha’wkildep birden qatti’ baqi’ri’p jiberdi. Kempir bolsa balani’ erkeletip: Yapi’rmay, buni’n’ ko’zinin’ ko’rgishligin-ay! dep qoydi’. (Sh.A.) Úndew ga’pler intonaciyalıq jaqtan ayri’qsha ku’shli dawi’s tolqi’ni’ menen ayti’ladi’, jazi’wda keynine úndew belgisi qoyi’ladi’. Úndew ga’pler to’mendegi jollar menen úndewlik ma’nilerdi an’latadi’: 1. Yapi’rmay, alaqay, pah, pay, uwh, ah, haw t.b. si’yaqli’ tan’laq sózler arqali’: Pa, du’nya-ay! Tuwi’p o’sken jer qanday qa’dirli! Alaqay, Palman aǵam kiyati’r! (N.D.) Uwh, ju’regim jan’a jay tapti’ g’oy! (G’.S.) 2. Qanday, qansha, qanshama, qaysi’, sonday, qalay, bunsha si’yaqli’ ku’sheytkish ma’nili sózler arqali’: Bul qanday awhal! Aysa’nem bolsa G’odalaqti’n’ qanji’g’asi’nda ji’lap ketti. (S.X.) Usi’nday a’piwayi’ miynet erleri bizde qanshama ko’p deysiz! (G’.S.) Buǵan bunsha suli’wlıq, shi’ray, bunsha sawlat, kelisken qa’ddi-qa’wmet qalay payda bolǵan! (S.X.) 3. Ga’pler su’ren-shaqi’ri’q ma’nisinde kelgende úndewlik ma’ni an’latadi’: Jasasi’n barlıq jer ju’zinde paraxatshi’lıq! Elimiz gu’llene bersin! Barlıq ku’sh, jetistirilgen zu’ra’a’tti sepsitpey jıynap ali’wg’a qarati’lsi’n! Hámme jıyi’n-terimge! («Y.Q.») Úndewlik ma’ni joqari’dag’i’ du’zilislik o’zgesheliginen basqa, ga’ptin’ mazmuni’ hám intonaciyasi’ arqali’ da bildiriledi. Bunday jag’dayda ga’p quwanıshli’ xabar, qutlıqlaw, alg’i’s ayti’w, súysiniw, xoshlasi’w, qa’ha’rleniw, g’arǵani’w, g’a’zepleniw t.b. ma’nilerde keledi: Ko’z aydın, bati’r, ko’z aydın! («A.») Shabdar! At bolǵani’n’a, ja’niwar! (Sh.A.) Súyinshi sheshe, Gu’ljamal keldi! (A.Bek.) 37 Ko’rsetemen men saǵan! dep o’zinshe ishinen jekirindi Orazqul. Xosh bol dalam!... I’razi’ bol, xosh endi, qanazati’m Gu’lsari’!