Bayramov Rəşid Mahir oğlu «Dövlətin sosial siyasətinin maliyyə təminatında büdcənin rolu»

1.2.Dövlətin sosial siyasətinin tərkibi və əsas istiqamətləri

Azərbaycan Respublikasında dövlətin sosial siyasəti əhalinin sosial müdafiəsi, təhsili, əhalinin sağlamlığının qorunması, gənclər siyasəti və əhalinin digər ictimai-mədəni ehtiuaclarının ödənilməsi sahəsində fəaliyyətini əhatə edir. Müasir dövrdə əhalinin sosial ehtiyaclarının ödənilməsi, təhsilin, səhiyyənin inkişaf etdirilməsi, vətəndaşların sosial müdafiəsinin və sosial təminatının gücləndirilməsi, cəmiyyət üzvlərinin mədəni tələbatının daha dolğun ödənilməsi dövlətin mühüm funksiyası hesab olunur.

Əhalinin sosial-mədəni ehtiyaclarının ödənilməsi dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqaməti olmaqla onun maliyyə təminatı əsasən dövlət büdcəsi hesabına həyata keçirilir. 2014-cü ilin əvvəlinə olan məlumatlara görə Azərbaycanda işləyən əhalinin təqribən 20-24 faizə qədəri sosial infrastruktur sahələrində çalışaraq dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilmsində bilavasitə iştirak edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əhalinin sosial-mədəni ehtiyacları ildən-ilə artır ki, bu da ölkədə həm sosial sahələrin, həm də sosial infrastrukturunun inkişafına, əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə maliyyə vəsaitinin artırılmasını zəruri edir. Ölkədə təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin, elmin inkişafınA, əhalinin sosial müdafiəsi və sosial təminatına, digər ictimai-mədəni tədbirlərin həyaita keçirilməsinə ayrılan büdcə vəsaitinin məbləği ildən-ilə artır.

Azərbaycan Respublikasında dövlətin sosial siyasətinin tərkib hissəsi kimi əhalinin təhsili, səhiyyə və sağlamlığın qorunması, ictimai-mədəni tədbirlər, incəsənət, idman, gənclər siyasəti, sosial təminat, sosial müdafiə və sair tədbirlər dövlət hakimiyyəti və icra orqanlarının sosial fəaliyyət sferasını təşkil edir. Mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanlarının sosial siyasət sahəsindəki fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə tənzimlənir və istiqamətləndirilir. Dövlətin sosial siyasəti bütün dövlət hakimiyyəti və dövlət idarəetmə orqanlarının sosial münasibətlər sahəsindəki fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.

Azərbaycanda iqtisadi siyasətin sosialyönlü səciyyə daşıması ölkəmizin müstəqillik əldə etdikdən sonrakı demokratik inkişaf yoluna daxil olmasını ifadə edir. Belə ki, Prezident İlham Əliyevin «Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsi haqqında» Qanunun tətbiqi barədə 7 dekabr 2015-ci il tarixdə imzaladığı fərmanında qeyd edildiyi kimi 2016-cı ilin dövlət büdcəsi də son illərin dövlət büdcələri kimi sosial mahiyyət daşıyır və dövlətin sosial siyasətinin, başqa sözlə dövlətin sosial funksiyasının həyata keçirilməsinə xidmət edir.

Dövlətin sosial siyasətinin və sosial fəaliyyət sferasının əsas istiqamətlərini və tərkib hissəsini təşkil edən təhsil, elm, səhiyyə, sosial müdafiə, sosial təminat, ictimai mədəni tədbirlər, mədəniyyət və incəsənət, idman, gənclər siyasəti və s. qeyri-istehsal sferasına daxil olmaqla bu sahələrdə maddi istehsal baş verməsə də, maddi istehsalın inkişafına fəal təsir göstərir. Ona görə də sosial-mədəni sahələrin, sosial infrastrukturun daim inkişaf etdirilməsinə dövlət böyük əhəmiyyət verir.

Azərbaycan Respublikasında indiki şəraitdə dövlətin həyata keçirtdiyi sosial siyasəti əhalinin sosial xidmətlərə olan ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldilməklə təhsilin, elmin, səhiyyənin, mədəniyyətin, digər sosial-mədəni tədbirlərin inkişaf etdirilməsi və əhalinin sosial müdafiəsinin daha da gücləndirilməsi məqsədlərinə dövlət büdcəsindən hər il böyük məbləğdə vəsait ayırır.

Dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətləri və onun maliyyələşdirilməsinə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin dinamikasını aşağıdakı cədvəldən göstərmək olar:

Sosial xərclərin tərkibi və əsas istiqamətləri

Cədvəl 1.1.

	2012	2013	2014	2015	2016
Dövlət büdcəsinin xərcləri - cəmi	17416,5	19143,5	18708,0	21100,0	16822,0
Ondan:
Təhsil xərcləri	1453,2	1437,7	1553,9	1711,2	1830,2
Büdcə xərclərində xüsusi çəkisi-faizlə	8,3	7,5	8,3	8,1	9,9
Səhiyyə xərcləri	609,4	618,9	665,3	777,7	830,2
Büdcə xərclərində xüsusi çəkisi %-lə	3,5	3,2	3,6	3,7	4,5
Sosial müdafiə və sosial təminat xərcləri	1769,6	1750,4	1971,2	2040,5	2698,8
Büdcə xərclərində xüsusi çəkisi %-lə	10,2	9,2	10,5	9,7	14,6
Mədəniyyət, incəsənət, informasiya, bədən tərbiyasi……….	240,8	274,9	294,0	348,3	738,6
Büdcə xərclərində xüsusi çəkisi % lə	1,4	1,4	1,6	1,7	4,0

Azərbaycanın büdcə sistemində aparıcı və istiqamətləndirici rol oynayan dövlət büdcəsi ölkənin yaxın və uzaq gələcəyinə yönəlmiş və elmi cəhətdən əsaslandırılmış inkişaf strategiyasına əsaslanır.

Prezident İlham Əliyev qloballaşan dünya iqtisadiyyatında baş verən prosesləri, onların Azərbaycana təsirini obyektiv qiymətləndirmiş, sosial-iqtisadi inkişaf vəzifələrinin uğurla həyata keçirilməsi üçün sistemli tədbirlər irəli sürmüş, ölkədə müəyyən edilmiş strateji kursun reallaşması üçün səmərəli icra mexanizmi yaratmışdır. «2009-20013-cü illəri əhatə edən regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının uğurla icra olunması buna əyani sübutdur. Hazırda 2014-2018-ci illər üzrə regionların sosial-iqtisadi inkişafı proqramının 3-cü ili də uğurla icra olunur.

Azərbaycanın iqtisadiyyatının iqtisadi və dinamik inkişafı, büdcə gəlirlərinin artması onun bütün istiqamətlərdə, xüsusilə sosial-mədəni ehtiyacların ödənilməsində rolunun artmasını zəruri etmişdir. Hazırki dövrdə dövlətin sosial funksiyasının maliyyə təminatının yaxşılaşdırılması və əhalinin sosial-mədəni ehtiyaclarının ödənilməsində büdcənin rolunun artması dövlət büdcəsinin inkişafında əsas xüsusiyyətlərdən biri kimi diqqət mərkəzindədir.

2015-ci ildə sosialyönümlü tədbirlərin maliyyələşdiriləmsinə üstünlük verilmiş, nəzərdə tutulmuş dövlət proqramları tam təmin edilmişdir. 2015-ci ildə dövlət büdcəsindən sosial-mədəni tədbirlərə 5,7 milyard manat vəsait yönəldilmişdir ki, bu da büdcə xərclərinin 31,9 faizinə qədərini təşkil edir.

2016-cı il yanvarın 10-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə keçən Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi yekunlarına həsr olunmuş iclası keçirilmiş və həmin iclasdakı nitqində Prezident demişdir: «Sosial proqramların həlli həmişə olduğu kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir…. Son on ildə Azərbaycanda 2500 məktəb tikilmişdir, proses hələ də davam edir. 2015-ci ildə 59 səhiyyə müəssisəsi tikilmiş və təmir edilmişdir. Beş böyük olimpiya kompleksi istifadəyə verilmişdir. Bu onu göstərir ki, hətta maliyyə imkanlarımız bir az azalanda da biz sosial infrastrukturların inkişafı üçün lazımi tədbirləri görürük və beləliklə Azərbaycanda bütün sosial proqramlar öz həllini tapır. ("Xalq" qəzeti, yanvar 2016-cı il).

2015-ci il dövlət büdcəsində sosial yönümlü , sosial - mədəni tədbirlər üzrə büdcə xərclərində təhsil xərcləri üstünlük təşkil edir, yəni büdcə xərclərində 8,1 faiz təşkil edir. Təhsil xərclərinin 57,8 faizi dövlət büdcəsinin yerli xərcləri hesabına (884,0 mln. manat), 42,2 faizi və ya 646,4 mln. manatı dövlət büdcəsinin mərkəzləşdirilmiş xərcləri hesabına maliyyələşdiriləcək.

Təhsil üzrə xərclərin 145,8 mln. manatı (9,5 faizi) məktəbəqədər və ibtidai təhsil məktəblərinin saxlanmasına, 798.8 mln. manatı (52,2 faizi) natamam və orta təhsilin maliyyələşdirilməsinə yönəldiləcəkdir.

Təhsil xərclərində internat və xüsusi məktəblərin xərcləri də böyük yer tutur. 2015-ci ildə təhsil üzrə ayrılmış vəsaitin 48,9 mln. manatı və ya 3,6 faizə qədəri internat və xüsusi məktəblərin ( sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar üçün təlim-tərbiyə müəssisələrinin) saxlanmasına xərclənəcəkdir.

Texniki peşə məktəbləri və liseylərin saxlanması məqsədləri üçün 2015-ci il büdcəsində 53,1 milyon manat xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da cəmi xərclərdə 3,4 faiz təşkil edir.

Təhsil sahəsində tətbiqi tədqiqat xərclərinə və digər xərclərə 394,4 milyon manat vəsait ayrılmışdır ki, bu da 25,7 faiz təşkil edir. Təhsil xərcləri tərkibində ali təhsil məktəblərinin saxlanması xərcləri əhəmiyyətli yer tutur. 2015-ci ildə ali təhsilin maliyyələşdirilməsinə 57,2 milyon manat ayrılmışdır ki, bu da təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılmış vəsaitin 3,7 faizini təşkil edir.

Dövlətin diqqət və qayğısı sayəsində təhsil son illərdə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Son beş ildə ölkədə 1600-dən çox yeni məktəb binası tikilib istifadəyə verilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəb tikintisinin geniş vüsət almasında Heydər Əliyev Fondunun xüsusi rolu vardır. Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə son illərdə həyata keçirilən proqramlar çərçivəsində son beş ildə təxminən 44 min şagird yeri olan 300 yeni məktəb binası tikilmiş, 47 məktəb və uşaq bağçası əsaslı təmir edilmiş və müasir avadanlıqla təmin edilmişdir.

Ölkədə səhiyyənin inkişaf etdirilməsi və əhalinin sağlamlığının qorunmasına, dövlətin diqqət və qayğısı sayəsində bu sahəyə büdcə xərcləri də ildən-ilə artır.

Əhaliyə göstərrilən tibbi xidmət sahəsində müvafiq dövlət proqramlarına uyğun olaraq məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Səhiyyəyə ayrılan büdcə vəsaiti il ərzində 6,4 faiz artaraq 708,0 milyon manat təşkil etmişdir. Yüksək tələblərə cavab verən tibb müəssisələrinin yaradılması istiqamətində fəaliyyət davam etdirilmiş, 2015-ci ildə 13 dövlət proqramı və tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə 161,0 milyon manat sərf edilmişdir.

Səhiyyə xərclərinin 98,1 mln.manatı və ya 14,6 faizi poliklinikalar və ambulatoriyaların saxlanmasına, 329,7 mln manatı və ya 49,3 faizi xəstəxanaların saxlanmasına, 4,9 mln manatı səhiyyə sahəsində tətbiqi tədqiqatlara, 232,3 mln manatı və ya 34,7 faizi isə səhiyyə sahəsində digər xidmətlərə yönəldiləcəkdir.

2015-ci ildə mədəniyyətə, incəsənətə, kütləvi informasiya vasitələrinin saxlanmasına, gənclər siyasəti və bədən tərbiyəsi tədbirlərinə büdcədən 348,3 milyon manat vəsait ayrılmışdır ki, onun da 258,9 milyon manatı və ya 74,4 faizi mərkəzləşdirilmiş xərclər, 89 milyon manatı və ya 25,6 faizi yerli xərclər hesabına maliyyələşdirilmişdir.

2015-ci ilin dövlət büdcəsi, eyni zamanda, hökümətin son illərdə həyata keçirdiyi sosial liberalizm xəttinin dönməzliyinə və sabitliyinə dəlalət edir. Hökümətin əsas siyasəti vətəndaşların sosial vəziyyətinin yaxşılışmasını təmin etməkdən ibarət olduğundan hər il dövlət büdcəsində bu məsələ prioritet kimi nəzərə alınmışdır. Sosialyönümlü xərclərin büdcədəki xüsusi çəkisi 31,( faiz və yaxud 5752,0 milyon manat təşkil etmişdir. Bu isə 2014-cü ilin büdcəsindəki göstəricidən təxminən 5,0 faiz çoxdur.

Mədəniyyət, incəsənət, kütləvi informasiyaları vasitələri xərclərinin xüsusi çəkisi 0,2 faiz artaraq 1,7 faiz təşkil etmişdir. Ölkə əhalisinin rifahının yaxşılaşdırılması və sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində məqsədyönlü kursun 2013-cü ildə də davam etdirilməsi qarşıda duran prioritet vəzifələrdən olacaq. Həmin vəzifələrə uyğun olaraq 2013-cü ildə dövlət büdcəsindən maliyyələşən və maliyyə yardımı alan elm və elmi-tədqiqat, təhsil, səhiyyə, sosial təminat, mədəniyyət, gənclər və idman, kənd təsərrüfatı, müdafiə və hüquq-mühafizə orqanlarında çalışanların və dövlət qulluqçularının aylıq əməkhaqqları və minimum əmək haqqının həddinin artırılması diqqət mərkəzində olacaq.

Zəruri sosial tədbirlərdən olan sosial müavinətlərin və təqaüdlərin, o cümlədən yaşa, əlilliyə, ailə başçısını itirməyə, uşağın anadan olmasına görə, sajlamlıq imkanları məhdud 18 yaşadək uşaqlara, valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlara, şəhid uşaqlarına, müharibə əlillərinin uşaqlarına, radiasiya qəzası nəticəsində zərərçəkmiş şəxslərə, müharibə veteranlarına verilən müavinətlərin, dəfn üçüe nəzərdə tutulan müavinətlərin, əmək pensiyalarının minimum məbləğinin məcburi köçkünlərə verilən yemək xərcinin, şəhid ailəsi, müharibə əlilləri üçün və Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verilmiş şəxslərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdünün, ali, orta ixtisas, ilk peşə ixtisas təhsili sistemində oxuyan tələbə və şagirdlərə, doktorantlara verilən təqaüdlərin artırılması da təmin edilmişdir. Qeyd olunan əmək haqqlarının və sosial ödənişlərin artırılması üçün 2015-ci il dövlət büdcəsinin 340 milyon manatdan çox vəsait sərf olunmuşdur.

2015-ci ildə büdcənin sosialyönümlüyü prioritet olaraq saxlanaraq həmin məqsədlərə, büdcə xərclərinin 31,9% faizi və ya 5665,9 mln manatı sosial təyinatlı xərclərə, o cümlədən, əməyin ödəniş fondu, təqaüd və sosial müavinətlər, dərman, ərzaq və s. xərclərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilib ki, bu da 2014-cü illə müqayisədə 488,0 milyon manat və ya 3,4% çoxdur.

Ölkə əhalisinin sosial müdafiəsinin və sosial təminatının gücləndirilməsi, xalqın rifah halının daha da yaxşılaşdırılması istiqamətində Prezident İlham Əliyevin davamlı kursuna uyğun olaraq 2015-ci ildə dövlət büdcəsindən sosial müdafiə və sosial təminat xərclərinə 1.857,0 mln.manat vəsait sərf olunub.

Qaçqın və məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsinə, onların yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün keçən ildə sosial müdafiə fondu və dövlət büdcəsindən 378,0 milyon manat, o cümlədən dövlət büdcəsinin cari və əsaslı xərclərindən 228,0 milyon manat, Dövlət Neft Fondunun büdcəsindən 150,0 milyon manat vəsait sərf olunub.

Göründüyü kimi, ölkəmizdə iqtisadiyyat inkişaf etdikcə, milli gəlir artdıqca dövlətin sosial siyasətinin maliyyə təminatına büdcədən ayrılan vəsaitin həcmi də artır ki, bu da vətəndaşlar üçün əlverişli sosial şərait yaradılmasına, təhsilin, səhiyyənin, sosial müdafiə və sosial təminatın, ictimai-mədəni sahələrin dinamik inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərir.

1.3 Sosial siyasətin iqtisadi və hüquqi əsasları

Dövlətin sosial siyasəti cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin sosial-iqtisadi şərtlərinin tənzimlənməsinə yönəldilən tədbirlər kompleksindən ibarətdir. O, gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyin azaldılmasına, bazar iqtisadiyyatı şəraitində cəmiyyət üzvlərinin gəlirlər və mülkiyyət sahəsində fərqlərinin zəiflədilməsinə, iqtisadi fəaliyyətin iştirakçıları arasındaa ziddiyətlərin yumşaldılmasına və cəmiyyətdə sosial ixtilafların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Bazar iqtisadiyyatı sistemində sosial siyasət vasitəsi ilə əhalinin əmlak sahəsində mövcud olan bərabərsizliyinin müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasını nəzərdə tutan və əhalinin bütün təbəqələri üçün eyni başlanğıc şərtlərini təmin edən sosial prinsipləri reallaşır.

Dövlətin sosial siyasəti ilə cəmiyyətin iqtisadi inkişafı arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Birincisi, iqtisadi inkişafın məqsədləri birbaşa və dolayısı yolla sosial siyasətdə cəmləşir. Aydındır ki, iqtisadi fəaliyyət cəmiyyətin bütün üzvləri üçün əlverişli yaşayış şəraitinin yaradılması naminə həyata keçirilir. İkincisi, sosial siyasət sahəsində bir çox məsələlərin həyata keçirilməsi, dövlətin onları reallaşdırması üçün yönəldə biləcəyi iqtisadi ehtiyatlardan asılıdır. Üçüncüsü, sosial siyasətə iqtisadi artımın mühüm amili kimi baxmaq olar. Əgər iqtisadi inkişaf xalqın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə təsir etmirsə, insanların istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmasına, iş qüvvəsinin keyfiyyətinin artırılmasına maraq azalmış olur, cəmiyyətdə sosial gərginlik artır.

Sosial siyasətin xarakteri və məzmunu sosial proseslərin idarə edilməsinə dövlətin müdaxilə etməsi səviyyəsindən də asılıdır. Bu baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin hal-hazırda bütün mövcud olan sosial siyasət növlərini iki qrupa ayırmaq olar. Birinci qrupu şərti olaraq qalıq prinsiplərinə əsaslanan sosial siyasət tam həyata keçirə bilmədiyi funksiyaları yerinə yetirir. Bu öz miqyası və əhatə dairəsinə görə məhdud sosial siyasət olub, əsasən passiv və kompensasiyalaşdırıcı (bərpaedici) xarakter daşıyır. Belə sosial siyasətin nəzəri əsasları liberal bazar iqtisadiyyatı modelinin ideyaları əsasında formalaşır. Bu variantın tipik nümunəsi bazarın amerikan modeli ola bilər.

İkinci qrup - institutsional sosial siyasət adlanır. Burada dövlətin sosial siyasəti əhalinin sosial xidmətlərlə təmin olunmasında mühüm rol oynayır və xüsusi institutlar sisteminə nisbətən daha səmərəli vasitə kimi çıxış edir. Bu, yenidən bölgü siyasətidir. Belə siyasətin formalaşmasında konseptual baxımdan sosial-demokratik ideologiyanın böyük təsiri vardır. Buna tipik nümunə kimi sosial dövlətin İsveç modelini göstərmək olar.

Hər iki qrup arasındakı fərq bu və ya digər amillərin hansının olub-olmamağında deyil, onlar arasında mövcud olan nisbətlərdən, dövlətin sosial sahəyə müdaxiləsi və yenidən bölgü prosesində iştirakından asılıdır.

Bütün bazar iqtisadiyyatı ölkələrində sosial siyasət bu iki qrup arasında yerləşir. Skandinaviya ölkələrinin sosial siyasəti əsasən sosial-demokratik modeli olsa da, bu ölkələrdə dövlətin sosial siyasətində liberal elementlərdən də istifadə edilir. Bütün Avropa ölkələrində sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı həm liberal, həm də sosial-demokratik elementlərin təsiri əsasında inkişaf edir.

Bir çox ölkələrdə, o cümlədən də Azərbaycan Respublikasında yeni iqtisadi, sosial və siyasi şəraitə uyğun sosial sistemi yaratmadan müxtəlif mülkiyyət formalarının və iqtisadi strukturların normal fəaliyyətini, böhransız sosial inkişafı və cəmiyyətin stabilliyini təmin etmək mümkün deyil. Sosial təminatın iqtisadi mahiyyəti dövlətin təşəkkülündə iştirak edən bütün komponentlərin birgə təzahürüdür. Əmək haqqının əldə olunmuş səviyyəsi və əmək bazarının vəziyyəti, cəmiyyətin öz yaşlı üzvlərinə münasibətini əks etdirən mədəni və milli ənənələr və vətəndaş cəmiyyətinin sosial-iqtisadi əsaslarını təşkil edən fundamental komponentlərə toxunmadan sosial siyasətdən danışmaq olmaz. Sosial siyasətin əsas məqsədi əhalinin sosial müdafiəsinin layiqincə təminatına şəraitin yaradılmasıdır.

Sosial siyasət keçid dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf konsepsiyasının tərkibi olub, əhalinin rifahı və onun tələbatının ödənilməsi mənbələrinin tənzimlənməsinə və idarə olunmasına yönəldilməlidir. Sosial inkişafa hər bir iqtisadi tədbirin effekti kimi və öz növbəsində sosial təminatın iqtisadi artımına dayanıqlı, yüksək iqtisadi artım konsepsiyasının amili kimi baxılır. Sosial inkişaf, sosial problemlər, sosial tədbirlər və proqramlar sosial siyasətin əsas ideyası olub, respublikanın iqtisadi inkişafı, onun mövcud islahatlar şəraitində tələbatının ödənilməsi və sosial müdafiəsininn konkret yolları ilə reallaşır. Respublikanın iqtisadi inkişafının sosial nəticələri, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində, yeni iş yerlərinin açılması və sosial ehtiyacların konkret ödənilməsi yolları ilə müəyyən olunur. Ona görə də biz iqtisadi inkişaf meyllərinə sosial tələbatla və onun odənilməsində baş verən meyllərlə vəhdətdə baxmaqla sosial inkişafın konsepsiyasına makroiqtisadi, makrotarazlıq və idarəetmənin tərkib hissəsi və meyarı kimi baxırıq. Sosial tədbirlər mikrosəviyyədə tələbatın ödənilməsi imkanları, onların amilləri və təşkilati idarəetmə tədbirlərin məcmusu kimi formalaşır. Mikroiqtisadi sosial araşdırmalar, sosial siyasətin reallaşma obyektləri, sosial idarəetmə orqanlarının strukturu, həmçinin ərazi, sahə və özünü idarəetmə metodlarının sistemi ilə təmin olunur. Sosial siyasətin hüquqi bazası mövcud qanunvericiliklə hər bir iqtisadi qanunun sosial nəticələrini tənzimləməklə idarə olunur. Sosial siyasətin tənzimlənməsi , iqtisadi, təşkilati və hüquqi əsasların təminatı sosial sahələrin ümumi cəhətlərini özündə əks etdirən qanunlar sistemi, xüsusi qanunlar və normativ aktlar vasitəsi ilə həll olunur. Sosial sahələrin qanunları həmin sahələrin hüquqi və iqtisadi təminatı sistemində münasibətlərin tənzimlənməsinə yönəlir. Hər bir sosial sahənin maliyyə əsasları dövlət büdcəsinin təsdiqi ilə həyata keçirilir. Sosial inkişaf, həmçinin bazar iqtisadiyyatı şəraitində xüsusi vəsaitlər, yerli (bələdiyyə) büdcələri və əhalinin vəsaitləri hesabına da təmin olur. Dövlət büdcəsinin sosial yönlülüyü onun xərclərindəki sosial sahələrə ayrılan vəsaitlə müəyyən olunur.

Sosial qanunlar həmçinin hüquqi münasibətlərin nəticəsi və maddi əsası kimi ədalət prinsiplərini tənzimləmək üçün istifadə olunur. Belə ki, Mülki Məcəllə, Cinayət Məcəlləsi, hüquqi, fiziki şəxslərin sahibkarlıq fəaliyyətini qorumaq üçün iqtisadi və sosial inkişaf meyllərində və proqnozlarında istifadə olunur. Əmək şəraiti, əmək haqqı, sosial təminat, gəlir vergisi, sosial sığorta, dövlət büdcəsinin proqnozu və istehlak səbəti, ailə məcəlləsi və ailə büdcəsi, minimum yaşayış səviyyəsi və ayrı-ayrı sosial sahələrin, təhsil, mədəniyyət və səhiyyənin, ekoloji mühitin tənzimlənməsi qanunları sosial inkişafın qanunvericilik bazasıdır. Bu qanunlar sosial inkişafın konsepsiyası, metodologiyası və proqnozlaşdırılması zamanı dövlət, əhali və sahibkarlıq münasibətlərini tənzimləyir. Sosial sahələrin tənzimlənməsi dövlət sosial siyasətin və iqtisadiyyatın əsas istiqamətləri üzrə həyata keçirilir.

Sosial dövlət haqqında maddələr daxil edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında Azərbaycan, layiqli həyatın və insanların azad inkişafı üçün şəraitin formalaşmasına istiqamətlənmiş siyasətli, sosial dövlət elan edilmişdir. Bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanda da, sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatlı dövlətlər - Almaniya, Fransa, Avstriya, İsveçrə, bütün Avropa Birliyi və Beynəlxalq Əmək Təşkilatı üçün səciyyəvi olan müasir dövlətçiliik fəlsəfəsi qəbul edilmişdir. İnsan hüquqlarına və ləyaqətinə hörmət, məqbul həyat və əlverişli əmək şəraitinin təmin edilməsi, iqtisadi sabitliyin yüksəldilməsi, sosial ədalətin əsas elementlərini təşkil edirlər. Mədəni, sivilizasiya dünyası çoxdan dərk edib ki, sosial ədalət olmadan, nə hər hansı bir ölkədə, nə də planet üzərində bütövlükdə, dinclik və əmin-amanlıq mümkün deyil.

İndi bir çox beynəlxalq insan hüquqları və sosial hüquqlar Konstitusiyanın tərkib hissəsi olduğu zaman, Azərbaycanda, hakimiyyətin və idarəetmənin bütün səviyyələrində, insanların sosial yönümlü davranışının həvəsləndirilməsi istiqamətində mentalitetin müvafiq şəkildə dəyişdirilməsi üçün əsas yaradılmışdır. Sosial dövlətin ayrılmaz funksiyaları aşağıdakılardır:

- cəmiyyətin sosial inkişafının konsepsiyasının və strateji sosial siyasətin hazırlanması;

- çoxukladlı iqtisadiyyatın sosial cəhətdən əsaslandırılmış zəminlərin yaradılması;

- müvafiq maliyyə və maddi təminatı ilə, sosial proqramların prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi;

- sosial siyasətin və sosial proqramların ideoloji və informasiya təminatı;

- sosial problemlərin həlli ilə məşğul olan dövlətin sosial idarələrinin ictimai və dini təşkilatlarla, siyasi partiyalarla əməkdaşlığını əhatə edən sosial idarəetmə sisteminin həm mərkəzi, həm də regional səviyyədə formalaşdırılması;

- dövlətin sosial vəzifələri toplumunun sistemli hüquqi təminatı.

Sosial siyasət dövlət siyasətinin bərabər hüquqlu və sərbəst bir hissəsi kimi çıxış edir. Eyni zamanda, sosial siyasət, sosial bazar iqtisadiyyatının komponentinə çevrilir, çünki, həyata keçirilən iqtisadi siyasət, bununla yanaşı ən yaxşı sosial siyasətdir. Sosial dövlət anlayışının belə qavranması nəticəsində, sosial gərginliyin qarşısının alınmasının zəmini yaradılır, gərginlik azaldıqda isə - ictimai strukturların stabilləşməsi baş verir.

Sosial sferada və sosial siyasətdə islahatların aparılması, onların ciddi hüquqi təminatının mövcudluğunu nəzərdə tutur. İcimai münasibətlərin tənzimlənməsi hüququn əsas funksiyalarından biridir. Hüququn hər bir sahəsi, müəyyən ictimai münasibətlər dairəsini tənzimləyir. Sosial hüquq normalarının köməyi ilə sosial sferanın və insanların sosial müdafiəsinin hüquqi tənzimlənməsi həyata keçirilir. Sosial sferada islahatların aparılması, sosial hüquqa istinad edən və bu sferanın inkişafının konseptual istiqamətlərini həyata keçirən, inkişaf etmiş qanunvericilik bazasının yaradılmasını tələb edir. Bu baza, istehlakçıların azad seçimini, xidmətlərin müvafiq keyfiyyətini və onlara mali olmaq imkanlarını, səmərəli təşkilini, sosial sferanın bütün fəaliyyət sahələrini inhisarlaşdırmaq ideyasından dövlətin imtina etməsini təmin etməlidir. Sosial sferanın milli hüquqi bazasının formalaşdırılmasında, zamanın süzgəcindən keçmiş beynəlxalq normaların əsas müddəaları da nəzərə alınmalıdır. İnsan hüquqları sahəsində hamı tərəfindən qəbul edilmiş beynəlxalq norma və standartlar, İnsan hüquqları Ümumi Bəyannaməsində, Beynəlxalq vətəndaş və siyasi hüquqlar Paktında, Beynəlxalq iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar Paktında, Qadınlara münasibətdə bütün ayrı-seçkilik formalarının aradan qaldırılması Konvensiyasında, Uşaq hüquqları Konvensiyasında və Uşaqların sağ qalmasını, müdafiəsini və inkişafını təmin edən Ümumdünya Bəyannaməsində, İnsan hüquqları üzrə ümumdünya Konfransında (Vyana 1993-cü il) qəbul edilmiş Vyana Bəyannaməsində və Fəaliyyət proqramında, Əlillərə bərabər imkanların yaradılmasının Standart Qaydalarında, Qocalıq problemlərinə dair Beynəlxalq Fəaliyyət Planında və bir sıra digər sənədlərdə şərh edilmişdir.

Məhz bu beynəlxalq sənədlər, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə sosial sferanın milli hüquqi rejiminin yaradılmasının və təkmilləşdirilməsinin əsasını təşkil edir.

Sosial hüquqların tənzimlənməsinin əsas aspektləri, qəbul edilmiş və qəbul edilməyə hazır olan Vətəndaşların sağlamlığının mühafizəsinə dair Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Əsaslarında, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində, Nigah və ailə Məcəlləsində, "Təhsil haqqında", "Əhalinin məşğulluğu haqqında", "Əmək pensiyaları haqqında", "Yaşayış minimumu haqqında", "Sosial sığorta haqqında", "Ünvanlı dövlət sosial yardımı haqqında", "Qaçqın və məcburi köçkünlərin statusu haqqında" və bir sıra digər qanunlarda təsbit edilmişdir. Bununla yanaşı, yalnız sosial sferanın iri sahələrinin fəaliyyətini tənzimləyən qlobal aktlar deyil, eyni zamanda, sferanın fəaliyyətini reqlamentləşdirən xüsusi qanunlar və ya qanuna əlavə aktlar da lazımdır.

Milli Məclisdə sosial siyasət daimi komissiyası yaradılmışdır ki, sosial siyasət daimi komissiyası dövlətin sosial siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçirilməsinə dair qanun və qərar layihələri üzrə aparıcı daimi komissiyadır.

Sosial siyasət daimi komissiyası:

- sosial inkişaf, əmək, məşğulluq, insanların, xüsusilə qaçqın və məcburi köçkünlərin sosial problemləri, ailə, qadın və uşaq məsələləri, gənclər, bədən tərbiyəsi və idman, turizm, səhiyyə, sanitariya, sosial təminat və sığorta sahələri üzrə, sağlamlığın mühafizəsi sahəsində dövlət siyasətinin formalaşdırılmasına aid qanun layihələrini hazırlayır və ya təqdim olunmuş qanun layihələrinə dair rəy verir;

- Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin və ya Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi sədrinin tapşırığı ilə qanun və qərar layihələrində sosial müdafiə məsələlərinə dair rəy verir.