Bazarın mahiyyəti, quruluşu və vəzifələri



Yüklə 21,97 Kb.
səhifə1/4
tarix29.04.2022
ölçüsü21,97 Kb.
#86247
  1   2   3   4
New Microsoft Word Document


Bazarın mahiyyəti, quruluşu və vəzifələri

Iqtisadi mənada bazar, əmtəə istehsalının zəruri tərkib hissəsi, əmtəələrin satın alınması (P – Ə) və satılması (Ə – P) ilə əlaqədar olan sövdələşmələrin toplusudur. Başqa sözlə, bazar əmtəə istehsalına xas olan bütün qanun və kateqoriyalarla (rəqabət, tələb, təklif, konyuktura və i. a.) səciyyələnən, onları özündə birləşdirən iqtisadi anlayışdır. De­mə­li, bazarın yalnız məhsulların və xidmətlərin istehlak-çılara çatdırıl­ması ilə «məşğul olan struktur» kimi səciyyə-ləndirilməsi onun məna­sı­nın məhdudlaşdırılması deməkdir. Bazar, həm də təkrar istehsal prose­si­nin fasiləsizliyinin və istehsalçılarla istehlakçılar arasında etibarlı əla­qə yaradıl-masının təmin olunmasında tənzimləyici rol oy­nayır. Bazarda baş verən əmtəə və pul tədavülünün iqtisadi mənası da məhz bundan ibarətdir.


Beləliklə, bazarı aşağıdakı variantlarda göstərildiyi mənalarda səciyyələndirmək olar. Bazar: 1) Əmtəə istehsalı və tədavülü qanunları əsasın­da təşkil olunan mübadilə – əmtəə mübadiləsi – münasibətlərinin toplu­sudur; 2) Alıcı-larla satıcılar arasında qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmi, tələblə təklif arasında nisbətin meydana çıxdığı «yerdir»; 3) Ölkə daxi­lin­də və ölkələr arasında istehsalçılarla istehlakçıları bir-birinə bağla­yan mübadilə dairəsidir; 4) Əmtəələrin satın alınması (P – Ə) və satıl­ması (Ə – P) ilə əlaqədar olan sövdələşmələrin toplusudur.
Bazar ilk dəfə xırda əmtəə istehsalı şəraitində gündə-lik tələbat məhsullarının reallaşdırıldığı sadə formada mey-dana gəlmişdir. Iqtisadi inkişafın sonrakı mərhələlərində əmtəə tədavülü dairəsi görünməmiş də­rəcədə genişlənmiş və bunun nəticəsində istehlak malları və investisiya əmtəə-lərinin, iş qüvvəsinin, qiymətli kağızların və xarici valyu-taların, elmi-texniki tədqiqatların alınıb-satılması ilə məşğul olan bazarlar sistemi meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. r. Bütün bunlara əsasən ba­zarın quruluşunun aşağıdakı kimi olduğunu demək olar: 1) Işçi qüvvəsi bazarı; 2) Maliyyə bazarı (ssuda – borc kapital-ları bazarı); 3) Inves­tisiya əmtəələri bazarı; 4) Istehlakçılar bazarı; 5) Xidmətlər bazarı; 6) Tex­nologiya bazarı; 7) Intellektual mülkiyyət ünsünləri bazarı.
Ərazi hüdudları – coğrafi mövqeyinə və baş verən iqtisadi ha­di­sələrin miqyasına görə bazarlar yerli (bölgə, şəhər, kənd), daxili (mil­li), xarici (beynəlxalq) bazarlara, bir qədər də konkretləşdirsək, ayrı-ayrı əmtəə qrupları (istehlak malları, istehsal təyinatlı əmtəələr və ya ha­zır məmulatlar), yaxud da əmtəə növləri (parça, ayaqqabı, metal, dəzgah və i. a.), sahələr (avtomobil, neft, pambıq, üzüm və i. a.), ölkə­lərarası və s. olduğunu demək olar. Bazarları, həmçinin bazar müna­si­bətlərinin inkişaf səviyyəsinə və iqtisadi təyinatlarına görə də fərqlən­dir­mək mümkündür.
Bazarın bu növləri bir sistem daxilində öz aralarında qarşılıqlı əlaqədədirlər və bir-birilərinə təsir göstərirlər. On-ların hər hansı birində baş verən pozuntular və ləngimələr həmin zəncirvari prosesdə başqa­la­rı­na da təsir edir.
Cəmiyyətdə formalaşan bazar münasibətləri təsərrü­fat həyatı­nın bütün sahələrinə təsir edir və: 1) Informasi­ya­vermə; 2) Vasitəçi­liket­mə; 3) Qiymətəmələgətirmə; 4) Tən­zim­ləmə və 5) Sağlamlaşdırma vəzi­fə­lərini yerinə yetirir.
Bazar, istehsalın iştirakçılarına qiymətlərin, kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi, bazara gətirilən əmtəə və xidmətlərin miqdarı, çeşidi və keyfiyyəti haqqında obyektiv informasiya verir.
Kortəbii surətdə meydana çıxan əməliyyatlar, bazarı, külli miq­darda informasiyaları toplayıb «işləyən», onun əhatə dairəsi haq­qında ümumi məlumat verən nəhəng kom-püterə çevirir. Bu, hər bir mü­əs­sisəyə, özünün xüsusi isteh-salını bazarda daim dəyişən şəraitlə mü­qa­yisə etməyə imkan verir.
Bazarın ən mühüm vəzifələrindən biri də onun tənzimləyici funksiyasıdır. Bu, bazarın, iqtisadiyyatın bütün sahələrinə, birinci növ­bədə istehsala təsir göstərməsi ilə əla-qədardır. Bazar P. Samuelson tərə­findən müəyyən edilmiş: «Nə istehsal etməli?», «Kimin üçün istehsal etməli?», «Necə istehsal etməli?» suallarına cavab verir. Həm də, bazarı rə-qabətsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Belə ki, sahəda-xili rəqabət məhsul vahidinə çəkilən xərclərin aşağı salınma-sı, əmək məhsul­darlı­ğı­nın yüksəldilməsi, texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, məhsulların key­fiy­yətinin yaxşılaşdırıl-ması üçün stimul yaradırsa, sahələrarası rəqabət kapitalın bir sahədən digərinə axması yolu ilə iqtisadiyyatın optimal qu­ruluşunu formalaşdırır, perspektivli sahələrin inkişafına şərait yara­dır.
Bazarın tənzimlənməsində tələblə təklif arasındakı nisbət mü­hüm rol oynayır. Qiymətlərin artması istehsalın genişləndirilməsinə, aşa­ğı düşməsi isə ixtisar olunmasına işarədir.
Müasir dövrdə iqtisadiyyat təkcə «gözəgörünməz əl»in kömə­yi­lə deyil, həm də dövlət tərəfindən müxtəlif iqtisadi «vasitələrdən» isti­fa­də olunmaqla idarə edilir. Lakin buna baxmayaraq bazarın tənzimlə­yi­ci, iqtisadiyyatda tarazlayıcı rolu yenə də qalmaqdadır.
Bazar mexanizmi xeyriyyəçilik sistemi deyildir. O, sosial bəra­bər­sizliyə, təbəqələşməyə şərait yaradır. Bazar, rəqabətin köməyilə icti­mai istehsalı iqtisadi cəhətdən qeyri-sabit, həyatda özünü doğrultmayan təsərrüfat vahidlərindən təmizləyir, daha çox səmərə verən, təşəbbüs­kar, bacarıqlı, zirək təsərrüfat vahidlərinə isə «yaşıl işıq» yandırır. Bu­nun nəticəsində iqtisadi vahidlər üzrə ümumilikdə orta sabitlik səviy­yə­si nəinki saxlanılır, hətta yüksəlir.
P. Samuelsonun tədqiqatlarına görə ABŞ-da bütün pərakəndə satış mağazalarının 1/3 hissəsindən yarısına qədəri açıldıqdan sonrakı üç il ərzində öz fəaliyyətini dayandırır. Kiçik biznesin orta ömür müd­dəti 6 ildən yuxarı həddi aşmır, hətta bəzi hallarda iri firmalar da rə­qa­bət mübarizəsində məğlub olurlar. Aydın məsələdir ki, istehsalın və kapitalın ictimailəşdirilməsinin gücləndiyi bir şəraitdə inhisarlaşdırma bazarın sağlamlaşdırma vəzifəsinin dəyişməsinə səbəb olur.
Beləliklə, bazar çox mürəkkəb vəzifələri yerinə yeti-rir. Və ba­zar münasibətlərinə geniş meydan verilməsinin nəticəsidir ki, inkişaf et­miş ölkələrin iqtisadiyyatı dinamik inkişaf edir, istehlakçı bazarları fa­si­ləsiz olaraq əmtəələrlə doldurulur, mövcud ehtiyatlardan demək olar ki, səmərəli istifadə edilir.


Yüklə 21,97 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə