BəXTİyar tuncay

xarşılı sif. - əks, zidd

xarşılıayaxlı (-lar, -larğa) ism. və sif. – qarşı ayaqlı, antipod. Bir-birilərinə tam qarşı məntəqələrdə yaşayanlar. Qədim filosoflar arasında yayğın olan bir fikrə görə, yer kürə şəklində olduğundan onun müxtəlif tərəflərində yaşayan “antipodlar” biri-birilərinə ayaqlarını çevirmiş haldadırlar. Albanlar da bu fikirdən çıxış edərək latın mənşəli “antipod” kəlməsini öz dillərinə məhz bu cür tərcümə etmişlər. Doğrudur, hələ çox qədim zamanlarda Lukretsi, Plutarx və Plini kimi filosoflar bu fikrə qarş çıxmışlar. Alban filosofları da bu məsələdə yekdil fikrə gələ bilməmiş və daim bir-biri ilə mübahisə etmişlər. Lukretsi, Pliniy və Plutarxın fikri ilə razı olan IX əsr alban (Azərbaycan) filosofu Qriqori Hamama (Kirkor Amam) “xarşılıayaxlı”ları cinlərlə birlikdə (antipodları) xəyali varlıqlar kateqoriyasına daxil edir: Uçünçi aytılır eutiun ki, atıdır da barlıxı işkillidir neçik cinlər da xarşılıayaxlılar da yolduzsuz kök da özgə bularğa oxşaşlar. Üçüncülər cin, antipod, ulduzsuz göy və bunlar kimi adları olan, özlərinin isə mövcudluğu şübhə doğuran varlıqlardırlar.

xarşılıx (-nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ın, -larından) // xarşilik (-tən, -indən) ism. - əkslik, ziddiyyət

xart (-nınq, -qa, -nı, -tan, -ı, -ın, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -larınqa, -larınqdan, -ları, -larına, -ların, -larından) ism. – qoca: Xartları kermənninq. Şəhərin qocaları. Xartnı baduhasel etməgəysen, yoxsa övündür, nemik atanqnı, igitni – neçik xardaşnı; xarılarnı – nemik analarnı igit xatınlarnı – neçik xızxardaşlarnı, aruvlux bilə (1 Тim 5: 1). Qocanı məzəmmət ermə, təmiz ürəklə təqdir et atan kimi, gəncləri kiçik qardaşların kimi, qarıları anan kimi, gənc qızları bacıların kimi.

xartay ~ (-ma, -dım, -dı, -ıpsen, -ıp edi, -ırmen, -ıyırmen, -mıyır edi, -sa, -ğan, -ıp, -ğınça) fel. – qocalmaq: Çax axarğınça da xartayğınça, Tenqrim menim, xoymağın meni // Ax saçlı bolma da xartayma, Tenqrim menim, xoyma meni (Məz. 70/71: 18). Yaşa dolub saçıma dən düşənə qədər ey Tanrı, məni tərk etmə.

xartaylıx Bax: xartlıx

xartaymasız sif. – qocalmayan: Menqilik tinçlixtə türüptirlər xartaymasız da köktəgi uçmaxqa yettilər. Onlar qocalmanın olmadığı göydəki cənnətdə əbədi dinclik tapdılar.

xartaymaxsız Bax: xartaymasız

xartla ~ fel. – qocalmaq: Xaçan ki xartlasalar. Nə vaxt ki qocalacaqlar.

xartlan ~ Bax: xartla ~

xartlıx (-nınq, -qa, -nı, -ta, -ım, -ımnınq, -ıma, -ı, -ına, -ın, -ında) ism. – qocalıq: Xaydadırlar alar, xaysı aytıyırlar ki, igitliktən saşma kerək ki, xartlı ata saşmağay da alar, xaysı aytıyırlar: “Kim ki igitliktə friştədir, ol xartlıxında şaytan bolur”? Hanı o şəxslər ki, qocalıqda şeytanlaşılmaması üçün gənclikdə onunla yola getmək lazım olduğunu bildirir və belə deyirlər: “Gəncliyində mələk olan, qovalanda şeytana çevrilər.

xaruv ism. – cavab (qisas, intiqam anlamında): Yürəklənməsənsiz yazıxlarım üçün, Biyim, da xaruv etmə manqa, xaysı ki xulunqdan yaratılıpmen (da közdən salma yaratılganınqnı). Çoxsaylı günahlarıma görə mənə qəzəblənmə, ya Rəbbim, məndən qisas alma, çünki mən Sənin qulun kimi yaradılmışam və məni öz gözlərin önündən qovma.

xas sif. (ər) – saf, təmiz, qarışıqsız: Xas ipək. Saf ipək (təmiz ipək).

xasap ism. (< azərb.< frs.) – qəssab

xasapçı Bax: xasap

xasapxana ism. (< azərb.< frs.) – qəssabxana

xasəvət ism. (ər) – narahatlıq, qəm, qüssə, kədər: Yalğız bu xaçni kerək yürütkəy çax ölümgə deg da bolma xasəvəttə. Yalnız bu xaçı o (Каin) ölnə qədər daşımalı və daim qəm-qüssə, kədər içində qalmalı idi.

xasır ism. – həsir

Xas-Xatun x. ism. – albanlar arasında yayğın qadın adlarından biri

xasna Bax: xazna

xast et ~ (-ərlər edi, -iyirmen, -kəy, -kən) fel (< azərb.< ər.) – qəsd etmək: Xarib bolğaylar da yaşına-yaşına kezgəylər alar, ayaxlarıma menim közətkəylar, neçik da xast etərlər edi boyumnu (boyuma) menim // Yat bolsunlar da yaşına yürüsünlər anlar, ökçəmə baxsınlar, neçik baxarlar edi boyuma menim (Məz. 56/57: 7).

Yolumda tələ qurub canıma qəsd etdilər,

Mənə qazdıqları quyuya özləri düşdülər.

xasta (-men, -dır, -nınq, -ğa, -nı, -dan, -sı, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -ların) // asta // hasta ism. (< azərb.< frs.) – xəstə: Xaysı inanır, yemə barçanı da kim xastadır, pancar yesin (Rom. 14: 2). Digərləri isə inanırlar ki, hər şey yemək olar, amma xəstələr yalnız tərəvəz yeməlidirlər. Anınq üçündür sizinq aranqızğa köp xastalar da aruvsuzlar da artıx alardırlar ki, ölüptürlər də (1 Кöр. 11: 30). Bu səbəbdən də içinizdə bir çoxları xəstə və natəmizdirlər, ölnlr də az deyildir.

xastalan ~ (-dı, -dılar, -dı da esə, -madı, -ıpmen, -ğaylar, -sa, -ğannı, -ğanlar) fel. – xəstələnmək

xastalıx (-nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ıma, -ımnı, -ımdan, -ınq, -ınqnı, -ı, -ına, -ın, -ından, -ımıznı, -lar, -larnı, -ları) ism. – xəstəlik

xaş I (-lar, -lardan) ism. – qaş

xaş II Bax: taş

xaş III ism. – xaş, kəllə-paça

xaşa ~ Bax: xaşı ~

xaşçı ism. – xaşçı, xaş bişirən və satan adam

Xaşçı x. ism. – albanlar arasında yayğın soy adlarından biri

xaşı ~ (-ma, -r edi, -yırmen) fel. – qaşımaq

xaşın ~ fel. – qaşınmaq

xaşla ~ fel. – xaşlamaq

xaşlamax ism. – xaşlama, buxarda xüsusi qaydada bişirilmiş ət yeməyi: Xaşlamaxı eti xoynınq. Qoyun əti xaşlaması.

xaşlan ~ fel. – xaşlanmaq: Barça boğunlarım bilə xaşlanğanmen. Bütün əzələlərimlə birlikdə xaşlanıram. Xaşlanıyırmen, xovurulup yamanlıxlarımdan menim. Günahlarımdan qovrulub xaşlanıram.

xaşlavuçı ism. – xaşlama ustası

xaşlı sif. – qaşlı: Yedi altun yüzük, üçüsü xaşlı. Yeddi qızıl üzük, üçü qaşlı.

xaşlu Bax: xaçlu

xaşovuç // xaşuvuç ism. – qaşov: Sekiz xaşuvuç. Səkkiz qaşov.

xaşsız sif. – qaşsız: Eki altun yüzük, biri kiçi, xaşsız. Iki qızıl üzük, biri kiçik və qaşsız.

xaşux ism. – qaşıq: On eki xaşux. On iki ədəd qaşıq.

xaşuvuç Bax: xaşovuç

xat (-tır, -ıma, -ımadırlar, -ımdan, -ınqa, -ımızğa, -ınqızğa, -ına, -ınadır, -ında, -ından, -ındandır, -larına) ism. – qat, mərtəbə, səvyyə: Eki xat bolıyırmen, bürüşiyirmen. Iki qat oluram, büzüşürəm. Tüştu ilgəri Pel bir böləki bilə da çerüvnünq xalını xat-xat ilgərtin da artxartın. Bel öz bir alayı və qat-qat cərgələri olan ordusu ilə öndən və arxadan hücuma keçdi.

xat ~ I fel. – qatmaq

xat ~ II fel. – qatılaşmaq

xatıl ~ (-ğan, -ıp) fel. – qatılmaq:

-Nedir çektiri canlarnınq adamlarnınq?

-Esli da sözlüdir, üç çonstkalı ki, sağışlamaxı çüstlü edi, suxlanmaxı da dir aruv da yaltrağan, xatılıp baylanğandır dört materialı ten bilə ortada bolmaxı bilə tınıxnınq da dır sürəti Tenqrininq (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası”na XVl əsrdə Avedik tərəfindən edilmiş əlavədən).

-İnsan ruhunun əsas xüsusiyyətləri nədir?

-О, şüurlu və sözlüdür, üç hissəlidir, yəni sürətli düşünür, maraq dairəsi təmiz və parlaqdır, dörd materiyadan təşkil olunan, daxildən canı qəfəsdə saxlayan vücudla sıx bağlıdır və Tanrının oxşarıdır.

xatılış ism. – qatılış: Dağın ayrı 42 altın çiçək yənqi eski bilə xatılış. Daha başqa 42 qızıl bəzək, yenisi ilə əskisi qarışıq.

xatın Bax: xatun

xatındagi sif. – yanındakı: Didosnunq arakəllixi üçün da özgə xardaşlar üçün xatındagi. Titin həvvariliyi və onun yanındakı qardaşları haqqında.

xatır (-ğa, -dan, -lar) ism. – qatır:

-Xaysılardırlar tomruxayaxlılar?

-Neçik at da xatır da eşək da ozgə bular kibik.

-Təkdırnaqlılar hansılardırlar?

-Bu at, qatır, eşşək və onlara kimilərdirlər.

xatış ~ fel. – qatışmaq

xatışıl ~ (mağa, -dı, -dılar, -ğay, -max, -maxtır, -ıp) fel. – qatışılmaq, qovuşmaq: Arzani et meni xatışılmağa burungi ari atalar bilə. Məni əvvəlki ata-babalarımla qovuşdurmaqla şərəfləndir məni.

xatıştır ~ (-ma, -dım, -dı, -ırlar, -ğaylar, -ğan, -maxı, -maxın, -maxından, -maxları, -ıp) // qatıştır ~ (-ma) fel. – qatışdırma: Külnü, neçik ötməkni, yedim da içkimni menim yaş bilə xatıştırdım (bulğadım) (Məz. 101/102: 10). Külü çörək kimi yedim, içkimə göz yaşlarımı qatışdırdım (buladım).

xatun (-dur, -nunq, -nınq, -ğa, -nu, -nı, -da, -dan, -um, -unq, -unqnu, -unqnı, -u, -ı, -ununq, -una, -un, -ın, -unda, -undan, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -larınq, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larından) // xatın (-nın, -ğa, -nı, -ıma, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ından, -ılarğa, -lar, -lardır, -larnınq, -larğa, -larnı, -lardan, -ları, -larınınq, -ların) ism. – qadın, arvad: Xaniça Şahanduxt xızı Sevad xannınq da xatunu Kirkor biyninq. Xanbanu Şahanduxt Sevad xanın qızı və Qriqori bəyin arvadı. Xatun almax ya ergə barma. Arvad almaq və ya ərə getmək. Xatun sövüçi. Arvadbaz.

xatunlu (-dur, -larğa) sif. – arvadı olan, evli kişi: Yoxsa xatunlularğa sımarlarmen, dügül ki men, yxasa Biy: ayırmamağa... kim ki xatunsuzdur, xayğurur Eyəsin, ki ne türlü biyənçli bolğay Eyəmizgə da kim ki xatunludur, xayğurur dünyəlikni ki, ne türlü biyənçli bolğay xatununa kensininq (1 Коr. 7: 10, 32-33). Evli olanlara isə mən əmr edirəm, daha düzgün desəm, Rəbb əmr edir: qadın ərindən ayrılmasın... Subay kişi Rəbbi necə razı salmaq barəsində düşünüb Rəbbin işlərinin qayğısına qalır. Evli isə arvadını razı salmaqdan ötrü dünyəvi işlərin qayğısına qalır.

xatunlux (-qa, -u) ism. – qadınlıq

xatunsuz sif. – arvadsız, subay kişi: Kim ki xatunsuzdur, xayğurur Eyəsin, ki ne türlü biyənçli bolğay Eyəmizgə (1 Коr. 7: 32). Subay kişi Rəbbi necə razı salmaq barəsində düşünüb Rəbbin işlərinin qayğısına qalır.

xavax ism. – qovaq, qovaq ağacı (populus alba)

xavğa ism. – qovğa, mübahisə: Zera ol xavğa dügüldür andan ki, ündədi sizni (Qal. 5: 8). Çünki bu qovğa sizi dəvət edən tərəfindən deyil.

xavğasız sif. – qovğasız: Xavğasız, yarğusuz. Mübahisəsiz, məhkəməsiz.

xavsya ~ fel. – kövşəmək

xavyar ism. – kürü

xaya (-nınq, -ğa, -nı, -da, -dadır, -dadırlar, -dan, -sı, -sından, -lar, -larnınq, -larnı, -ları) ism. – qaya: Xaya arası bolsar ya tağ arası bolsar. İstər qaya arası olsun, istərsə də dağ arası. Xayalı, tağlı yer. Qayalıq, dağlıq yer.

xayarı Bax: xayda

xaybatla ~ Bax: haybatla ~

xaybatlı Bax: haybatlı

xayda (-sen, -dır) əvz. – harada:

-Xaysıdırlar 10 könülüxləri Arisdodelninq?

-Ilgərisi barlıxtır. Ekinçi ölçövdir. Üçünçi – rəng. Dörtünçi – alğan neməsi. Beşinçi – xayda. Altınçı – ne vaxt. Yedinçi – turmax. Sekizinçi – ki neməsi bolğan. Toxuzınçı – xılmaxlıx. Onunçı – xılınmaxlıx.

-Aristotelin 10 prinsipi hansılardır?

-Əvvəlinci varlıqdır . İkinci ölçüdür. Üçüncü rəngdir. Dördüncü qavranılan şeydir. Beşinci hadadır. Altıncı vaxtdır. Yeddinci haldır. Səkkizinci hər hansı bir şeyin kiminsə olmasıdır. Doqquzuncu fəaliyyətdir. Onuncu fəaliyyətin təsdiqidir.

Esli etiyim seni da axıllı yolda, xayda da barsanq da toxtatıyım üstünqə seninq sözlərimni (Məz. 31/32: 8). Səni şüurlandırıb müdriklik yoluna yönəldərəm. Hara getsən də Sözümü təsdiq edər və xatırladaram. Xayda da bolsalar, yaxşı sağlıxta xaytqaylar kendi övlarinə. Harada olsalar da evlərinə sağ-salamat dönsünlər. Zera aytır xayda da esə, 7-inçi kün üçün bu türlü: “Da tindi Tenqri 7-inçi kündə barça işlərindən kensininq” (İbr. 4: 4). Çünki yeddinci gün haqqında belə deyilib: “Yeddinci gün Tanrı bütün işlərindən əl çəkib dincəldi”.

xayda-xayda zrf. – handan hana, vaxtaşırı, zaman-zaman

xaydan (-sen, -dır, -siz) əvz. – haradan?: Xaydan ya ne üçün? Haradan və ya nə üçün? Xaydan keldinq sen, ya oşta ol, ya ol, ya bu? Tenqridən ya Atadan. Haradan gəldin sən, ya o, ya dab bu? Tanrıdan ya Atadan.

xaydesədən zrf. – haradansa: Barça boy ki buyrux tibinə bolğay, hnazantlıxta bolğay, zera xaydesədən dügül buyrux, tek Tenqridən (Rom. 13:1). Qoy hər bir toxtasın və tabe olsun, çünki bu hakimiyyət haradansa deyil, Tanrıdandır.

xayğı Bax: xayğu

xayğır ~ Bax: xayğur ~

xayğu (-dur, -ğa, -nu, -nı, -da, -dadır, -dan, -mnunq, -mnu, -nqnu, -su, -suna, -sundan, -lar, -lardan, -larınqdan, -ları, -ların) // xayğı ism. – qayğı, narahatlıq

xayğulan ~ fel. – qayğılanmaq, narahat olmaq

xayğulu sif. – qayğılı, narahatlıq: Xaytıp nek xayğulusen, boyum, ya nek yürəkləndirirsen meni? // Hali ne üçün xayğulusen, canım menim, ya ne üçün müşxüllətiyirsen meni? (Məz. 41/42: 6).

Mənim qəlbim, niyə narahatsan?

Axı niyə bu köksümdə təlaşlanırsan?

Miskinləndim (Zabunlandım) da aşax boldum asri, kün uzun xayğulu yürüdüm (yürür edim // yüriyirmen) (Məz. 37/38: 7).

Qəddim əyilib, ikiqat bükülmüşəm,

Gün boyu qayğı içində gəzirəm.

xayğur ~ (-ma, -mağa, -ıyım, -ğın, -sunlar, -ma, -masın, -malıx, -manqız, -dum, -dunquz, -dular, -madı, -madılar, -up edim, -urmen, -ur, -ır, -urlar, -massen, -ur edim, -ur edi, -ur edinqiz, -ur esə, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyır, -ıyırlar, -ıyır edim, -ıyır edilər, -ğay, -ğaysız, -ğaylar, -mağaysen, -mağay, -magaysız, -mağaylar, -sax, -ğanına, -ğanlar, -max, -maxtır, -maxta, -maxı, -maxlar, -up; -mıyın) // xayğır ~ (-ırlar; -ıyırmen, -ıyır. -ğaylar) fel. – qayğılanmaq, narahat olmaq, deyinmək: Da xayğurmalıx, ne türlü ki xaysıları alardan xayğurdular da taspoldular anda tas etüçidən (1 Коr. 10: 10). Deyinməyin, çünki onlardan da bəziləri deyindi və məhvedici mələk onları öldürdü.

Bax manqa da işit manqa, zera xayğurdum men ağrılanğanıma menim da öçəşləndim (Məz. 54/55: 3).

Yaxşı qulaq as mənə, bir cavab söylə,

Düşüncələrim məni narahat edir,

Çaş-baş qalmışam.

xayğurmax ism. – harahatçılıq, qayğılılıq

xayğurt ~ (-manqız, -tum, -tu, -tum esə də, -tu esə, -mağay, -sam, -maxtan) fel. – qayğılandırmaq, narahat etmək

xayğusuz sif. – qayğısız: Xaytıp tezindən yeberdim anı ki, körüp anı ekinçi, fərəh bolğaysiz da men xayğusuz bolğaymen (Fil. 2: 28). Buna görə mən onu tez göndərdim ki, siz onu görüb fərəhlənəsiniz və mən də qayğısız olub.

xayil // xail ism. – razı, razlıq: Xayil bolmağan. Razı olma, razılaşma.

xayilsiz sif. – narazı

xayı əvz. – hanı?: Da aytır (aytsar) Biy: xanı (xanıdır // xayıdır // xaydadır) gurklərinqiz sizninq ki (xaysılarına ki) umsanıp edinqiz siz alarğa (Qan. 32: 37). Hanı sizin bütləriniz ki, onlara ümid edirdiniz?

xayıllıx Bax: xayınlıx

xayın I // xayn ism. – qayın. Bu kəlmə arvadın qardaşnı bildirməklə yanaşı, Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi, “ana” və “ata” sözlərinin əvvəlinə qoşilmaqla mürəkkəb söz yaradın və evli olan tərəflərin valideynlərinin digər tərəf üçün qohumluq dərəcəsini müəyyən edir: Xayın ana. Qaynana. Xayın ata - kelin atası.

xayın II sif. (< azərb.< ər) – xain, xəyanətkar: Xayın bolma. Müxalif olmaq. Tas etsərsen barçasın (tas bolurlar barçasi), xaysıları ki xayın boldular sendən // Tas etkəysen barçasın, kimlər keri boldular sendən (Məz. 68/69: 27).

Bu xainləri daha da xain çıxar,

Səndən bəraət almasınlar.

xayınla ~ fel. – xəyanətdə suçlamaq, xain adlandırmaq: Körəlməssen xayınlıxni, sen da özgəsin xayınlama. Xəyanətini görməmisənsə, xəyanətdə suçlama.

xayınlat ~ fel. – xəyanətə təşviq, xainliyə sövq, xəyanətə məcbur etmək

xayınlıx (-nı) // xayıllıx ism. – xəyanət, xainlik: Törəsizlik, yamanlıx da yazıx bar alarda (aralarına alarnınq // yazıxtır içinə alarnınq), da ne eksilmədi mahələlərindən alarnınq lixva da ustatlıx (ası da xayınlıx (Məz. 54/55: 12).

Aralarında qırğın var,

Meydanlarından hədə-qorxu və xəyanət çıxır.

xayır ism. (< azərb.< frs.) – xeyir: Xayır ola? Xeyir ola?

xayırsız sif. - xeyirsiz, şər, pis, xeyirverməz, xeyrə-şərə yaramayan: Övrətkəymen (Övrətiyim) törəsizlargə yolunqnu seninq da öktəmlər(xırsızlar // xayırsızlar) sanqa xaytqaylar (Məz. 50/51: 15).

Qoy Sənin yollarını qanunsuzlara öyrədim,

Günahkarlar Sənə sarı dönsünlər.

Saxla meni, neçik böbəkin (kirpigin) köznünq, kölgəsinə (kölegəsi tibinə) xanatlarınqnınq yapqaysen (yapsarsen) meni yüzündən xırsızlarnınq (xayırsızlarnınq // yamanlarnınq), kimlar ki zabun ettilər (çarəsizləttilər) meni (Məz 16/17: 8-9).

Məni göz bəbəyin kimi qoru,

Qanadlarının kölgəsində saxla

Məni dara salan şər insanlardan,

Ətrafımı bürüyən, canıma düşmən olanlardan.

Kel, Biy, yetiş alarğa da batal tiygin alarnı, xutxar boyumnu yamanlarnınq xılıçından da xolundan duşmannınq canımnı menim (Məz. 16/17: 13).

Ya Rəbb, qalx,

Onların önündə dayan,

Onları yerlə yeksan et.

Qılıncınla bu pis insanlardan canımı qurtar.

xayırsızlıx ism. – xeyirsizlik: Yarğulağın (Yarğula) alarnı (Yarğu et alarğa), Tenqri ki, tüştülər (tüşkəylər) sağışlarından yürəklərininq kendilərininq (sağışlarından kensilərininq); köp dinsizliklərinə (xayırsızlıxlarına) körə alarnınq sal (yıraxlatqın), zera ( ki) açığlattılar (açıttılar) seni (Məz. 5: 11).

Ey Allah, onları təqsirkar çıxar,

Qoy niyyətlərinə görə bu şər insanlar yıxılsın.

Onları saysız günahlarına görə qov,

Çünki Sənin əleyhinə qalxıblar.

xayış (-lar) ism. – qayış: Beş ax xayış yügən. Beş ağ qayış yüyən. Xayıştan xamçı. Qayışdan qamçı.

xayışğına ism. – kiçik qayış

xaymax ism. – qaymaq: İçirdim da yedirdim anı barça süt bilə da xaymax bilə da çiybal bilə. Mən ona hər cür süd, qaymaq və bal yedirtdim.

xayn Bax: xayın

xayna Bax: xaynana

xayna ~ (-nqız, -dı, -r, -r edi, xaynıyırmen, xaynıyır, xaynıyırlar) fel. – qaynamaq: Canınqız bilə xaynanqız (Rom. 12: 11). Ruhunuz qoy qaynasın. Xaynar yürək bilə. Qaynar ürəklə.

xaynana (-ma) // xayna (-sı) ism. – qaynana: Xaynana – kelin anası. Qaynana – gəlinin anası.

xaynaş ~ (-tı, -ır, -qanlar) fel. – qaynaşmaq: Alğışlağaylar anı kök da yer, tenqiz da

barça, xaysı ki xaynaşır alarda (ki teprənir içinə) (Məz. 68/69: 35).

Göy, yer, dəniz, orada qaynaşan canlılar

Qoy Rəbbə həmd oxusunlar.

xaynata (-m, -sı) – qaynata: Xaynata – kelin atası. Qaynata – gəlinin atası.

xaynavuçı Bax: xıynavuçı

xayrabedlx Bax: hajrabedlix

xayrat ism. (< azərb.< ər.) – qeyrət

xayrı sif. (< azərb.< ər.) – qeyri

Xaysar x. ism. Qeysər. Albanlar arasında yayğın olan şəxs adlarından biri.

xaysı I ism. - ərik bax: örük

xaysı II (-dır, -dırlar, -nınq, -na, -nə, -n, -nı, -nda, -ndan, -dan, -nq, -sı, -sın, -sından, -mız, -nqız, -nqızdan, -lar, -lardırlar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -larımız, -larımıznı, -larınqız, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larında, -larından) // haysı əvz. – hansı:

-Xaysıdan yeberildinq sen, dostum menim?

-Tenqridən yeberildim men, seyiklü atam menim.

-Hansından göndərildin sən, dostum?

-Mən tanrı təeəfindən göndərildim, sevimli atam.

Tas etməgin aşınq bilə seninq anı, xaysı üçün ki Krisdos öldi (Rom. 14: 15). Aşınla onları məhv etmə ki, hansılar üçün Məsih öldü. Xaysın ki (Xaysıları) bununq alğş (bularnınq alğışlamax) bilə alğışlıyım da yarlılar (yarlıların) bununq toldurıyım ötmək bilə (Məz. 131/132: 15).

Hansılara ki, bol ruzi-bərəkət verəcəyəm,

Buradakı fəqirlərə doyunca ərzaq verəcəyəm.

xayt s. t. - hıçqırmaq

xayt ~ (-ma, -mağa, -ınq, -qın, -sın, -ıyıx, -ınqız, -sınlar, -mıyım, -masın, -mıyıx, -tım, -tınq, -tı, -tınqız, -tılar, -madım, -madı, -madıx, -madılar, -ıpmen, -ıptırlar, -armen, -arsen, -ar, -ır, -arlar, -ırlar, -man, -mas, -mastır, -masbiz, -massiz, -maslar, -arlar edi, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyır, -ıyırbiz, -ıyırsiz, -ıyırlar, -mıyırlar, -qaymen, -qaysen, -qay, -qaylar, -mağaysen, -mağay, -mağaybiz, -mağaysiz, -mağaylar, -sanq, -sa, -sanqız, -salar, -sarlar, -masa, -masanqız, -masalar, -sarsen, -sar, -sarbiz, -mısar, -qan, -qannınq, -qanda, -qanı, -qanına, -qanın, -qanımızdan, -qanlar, -qanlarğa, -max, -maxta, -maxtan, -maxımnınq, -maxı, -maxınınq, -maxına, -maxın, -maxından, -maxımızdan, -mamaxları, -ıp) fel. – qaytmaq, dönmək, çevrilmək: Tenqri xuvatlılarnınq, xaytıp baxqın köktən da kör da dərman etkin borlalıxqa bu // Tenqri xuvatnınq, xaytıp bax köktən da kör, şağavatlan bu borlalıxqa (Məz. 79/80: 15).

Ey Ordular Allahı, dön, göydən bax,

Bu tənəyi gör, qayğısına qal.

xaytar ~ (-ma, -ma etər edi, -mağa, -ıyım, -sın, -ınqız, -mağın, -dım, -dınq, -dı, -dıq, -dınqız, -dılar, -madınq, -madı, -ıpmen, -ırmen, -ırsen, -ır, -ırbiz, -ırlar, -massen, -ır edi, -ıybiz, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırlar, -ğaymen, -ğaysen, -ğay, -ğaybiz, -ğaylar, -mağay, -mağaybiz, -ğay edi, -sa, -masanq, ~sarmen, -sarsen, -sar, -sarlar, -masar, -ğan, -ğandır, -ğandırlar, -ğannı, -ğanınqda, -ğanına, -ğanında, -ğanlarnı, ~max, -maxtır, -maxnı, -maxına, -ıp, -mınça) fel. – qaytarmaq, döndərmək, çevirmək: Arttırır edi (Yığı etər edi) xaytarma öçəşmaxin kendininq (kensininq) da yandırmadı (küçəytmədi barça yürəklənmaxin kensininq (Məz. 77/78: 38).

Qəlblərində Ona qarşı dönük olmuşdular,

Əhdinə vəfasız çıxmışdılar.

xaytıp zrf. – qaydıb, yenidən: Xaytıp tezindən yeberdim anı ki, körüp anı ekinçi, fərəh bolğaysiz da men xayğusuz bolğaymen (Fil. 2: 28). Buna görə mən onu tez göndərdim ki, siz onu görüb fərəhlənəsiniz və mən də qayğısız olub.

xayvan ism. (< azərb.< ər.) – heyvan: Suxlanmağın övünə sınqarınqnınq seninq... da ne tuvarlarına anınq da ne eşəklərina anınq da ne barça xayvanlarına anınq (Çıx. 20: 17). Dostunun evinə... nə mal-qarasına, nə eşşəyinə, nə də hər hansı bir heyvanına həsəd aparma.