Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666

 

30 

    

Murovdağ  və  Şahdağın  yüksək  dağlıq  ərazilərində  erroziya  və  buzlaq  mənşəli  göllər  yerləşir. 

Kiçik  Qafqaz  ərazisi  üçün  ən  səciyyəvi  göllər  bənd  tipli  (çökək  yataqlı)  göllərdir.  Bu  tip  göllərə 

Göygöl, Maralgöl, Qaragöl və s. aiddir. 

    

Ən mənzərəli və şirin sulu Azərbaycan gölü 1139-cu ildə 1,556 m yüksəklikdə Ağsu çayında baş 

verən zəlzələ nəticəsində formalaşan Göygöldür. Digər göllər (Maralgöl, Zəligöl və s.) də zəlzələ 

nəticəsində yaranıb. Göygölün sahəsi 0.79 km

2

, həcmi 24 mln m

3

-dir. 

    

Şəmkir çayı üzərində Göygöl adlanan digər bir göl də var. Bu göl adətən çaya daxil olan suyu 

tənzimləyir. Maksimal axımı azaldır və aşağı axım dövründə axımı artırır. Gölün sahəsi 0,34 km

2

 

təşkil edir. Göygöl buzlaq fəaliyyətləri nəticəsində yaranmışdır. Göl 2470 m yüksəklikdədir. Onun 

uzunluğu  1250  m,  minimal  dərinliyi  60  m-dir.  Hinaldağ  və  Göygöl  arasında  bir  sıra  kiçik  göl 

qrupları yerləşir. (

Mənbə: skyscrapercity

) 

    

Candargöl  süni  gölü  Gürcüstanla  sərhəddə  yerləşir  və  10.6  km

2 

sahəyə  52  mln  m

3

  tutuma 

malikdir. Onun səth sahəsinin 55%- i Azərbaycana və 45%-i Gürcüstana aiddir. Ölkələrin sərhəddi 

g

ölün mərkəzi yaxınlığından keçir. Əsas morfometrik xüsusiyyətləri:səthinin mütləq hündürlüyü – 

291  m,  səthin  sahəsi  –  12,5 km

2

,  hövzənin  sahəsi  –  102,4 km

2

,  ən  böyük  dərinlik  –  7,2 m, orta 

dərinlik – 4,8 m, orta eni– 2,1 km, uzunluğu– 6 km, və həcmi – 52 mln  m

3

.  

    Göl 19-

cu  əsrdə  dayaz,  suyu  duzlu  olmaqla  tez  –tez  quruyurdu.  Suvarma  suyunu  təmin  etmək 

məqsədilə  20-ci  əsrdə  əlavə  su  kanalı  olan  Qardabani  kanalı  çəkildi.  Kanal  suyu  Kür  çayından 

götürərək gölə axıdır.  Gölə axan digər kanal Tbilisi (Samqori) su anbarından başlayır.   

    

Gölün hidroloji rejimi lazimi səviyyədə müşahidə və tədqiq edilmir. Yayda suyun teçmperaturu 

30

o

C olur və qışda isə suyun səthi tamamilə buzla örtülə bilər. 

    

Azərbaycan və Gürcüstan hökmətləri arasında Ətraf Mühitin Mühafizəsi sahəsində əməkdaşlığa 

dair sazişim 6-cı bəndi Candar gölü da daxil olmaqla transsərhəd sulara  həsr olunur. İlk növbədə 

antropogen təsirə məruz qalmış sərhədyanı zonanın ekosisteminin mühafizə olunmasının vacibliyi 

vurğulanır.

 

      

Kür çayı üzərində yerləşən əsas su anbarları haqqında məlumat cədvəl 1.11- də verilir (Mənbə ETSN).  

 

Cədvəl 1.11 Kür çayı üzərində yerləşən əsas su anbarları 

No 

Su anbarı 

Sahəsi(km

2

) 

Həcmi (km

3

) 

1 

Mingəçevir 

605.0 

15.73 

2 

Shəmkir 

116.0 

2.68 

3 

Yenikənd 

23.2 

1.58 

4 

Varvara 

22.5 

0.06 

 

 

      

Ağstafaçay su anbarı eyni adlı çayın üzərində 1969-cu ildə Ermənistanla sərhəddə inşa edilmişdir. Əsas 

məqsəd Qazax və Ağstafa rayonlarında suvarılan sahələrini anbardan çıxan sağ və sol kanallar vasitəsilə su 

ilə təmin etməkdir. Anbarın həcmi 120 million m

3

 

(Mənbə: Məmmədov). Sağ kanalın uzunluğu 58,0 km; su 

sərfi  27 m

3

/s-dir; o  24 min 

hektar sahəni su ilə təmin edir ; kanal Qazax, Ağstafa, Tovuz vəŞəmkir rayonları 

ərazilərindən keçir. Sol kanalın uzunluğu 11,06 km; sərfi 12 m

3

/s;o 12min 

hektar sahəni su ilə təmin edir. 

    

Tovuz rayonu ərazisində Axincaçay üzərində inşa edilən Axınçaçay su anbarının ümumi həcmi 14 mln m

3 

və  faydalı  həcmi  isə  12  mln  m

3

-dir. 1966-

cı  ildə  inşa  edilmişdir  və    8700  hektar  ərazinin  suvarılmasına 

xidmət edir.   

---

 

31 

    

Xatınlı su anbarı  Tovuzçay Çayı üzərində yerləşir. Həcmi  of 4,1 mln m

3

, istifadə oluna bilən həcmi 3.85 

mln  m

3

(Mənbə: Məmmədov və   UNDP/SIDA Layihəsi). 

    

Coğaz   su anbarı  Ağstafaçayın qolu olan Coğaz çayı üzərində yerləşir. Həcmi  26,0 mln m

3 

 

, istifadə 

oluna bilən həcmi 25.0 mln  m

3

 .  121000  

hektar ərazinin suvarılmasına xidmət edir (Mənbə:  UNDP/SIDA 

Layihəsi). 

    

İncəçay   su anbarı İncəçay üzərində yerləşir. Həcmi   7 mln m

3 

 

, istifadə oluna bilən həcmi 6 mln  m

3

 .  

sahəsi  1,2 km

2

; orta dərinliyi  5,9 m;  400 hektar ərazinin suvarılmasına xidmət edir (Mənbə:  UNDP/SIDA 

Layihəsi). 

     

Tovuzçay   su anbarı  Tovuzçay Çayı  üzərində yerləşir. Həcmi  3 7 mln m

3 

 

, istifadə oluna bilən həcmi 35 

mln  m

3

 

.    sahəsi    8,25  km

2

;3.7 min hek

tar  ərazinin  suvarılmasına  xidmət  edir  (Mənbə:    UNDP/SIDA 

Layihəsi). 

     

Gəncəçay üzərində yerləşən bənd suyun Zurnabad SES-na ayrılmasını təmin edir. 

     

Zəyəmçay çayı üzərində yerləşən su anbarı 14 min hektar sahənin suvarılmasını təmin edəcəkdir.  İstifadə 

oluna  bilən  həcmi  138  mln    m

3

 

təşkil  edəcəkdir  (Mənbə:  İmanov).  Hal-hazırda  Zəyəmçay  çayının  su 

ehtiyatları 11 kanal vasitəsilə irriqasiyada istifadə olunur. 

 

1.3.3

 

Yeraltı su ehtiyatları 

 

1.3.3.1.Yeraltı su ehtiyatları barədə ümumi məlumat 

 

    

Azərbaycan Respublikası ərazisində Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağ-qırışıq zonaları və onlar 

arasındakı Kür-Araz düzənliyi hüdüdlarında yerləşən 18 yeraltı su hövzələrindən 14-ü transsərhəd 

su  hövzəsidir.  Transsərhəd  yeraltı  su  hövzələrindən  olan  Gəncə-Qazax yeraltı  su  hövzəsi  Kiçik 

Qafqazın Şimali-Şərq ətəkləri ilə Kürçayı və Ceyrangöl yaylası arasında yerləşərək, şimali-qərbdə 

Gürcüstanla  olan  dövlət  sərhəddi,  cənubi-şərqdə  isə  Qarabağ  düzü  ilə  şərti  olaraq  İncəçayla 

sərhədlənir. Ərazinin sahəsi 3737 km

2

olmaqla və mütləq səviyyəsi cənub-qərbdə 700 m Kürəkçayın 

mənsəbində isə 30m təşkil edir. 

    

Düzənliyin iqlimi quru qış (dağətəyinə söykənən sahələr boyunca) iqlimi ilə müşayət olunan zəif-

isti, zəif-isti səhra və quru-qış (Kür boyu zonalar) iqlim tipləri ilə səciyyələnir. 

Havanın orta çoxillik temperaturu 10-14,5

o

 

C, yağıntının miqdarı 200-400mm təşkil edir. Yağıntılar 

əsasən yaz fəslində düşür. 

    

İnzibati  cəhətdən  düzənlikdə  Azərbaycan  Respublikasının  Qazax,  Ağstafa,  Tovuz,  Şəmkir, 

Samux,  Goranboy  rayonları  və  Yevlax Göy-Göl  rayonlarının  bir  hissəsini  əhatə  edir.  İri  yaşayış 

məntəqələrində  Gəncə,  Şəmkir,  Qazax,  Ağstafa,  Tovuz,  Dəlməmmədli,  Goranboy  və  s.  şəhərləri 

göstərmək olar. 

    

Gəncə-Qazax yeraltı su hövzəsinin əsas qidalanma mənbəyi olan Ağstafaçay, Həsənsu, Tovuzçay, 

Zəyəmçay,  Şəmkirçay,  Qoşqarçay,  Gəncəçay  və  Kürəkçay  çayları  cənubi  Qafqazda  iri  çaylardan 

olan Kür çayının sağ qollarıdır. 

    

Kür  çayının  uzunluğu  1515  km.  Su  toplayıcı  sahəsi  188  min  km

2 

təşkil

 

edir.  Çayın  mənbəyi 

Türkiyə  ərazisindədir.  Çayın  orta  axarının  bir  hissəsi,  aşağı  axarının  isə  hamısı  Azərbaycan 

Respublikası ərazisinə düşür. 

    

Mingəçevir şəhəri rayonunda Kür çayı üzərində 1953-cü ildə iri su anbarı tikilmişdir. 1956-cı ildə 

ondan  aşağıda  Varvara  su  elektrik  stansiyasi  inşa  olunmuşdur.  Kür  çayının  orta  illik  su  sərfi 

Mingəçevir  məntəqəsində  -307, Yevlaxda -320,  Zərdab  şəhəri  yaxınlığında  -339 m

3

/s  təşkil  edir. 

---