20 ________ Giriş
sübut edirdi (356, 93-99; 197, 35)
Bu baxımdan «Şərqi-Hind» şirkətinin
nümayəndəsi
Edmondzun 1820-ci ildə türkmanların yaşadığı əraziyə
səyahəti də maraq doğurur: «Saat 8.20-də Quruçaya çatdıq.
Burada Bayat türkmanlarının çadırları vardı. Əşirətin
başçısı, bəzən «Qaraquş bəy» adlanan Həsən bəy gəlib
məni yeməyə dəvət etdi. O, Xorasanda Böyük Bayat
əşirətinin mövcudiyyətindən yaxşı xəbərdar idi. Lakin
əşirət qollarının ilk dəfə olaraq nə vaxt bu ölkəyə gəldikləri
tarixi müəyyənləşdirə bilmədi» (343, 267).
İraq türkmanlarının nə zaman və haradan köçərək
burada məskən salmaları barədə müxtəlif tarixi faktlara
rast gəlirik. Əksər tədqiqatçılar onların əsasən
Azərbaycandan köçüb getdiklərini qeyd edirlər.
Biz о fikirdəyik ki, erkən orta əsrlərdən başlamış XVI
əsrin ortalarına qədər və sonralar da müəyyən dövrlərdə
İraq türkmanları ilə bütöv
bir ərazidə, bir bayraq altında
yaşamış, sonralar müəyyən ictimai-siyasi səbəblər üzündən
parçalanmağa məruz qalmışıq. Son zamanlar İraq-türkman
və Azərbaycan tarixinə dair sanballı tədqiqatlar işıq üzü
gördükcə bu qənaətimiz daha da möhkəmlənmişdir (27;
59; 141; 305; 357).
Bununlala belə, qanlı müharibələr, siyasi məqsədlər və
başqa səbəblər üzündən müəyyən axınların olduğunu da
inkar etmirik.
Ərəb tarixçisi Təbəri və prof. Sübhi Saatçı türklərin
İraqa ilk gəlişinın 54 hicri ilinə təsadüf etdiyini göstərirlər
(356, 167; 20l
a
, 20).
Türk alimi, professor S.Buluç da bu məsələyə öz
münasibətini bildirir: «Hicrətin ilk yüzillərində
Azərbaycan türkləri Təbriz-Sultaniyyədən
keçib Kərkük
yörəsinə yerləşirlər» (353, 109).
Kərkük folklorunun janrları janrları 21
Kərküklü tədqiqatçı Şakir Sabir bu xalqra İraqda
məskən salmasının VII əsrdə başladığını və miladi 745-ci
ildə Bağdadda artıq onların məhəllələrinin yarandığını
göstərir (360, 37, 39).
XII-XIII əsrlərdə yaşamış ərəb tarixçisi İbn-əl-Əsir
yazmışdır: «1045-ci ildə çoxlu Azərbaycan türkləri Əbu
Mənsur Bəktaş və Əbu Əli ibn Dəhqanın rəhbərliyi ilə
İraqa köçərək Tiləfər, Mosul və оnа bitişik bölgələrdə
məskən salmışlar» (345, 136).
Tanınmış iraqlı tədqiqatçı Mustafa Cavad «İraqda
türklərin tarixi» adlı əsərində türklərin İraqa axınının
başlanğıcını hicri 32-ci ilə aid edir və bu axınları yeddi
mərhələyə bölür. Əməvilər, xüsusən də Abbasilər
dövründə
İraqda türklərin nüfuzunun artdığını,
mövqelərinin möhkəmləndiyini qeyd edərək onların
atıcılıqda məharətli,
müharibədə cəsarətli, çətinliklərdə
səbirli olduqlarına görə orduda əsas qüvvəyə
çevrildiklərini göstərir. Mustafa Cavad dördüncü mərhələ
hesab etdiyi Səlcuqlar dövründə İraqa minlərcə oğuz
türklərinin daxil olduğunu, İraqda köklü halda yerləşərək
Türkman xanlıqlarını, о cümlədən Mardin ətrafında
Artıqlılar,
Mosul Atabəyləri, Ərbildə Zeynalabdinlilər,
Kərkükdə Qıpçaqlar, Diyar-bəkrdə Qara Aslanlılar -
Dağıstan və Azərbaycan xanlıqları qurduqlarını qeyd edir.
Tədqiqatçının fıkrincə Qara Təpə və Daquq tərəflərdə
məskən salan Bayatlar İraqa dördüncü mərhələdə daxil
olmuşlar. Cəlairilər və Teymurılər zamanındakı axın
beşinci mərhələyə aid edilir. Mustafa Саvad
Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövrünü altıncı
mərhələyə daxil edir. Yeddinci mərhələ isə Səfəvilər
dövrü hesab olunur (352, 59-61, 279-282).
"Prof. Sübhi Saatçı bu axınları səkkiz mərhələyə bölür
22 G i riş
və sonuncu mərhələni «Osmanlı dönəmi» adlandırır (20l
a
,
31-106).
Kərküklü tədqiqatçı Erşad Hürmüzlmün göstərdiyinə
görə ən böyük türkman dalğaları İraqa
Toğrul bəyin
vaxtında (1040-1063) girmişdir. Miladi 1055-ci ildə
onların sayı lap çox idi. Bu vaxt və sonralar türkmanların
İraqa davam edən köçləri ölkənin quzey bölgəsini türk
vətəni halına gətirmişdi (357, 25).
Onu da inkar etmək olmaz ki, 1136-cı ildə Şəmsəddin
Eldəniz Azərbaycanda hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra və
sonralar onun oğulları Məhəmməd Cahan Pəhləvan və
Qizıl Arslanın hakimiyyəti dövründə İraqla əlaqə çox
qüvvətləndi (256, 53, 58; 59, 51).
Şəmsəddin Eldənizin vaxtında İraq və Azərbaycan
ordusu da, dövlət də bir bayraq altında birləşmiş, xalq
əmin-amanlıqla yaşamağa başlamışdı (27, 127). O,
vaxtaşırı gah İraqda, gah da Azərbaycanda olurdu. 1175-ci
ildə İraqdan Azərbaycana
gələn və az sonra Naxçivanda
vəfat edən (27, 127, 133) Eldənizin oğlanları Cahan
Pəhləvan da, Qızıl Arslan da İraqın, Azərbaycanın,
Arranın, Reyin, İsfahanın, Həmədanın və başqa
vilayətlərin mütləq hakimi idi (59, 74). İndi türkmanlar
yaşayan Daquq, Ərbil, Kərkük və s. daxil olmaqla
Atabəylər dövründə Gəncə, Naxçivan, Təbriz və başqa
şəhərlər də bir bayraq altında birləşirdi (59, 234, 238; 27,
134).
Son Abbasi xəlifəsinin 1258-ci
ildə edam
edilməsindən sonra Bağdad başda olmaqla bütün ətraf
şəhər və kəndlər Azərbaycanın əyalətinə çevrilərək onun
tabeliyinə keçmişdi (38, 73). О vaxtdan Bağdad ətrafında
Kərkük, Mosul, Ərbil və s. şəhər və qəsəbələrdə yaşayan
azərbaycanlılarla Güney və Quzey azərbaycanlılan ara-
Kərkük folklorunun janrları 73
sında əlaqə daha da genişlənir. Bu əlaqə XIV əsrdə
Cəlairilər, XV əsrdə Qaraqoyunlular və Ağqoyunluların
dövründə daha da qüvvətlənmişdi. Qaraqoyunlu dövləti
Azərbaycan, Ermənistan, Qərbi İran, İraq, Kürdüstan və s
əraziləri əhatə edirdi. Paytaxtı Təbriz idi. Əsas şəhərləri
Təbriz, Marağa, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Bağdad,
Ərzincan və s. idi (24, 54). Ağqoyunlular,
xüsusən də
Uzun Həsənin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın Kür
çayina qədər bütün torpaqları, Qarabağ mahalı, Ərəb İraqı,
Əcəm İraqı, Fars və Xorasan sərhədlərinə qədər bütün
torpaqlar, Ərzincan və s. daxil olmaqla ona tabe idi (15,
221; 120, 81; 121, 62; 350, 3; 141, 97, 172).
Təsadüfi deyildir ki, Uzun Həsən Avropa dövlət
başçılarına göndərdiyi məktubda xüsusi qeyd edirdi: «...
İraq, Hindistanın qapılarına qədər bütün Fars, ...
Mazandaran, Gilan, ... Azərbaycan, Bağdad - hamısı
mənim torpaqlarımdır. Mən bu yerlərin hökmdarıyam»
(141, 103).
Maraqlıdır ki, ingilis tədqiqatçısı S.Lonqriq Uzun Hə-
sənin vaxtında ölkənin paytaxtının
yayda Təbriz, qışda
Bağdad olduğunu göstərir (349, 20).
Babası Uzun Həsənin vaxtında olduğu kimi, Şah İs-
mayıl Xətai dövründə də İraqla Azərbaycanın bir bayraq
altında birləşməsi və vahid Azərbaycan yaratmaq məqsə-
dilə 1506-cı ildə Şah İsmayılın Bağdadı tutması Osmanlı
sultanlığını çox narahat edirdi. Osmanlı sultanlığı Səfəvi
dövlətinin qüvvətlənməsindən çəkinirdi. Odur ki, böyük
quvvə toplayıb Səfəvilərə qarşı müharibəyə girişdi və
tarixdə məşhur olan Çaldıran vuruşunda qalib gəldi (305,
143). Məğlubiyyət Səfəvi dövlətini böyük itkilər vermək
məcburiyyətində qoydu. Həmin itkilərdən biri də Bağda-
dadın əldən getməsi idi.