Bəybala xankiŞİyev şahrza əLİyev
Yüklə 4,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İtaliya tacirləri
- 1382-ci ilin kitabları bu günə qədər saxlanılır
- 1436-cı ildə ixtira olunan kitab çapının
- Luka Paçoli bu günə qədər ikili mühasibat kitabının ilk müəllifi olaraq qalır.
- İtaliyada
- İkili mühasibat termini
- İkili mühasibatın meydana gəlməsi şərtləri
- Karlın kapitulyariyasını göstərmək olar
- Auditorlar bu cür yaranmışdır.
14
Ulm şəhərində mövcud olan və bütün Cənubi Almaniya şirkətinin çox tanınmış sahibi Otto Rulandın ticarət kitabları mövcud idi. Onlar 1444-cü ildən 1463-cü ilə qədər olan dövrü əhatə edir və xronoloji qaydada qeydləri, borc sayları haqqında məlumatları, hətta pul vəsaitlərinin hərəkətini özündə əks etdirmirdi. Bu üç qədim abidə (yəni məşhur olan Viko Van Geldersen, Anton Fugger və Otto Ruland kimi şirkətlərin ticarət kitabları) XV əsrin birinci yarısına qədər hesabdarlıq tarixi üçün qalan bütün əlyazma materialları hesab edilir. O vaxtın bütün hesablarında gəlir və xərclər, borc və öhdəliklər qeydlərlə məhdudlaşdıraraq asan aparılırdı. Bir sözlə, sadə mühasibat adlanan və az-çox uyğun gələn, kitab formalarının tərtibatı nəzərdə tutulmuşdur. Lakin ticarət əlaqələrinin sürətli inkişafı XV əsrdə belə zəngin olan kəşflər və ixtiralarla aparılan bu cür qeydlərin əsassız olduğunu tezliklə aşkar etdi, mühasibatlıqda əsaslanmış və müvafiq zəruri düşüncə isə getdikcə özünə yol açmağa başladı. Kitabların tərtibatının qənaətbəxş aparılmasında maraqlı olan bir şəxs kimi, tacirlər artıq onların tələblərinə cavab verməyən uçotu təkmilləşdirmək istəyirdilər. Onların hər biri öz təcrübəsini təklif edir, yeni fikir irəli sürür, bir çoxları isə, çox güman ki, elm adamlarının göstərişi və məsləhətlərindən istifadə edirdilər. (Mühasibat uçotunun düzgün qurulmuş formalarını yalnız ikili qeyd sisteminin ümumi şəklini açıq-aydın göstərən mühasibat qanunu əsasında izah etmək olar.) Bu formalar bir çox nəsillərin gərgin əməyi və səyi nəticəsində yaradılmış və ilk dəfə İtaliya tacirləri tərəfindən tətbiq edilmişdir. İkili mühasibat qeydləri üzrə çap kitabının meydana gəlməsindən xeyli əvvəl, bir çox tacirlər Genuyada, Florensiya və Venesiyada qeydlərini daxil edərək ondan istifadə edirdilər. Florensiya dövlət arxivində 1382-ci ilin kitabları bu günə qədər
olunurdu. Qeyd olunan kitabların birinin başlığında göstərilir ki, bu kitab kimə məxsusdur, nə üçün nəzərdə tutulub və o Venesiya üsulu ilə tərtib olunub, yəni bir 15
tərəfdən – “debet” və əks tərəfdə - “kredit”. Məlum olduğu kimi, ikili mühasibat işlərinin ilk nəşri meydana gəlmişdi. Qorunub saxlanmış qədim kitablardan görmək olar ki, ticarət evləri tərəfindən hansı müxtəlif əməliyyatlar aparılmışdır: bunlarda söhbət daşınmalardan, gəmi və malların sığortalanmasından, natural mübadilədən, malların nağd və kreditlə alınması və satılmasından, özünün və özgəsinin hesabından, başqaları ilə paylaşmasından, veksellərdən, bank hesabları üzrə qeydlərdən, komisyon əməliyyatlardan və s. gedir.
yayılmasına olan yardımı mühasibat uçotuna təsir etməyə bilməzdi. Təxminən yarım əsr keçmişdir ki, artıq çap olmuş və hamı üçün əlçatan ikili mühasibat dərsliyi meydana çıxmış; sonuncu alim Paçolinin şəxsində bilikli və təcrübəli təfsirçini tapmışdır. İkili qeydiyyatın kəşfinə gəlincə, şübhəsiz, bu, bir şəxsin ixtirası deyil, əsrlərlə tərtib olunmuşdur – təbiilik prinsipi sayəsində bu mühasibat uçotu sistemi qurulmuşdur. Luka Paçoli bu günə qədər ikili mühasibat kitabının ilk müəllifi olaraq qalır. Onun kitabı başlıca olaraq riyaziyyata həsr olunmuş, amma kitaba ikili mühasibat haqqında bölmə də daxil edilmişdi. Kitab uçot qeydlərinin mənasını açıqlayır, lakin təfsiri bu gün üçün çox müvafiq və uyğundur, baxmayaraq ki, onlar 500 il əvvəl qəbul edilib. Lakin kitabın yarandığı vaxtda bütün müasir mühasibat mexanizmi artıq məlum idi və işləyirdi, çünki uçotun yaranması üçün, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, iki faktor lazımdır: iqtisadiyyat böyük ölçüyə çatmalıdır, ona görə ki, haqq-hesab tələb olunsun və riyaziyyat – uçot aləti olaraq mövcud olsun. Bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ikili qeydiyyat 1250-1350-ci illərdə
etmək üçün istifadə etməyə imkan verən üsuldur. Sahibkarın hesabı (kapital hesabı) mühasibat uçotunu müəyyən etmək üçün maliyyə nəticələrini müəyyən
16
etməyə imkan verir. İkili qeydiyyatın yaranması bir elm kimi mühasibat uçotunun əsasını qoymuş və mühasibat uçotu statistikadan ayrılmışdır. İkili mühasibat termini meydana gəlmişdir. İkili mühasibatın mahiyyəti – öz hesabına vəsaitinin sadə mühasibatda tətbiq edilməsidir. Nəticədə təsərrüfat fəaliyyətinin bütün faktları iki dəfə qeydə alınır. İkili mühasibatın meydana gəlmə zəruriliyi aşağıdakılardır: – Avropa ölkələrində iqtisadi artım və kapitalist münasibətlərinin yaranması; – kreditin inkişafı; – şirkətlərin yaranması (fiziki şəxslərin hüquqi şəxslərdən ayrılması); – ikitərəfli hesabın aparılması formasının tədricən inkişafı debet və kredit dövriyyəsinin nəticələrini balanslaşdırmaq zərurətinə gətirib çıxarmışdır.
sisteminin geniş yayılmasıdır. Mühasibatın formalaşması orta əsrlərdə Avropada müxtəlif növ inventarizasiyanın inkişafı ilə başladı. VIII əsrin sonuna və IX əsrin əvvəllərinə aid olan inventarizasiyaya klassik misal Böyük Karlın kapitulyariyasını
Digər məsələlərlə yanaşı, kapitulyariyada ildə bir dəfə gəlir haqqında hesabatın, Milad günü üçün gəlirlər haqqında haqq-hesab təqdim edilməsinin, müəyyən olunmuş qaydada sahibkara pul köçürməsinin və müəyyən xərclərin uçotunun aparılmasının iki növü göstərilmişdir: sahibkarlıq və təsərrüfat xərclərinin məbləği. Burada xüsusi olaraq bildirilir ki, qalıqları ayrı-ayrı siyahıda müəyyən etmək, hesablamaları isə qiymət növləri üzrə aparmaq lazımdır. Maraqlı bir detal diqqəti cəlb edir: xərc əməliyyatlarını bir şəxs, daxilolmaları digər, göstərilən qalıqları üçüncü şəxs yerinə yetirə bilər. Bu, o zamanın tipik bir nəzarət forması idi. Heç kəs, sahibi istisna olmaqla (çox vaxt məhz o üçüncü şəxs qismində olur), işlərinin əsl vəziyyətini bilməməli idi. Uçot məlumatlarına nəzarət formalarının inkişafı təsərrüfat fəaliyyətinin yüksəlməsinə təkan vermişdir. Auditorlar bu cür yaranmışdır. Bu, XIII əsrin
Yüklə 4,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|