Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 I fəsil İNANCLAR. Azərbaycanda xalq arasında sınama, yozum, yozma, inanc, inam adları ilə tanınan bu janr İraq- türkman folklorunda inanc kimi tanınır (149, 96; 197, 191). Professor A.Nəbiyev inanclara İraq-türkman folkloru üçün də məqbul sayıla biləcək tərif vermişdir: «İnanclar sınamalar nəticəsində qətiləşən hökmlərin bədii ifadəsidir» (162, 49, 162 a , 312). İnancları İraq-türkman folklorunda aşağıdaki kimi qruplaşdırmaq olar: Məişət və mərasimlərlə, təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı inanclar, astral təsəvvürlər və əsatiri görüşlərlə bağlı inanclar. Astral təsəvvürlər və əsatiri görüşlərlə əlaqədar olan inanclar, əsasən, Ay, ulduz, digər səma cisimlərinə inamın nəticəsində yaranmışdır. Məsələn, bir ulduz axanda yer üzündə kiminsə ömrünün sona yetdiyini düşünürlər. Çünki insan rahlarının ulduzlarla bağlı olduğuna inamırlar. İraq- türkman folklorunda geniş yayılan «Leyli və Məcnun» əfsanəsi də bu mətləbdən xəbər verir. Əfsanədə deyilir ki, Leyli və Məcunun öldükdən sonra onaların ruhları uçur və səmada iki parlaq ulduza çevrilir. Bu ulduzlara xalq arasında «Leyli və Məcnun» deyirlər. Etiqada görə bu ulduzlar ildə bir dəfə biri-birinə yaxınlaşır və qovuşurlar. Kim onların qovuşmasının şahidi ola bilsə mal, dövlət, mənsəb sahibi olar, arzusuna qovuşar (117, 81-82). Maraqlıdır ki, buna bənzər əfsanəyə Azərbaycan folklorunda da təsadüf edilir. Əfsanədə göstərilir ki, biri- birini dərin məhəbbətlə sevən iki gənc - Venera ilə Mars ulduza dönmüş, taleyin qisməti ilə ayrı düşmüşlər. Klassik ədəbiyyatımızda Zöhrə və Müştəri kimi tanınan bu əfsanə qəhrəmanları ildə bir dəfə Novruz bayramında, gecə saat 12-də görüşürlər. Yaradana itaət edən, ona sidq-qəlblə qulluq göstərən mömin bəndələrdən kim onların görüşdüyünün şahidi olsa, bütün arzularına çatır (271; 61, 122 b ). Kərkük folklorunun janrları 37 Ayla bağlı inanclar da maraq doğurur. Məsələn, əgər bir şəxs əvvəl hilal, sonra gözəl sifət görərsə, bütün ay boyu xeyir-bərəkət tapacağına inanırlar. Ayın hilal vaxtı dua oxuyur və deyirlər: «Səni gördük, xeyir-bərəkət tapacağıq». Əgər hilal açıq-aydın olsa, о ayın bütün insanlar üçün xeyirli olacağına inanırlar. İraq-türkman folklorunda suyun müqəddəsliyinə inam da geniş yayılıbdır. Onlar da suya and içirlər. Azərbaycanda olduğu kimi, Kərkük dolaylarında da su kultu ilə əlaqədar yaranmış inam və etiqadlar çoxdur. Səfərə çıxanın arxasınca su atırlar ki, yolu uğurlu olsun. Burada da su aydınlıq rəmzi sayılır. Eləcə də birinin günahını yumaq üçün başına qırx çanaq su tökürlər. Onda günahından keçiləcəyinə inanılır (72). Qırxı çıxan körpə və ana da su ilə рак edilir. Bu adətə «qırx çıxarmaq» deyilir. Sudan qırx ovuc götürülür, ana və körpənin başından tökülür və bununla da onların рак olduğuna inanılır. Məişət və mərasimlərlə bağlı inanclar daha çoxdur. Səfərə çıxarkən və ya görülməsi düşünülən bir iş barədə danışarkən birisi bir kərə asqırarsa, «Səbr gəldi, gözlənilsin, səbr edilsin», iki kərə asqırılarsa: «Cağat gəldi, xeyirlidir" - deyə yola çıxarlar. Sevmədikləri adam yola Çixanda arxasınca daş atarlar. Belə olan halda onun bir daha dönməyəcəyinə inanırlar. Yəqin ki, «Arxasınca sapand daşı» və ya «Arxasınca qara daş» ifadəsi də elə bu inancla əlaqədar yaranmışdır. Maraqlıdır ki, göz səyriyəndə bir fənalıq baş verəcəyinə inam da qədimdən qalmadır. Buna hələ «Kitabi-Dədə Qorqud»da təsadüf edilir. Burada Dirsə xanın arvadı, oğlu Buğacın ovda başına bir hadisə gəldiyini, daha doğrusu, ölümcül yaralandığını duyaraq deyir: İki vardın, bir gəlürsən, yavrum qanı? Qara gərdunda bulduğum oğul qanı? Çıxcsın bənim kor gözüm, a Dirsə xan, yaman səgrir (136, 36). 38 I fəsil Kərkük dolaylarında məişət və mərasimlərlə bağlı yaranan inancların bir qismi nikah, ev-eşik, səfərdən dönmə və s. ilə əlaqədar meydana gəlmişdir. Burada insanların ilkin təsəvvürlərində uğur və uğur- suzluq anlayışları ilə bağlı inamlar da geniş yayılmışdır: Salı (şənbə) günü taraş olmaq (bu gün yəhudilərin günü hesab edilir), uşağın beşiyini boş yırğalamaq (uşağın başı və ya qarnı ağrıyar), qırxlı uşağın yanında ağlamaq (fəna iş baş verər), birinin libasının düymələrini əynində olarkən tikmək (böhtan atarlar), gecə güzgüyə baxmaq (qəribliyə düşər), gecə vaxtı ev süpürmək və s. uğursuz sayilır. Eləcə də axşam vaxtı qonşudan qazan gətirmək uğursuz hesab edilərmiş. Bu inancın yaranması, qədimdən gecə vaxtı qazanın əksər hallarda ölü yumağa lazim olan suyu qızdırmaq üçün gətirildiyi adətilə əlaqələndirilir (197, 191). Ümumiyyətlə, qədimdən bəri qara rəng şər qüvvələrlə bağlı hesab edilmişdir. Nağıllarda qara qoç, qara ilan, Qara vəzir, dastanlarda Qara keşiş, qara sevda (axırı ölümlə nəticələnən məhəbbət) və s. Qara rənglə bağlı məsələ öz əksini «Kitabi-Dədə Qorqud»da da tapmışdır. Ziyafət vaxtı oğlu olanı ağ otaqda, qızı olanı qızıl otaqda, uşağı olmayanı isə allahın qarğışına tuş olmuş, şər işlərinə görə cəza almağa layiq adamlar hesab edərək qara otaqda əyləşdirib, altına qara keçə salıblar (136, 34, 132). Maraqlıdır ki, Kərkük dolaylarında axşamlar qonşuya ağ rəngli bir nəsnə verilməzdi. Bu, şər qüvvələri sevindirmək demək olardı. Odur ki, ağ nəsnə göndərən evin fənalığa uğrayacağına inanırdılar. Bu səbəbdəndir ki, qonşuya verilən südün içinə bir parça kömür atılar, yu- murta azacıq qaralanıb sonra verilərmiş (255, 14). Doğuşla bağlı «Al aparmaq» inamı da Kərkük dolay- lanrıda çox güclü olmuşdur. Azərbaycanda Al, Hal, Al arvadı, Hal arvadı, Al anası, Al qarısı, başqa türkdilli xalqlarda Al, Albıs, Almıs, Kərkük folklorunun janrlar 39 tanınan (273, 107) bu mifik obraza Kərkük dolaylarında Al, Al nənəsi deyirlər (255, 55, 197, 190). Kərkük dolaylarında xalqın bu qədim inam və etiqadının izinə atalar sözündə də düşürük: «Talesiz uşağın nənəsini Al aparar». Xalqın bu qədim inamı ilə bağlı folklorşünas İ.İbrahimovun gəldiyi nəticə də diqqəti cəlb edir: «Tədqiqat göstərir ki, ibtidai azərbaycanlraının təsəvvüründə kainat gözəgörünməz xeyir və şər qüvvələrlə dolu imiş. Guya ki, bu qüvvələr arasında daimi bir mübarizə gedirmiş. Belə şər qüvvələrdən biri də guya ki, «Hal», yaxud «Hal arvadı» imiş. Etiqada görə «Hal» insan nəslinin art-masına mane olur, yeni doğmuş zahı qadınların ürəyini, ciyərini çıxarıb suya atır, bununla da qadının və yeni doğulmuş uşağın ölümünə səbəb olurmuş... Xalq içərisində yaşayan adətlərdən anlaşılır ki, «Hal» ilə mübarizədə metaldan bir vasitə kimi istifadə edilir. Doğuş zamanı qadının ətrafında icra edilən mərasimə bənzər adətlər, «Hal»ları qovmaq və bununla da doğumu asanlaşdırmaq məqsədi ilə mis qabları bir-birinə döymək, suyu qılıncla-maq, qadının yanına metal alətlər qoymaq və sairədən ibarət olur. Şübhəsiz, bunlar yeni kəşf edilmiş metalın qüdrətinə sığınmağın və ona ehtiramın nəticəsidir. Hətta rəvayətə görə, «Hal»ı ram etmək üçün onun paltarına bir iynə sancmaq kifayət edərmiş» (119, 134). Bu söziərə qüvvət kimi onu da qeyd etmək olar ki, həmın etiqad başqa yerlərdə olduğu kimi, Azərbaycanın Qorb zonasında yerləşən Tovuz rayonunun Düzqınxlı kəndində də XX əsrin 40-cı illərində çox güclü idi. Qo- num-qonşuda hamilə qadının doğuşu başlayanda biz uşaq- lar əlimizdə iynə-sancaq, dəmir parçaları о həndəvərdə olan çay göl və hovuzun yanına toplaşar, hərdən suyu Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|