Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- Onlayn mənbələr
89
Qazax – Gəncə regionunda yerləşən 18 hidroloji müşahidə məntəqəsi yerləşir(Cədvəl 1)ş Hal- haz
ırda bu məntəqələrdən 8-i fəaliyyət göstərir( Cədvəl 2ç Şəkil 2)).
Cədvəl 4.2.1. Qazax- Gəncə zonası üzrə müxtəlif dövrlər ərzində fəaliyyətdə olan hidroloji müşahidə məntəqələri
№
Су обйекти Мянтягя Мянсябдян олан мясафя,
км Су
топлайы cы
сащя км2
Сутоплайы c ынын орта щцндцрлцй ц,м
Мцшащидя дюврц
37
А ğsта фа ча й Бярх у д а рлы 32
1763
1974-91 38 А ğста фа ча й М у са к ю й 26
1815
1977-90 39 Ах ын
cа ча й Аьд а м 7,0 493
1933-35,1940- 43,1949-57,1969- dən bəri 40 Ясрик ча й Ясрик cырд а х а н 18 114
1960-91 41 Зяйям ча й Аьб а ш ла р 60
511
1941,1942,1944- dən bəri 42
Ш а м х о рча й Ба рсу м 42 922
1928-88 43 Ш ям к ирча й Га ла к янд 7,0
117
1966- dan bəri 44
Го ш га рча й Сярк яр
32 286
1962-64,1966-95 45 Э ян
cяча й Ала х а нча ллы 82 94,4
2540 1961-64,1973- 76,1978- 90,1992,1994- dən bəri
46 Э ян
cяча й Э яд ям ыш 75 102
2320 1959-64,1973- 90,1992- dən bəri 47 Э ян
cяча й Зу рна б а д 62 314
2090 1928-
dən bəri 48
Зивлянча й Э яд ям ыш 0,2 46,6
2200 1959-90 49 Д ястсфцрча й Га ра гу лла р 12
27.,9 2140
1932,1933,1959- dan bəri 50 Д ястяфцрча й Д ястяфцр 4.6
61,8
1959-64,1974-87 51 Кцряк ча й Ча йк янд 82 198
2070 1928-31,1936- 44,1948-91,1993- dən bəri 52 Кцряк ча й Д о зу ла р 69 439
1770 1939-46,1948-dan bəri 53 Ах су Э ю йэ ю л 62
13,2 2110
1952-71,1977-91 54 Э о ра нча й Йу х . Аьъа к янд 50
144 2210
1937-60,1962-89
Hal- hazırda bu məntəqələrin bəziləri bağlanılmış və ya müxtəlif səbəblər üzündən fəaliyyət göstərmirlər. Yaxın dövrlərdə Hidromet Şəmkirçay Barsum və Görənçay- Yuxarı ağcakənd məntəqələrini yenidən açmağı planlaşdırır. Ümumilikdə pilot ərazidə fəaliyyətdə 19 hidroloji məntəqə var(Cədvəl 4.2.2.).
məntəqələri 90
N Hidroloji məntəqə Səviyyə Su sərfi Gündəlik 1 Сяркяр - Гошгарчай' + +
2 Алаханчаллы -Эян cячай' +
3 Эядямиш - Эян cячай' + + 4 Зурнабад - Эян cячай' + + + 5 Гарагуллар - Дястяфцрчай' + +
6 Чайкянд - Кцрякчай' + +
7 Дозулар - Кцрякчай' + +
8 Заьалы - Гошгарчай су анб.' +
9 Эюй-Эюл - курорт +
10 Галакянд - Шямкирчай' + +
11 Галакянд - Шямкирчай' + +
12 Эюй-Эюл - Аьсучай + +
13 Мусакюй - Аьстафа су анб. +
14 Мусакюй - Аьстафачай² + +
15 Аьдам - Ахын cачай' +
16
Аьдам - Ахын cачай су анб. +
17 Аьбашлар - Зяйямчай + +
18 Гушчуарх - Ахын cачай +
Şəkil 4.2. Qazax- Gəncə zonasında yerləşən hidroloji müşahidə məntəqələri
Regiondan keç ən Kür çayı üzərində 3 hidroloji müşahidə məntəqəsi var(Qıraxkəsəmən, Şəmkir su anbarında yerləşən məntəqə və Xuluf məntəqəsi). Region hüdudlarında Kürə sol t ərəfdən tökülən Qabırrı çayı üzərində isə Kəsəmən məntəqəsi yerləşir. 91
4.2.2 Hidromorfologiya
Su götürm ələri, bənd , sahil bərkitmə işləri və məcranın dəyişdirilməsi nəticəsində baş verən dig
ər morfoloji dəyişikliklər səth sularına və onun rejiminə müxtəlif təsir edirlər AB- nin SÇD- n ə əsasən hidromorfoloji təzyiqin suyun rejiminə, axımın fasiləsiz olmasına(gətirmələrin və orqanizmlərin sərbəst hərəkəti üçün şəraitin olması) və morfologiyaya(m əcranın eninə, dərinliyinə, dibinə , sahilə və sahilyanı zonaya) təsir.
Az
ərbaycanda hidromorfoloji parametrlər 68 məntəqədə ölçülüb. Bu zaman axımın sürəti və s ərfi, dərinlik və en və onların dəyişməsi. Hal-hazırda su anbarları və göllərdə hidromorfoloji ölçm ə işləri aparılmır. Qazax- G əncə pilot regionunda seçilmiş 4 çay(Gəncəçay, Şəmkirçay, Tovuzçay və Ağstafaçay) suvarma və digər məqsədlərlə geniş istifadə olunur. Ağstafaçay üzərində yerləşən su anbarı ölkənin iri su anbarlarından olmaqla çayın rejimini köklü surətdə dəyişib. Bu dəyişməni k əmiyyətcə qiymətləndirmək üçün Musaköy məntəqəsində hidroloji məntəqə fəaliyyət göstərir. Bu kimi d əyişikliyə müəyyən dərəcədə Gəncəçay da məruz qalıb. Belə ki, çayın yuxarı hiss əsində onun Zurnabad qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən SES-na məcrada qurulan müvafiq hidrotexniki qurğular vasitəsilə su kanal vasitəsilə daxil olur(kanal həm də yerli əhalinin tələbləri üçün v
ə suvarmada istifadə olunur) . Dem
ək olar ki, bütün çaylar ayr-ayrı yay günlərində su götürülməsi nəticəsində suyunu m ənsəbə çatdira bilmir. Milli Hidrometeorologiya Departamentinin G əncə bölgəsi su sərfi ölçərkən məcranın eni, d ərinlik, sürət və s kimi parmetrləri hal- hazırda ölçür. G ətirmələr və digər morfoloji parametrlər isə yalnız əvvəlki illər ərzində dərc olunmuş hidroloji illikl ərdən götürülə bilər. 4.2.3 Hidrogeoloji monitorinq
Nazirlər Kabinetinin 1 iyul 2004-cü il tarixli, 90 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş əsasnaməyə əsasən monitorinq təbii və texnogen amillərin təsiri nəticəsində, onların kimyəvi element və birləşmələrlə, üzvi maddələrlə, bakteriyalarla (mikroorqanizmlərlə) çirklənmə dərəcəsinin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və çirklənməyə qarşı tədbirlərin hazırlanmasının təmin edilməsi məqsədi ilə aparılır.
Yeraltı su obyektlərinin çirklənməsinin monitorinqi regional və xüsusi şəbəkə üzrə aparılır.
Yeraltı su obyektlərinin çirklənməsinin monitorinqinin regional şəbəkəsi yeraltı su obyektlərinin vəziyyətinin monitorinqini təşkil edən Dövlət dayaq rejim şəbəkəsinin müşahidə məntəqələri - quyular, bulaqlar, kəhrizlər, horizontal drenlər və s. ilə eynidir və bu məqsədlə ayr ıca
şəbəkə yaradılmır.
Şəhər, qəsəbə, və digər yaşayış məntəqələrinin və aqrar sektor obyektlərinin su təchizatı üçün istifadə edilən yeraltı su götürücülərin sahəsində, yeraltı suları çirkləndirən obyektlərin təsir sahələrində, yeraltı suların qidalanma mənbəyi olan çirklənmiş yerüstü və həmçinin yerüstü suları qidalandıran çirklənmiş yeraltı suların təsir zonasında yeraltı suların çirklənməsinin monitorinqinin aparılması məqsədi ilə ərazinin hidrogeoloji, geoloji, geomorfoloji şəraiti, yerüstü və yeraltı suların axınının istiqaməti, obyektin planda və kəsilişdə sərhədləri, 92
çirkləndiricilərin növü, miqrasiya xüsusiyyətləri və s. nəzərə alınmaqla xüsusi şəbəkə yaradılır. Reg
ional və xüsusi şəbəkənin məntəqələrindən su nümunələrinin götürülərək labaratoriyalarda xüsusi kimyəvi, bioloji və radioaktiv analiz edilməsi yeraltı suların çirklənməsinin monitorinqinin tərkib
hissəsidir.
Monitorinqin aparılma tezliyi regional şəbəkə üzrə ildə bir dəfədən az olmamaqla həyata keçirilir. Xüsusi şəbəkə üszrə isə hər bir hal üçün ayrılıqda müyyən edilir.
Yeraltı su obyektlərinin hidrokimyəvi göstəriciləri müşahidə məntəqələrindən götürülmüş su nümunələrinin labaratoriya şəraitində analiz edilməsi ilə öyrənilir. Analizlərin götürülmə tezliyi qarşıda duran məqsəddən və sulu horizontların hidrokimyəvi dinamikiliyindən asılı olaraq bir dəfədən az olmamalıdır.
Respublikanın düzənlik və dağətəyi bölgələrində əsası keçən əsrin ortalarında qoyulan mövcud şəbəkə üzrə hidrogeoloji şəraitin hidrodinamiki və hidrokimyəvi parametrlər üzrə dəyişməsinin regional qiymətləndirilməsi fasiləsiz olaraq həyata keçirilir. Dövlət dayaq rejim şəbəkəsinin məlumatları əsasında təbii və süni amillərin təsirindən yeraltı (qrunt və təzyiqli) mövsümi, illik və çoxillik rejimlərin formalaşması qanunauyğunluqları araşdırılır və bu və ya digər bölgələrdə (sahədə) baş verə biləcək dəyişiklərin praqnozu verilir.
Fəaliyyətdə olan monitorinq şəbəkəsi: 1. Qrunt suları: a) Respublika üzrə 415 quyu, 28 bulaq.
b) Gəncə-Qazax regionu üzrə-27 quyu 1.1. Xlopuşka ilə ayda 3 dəfə ölçü aparılır. 1.2. Kimyəvi tərkib monitorinq quyularının hamısında (vəsaitdən asılı olaraq) ildə bir dəfə həyata keçirilir.
Götürülmüş nümunələrdə kimyəvi analiz yolu ilə makroelementlər (anion və kationlar), minerallıq, codluq, PH göstəricisi və s. təyin edilir.
Təzyiqli sular:
a) Respublika üzrə-125 quyu
b) Gəncə-Qazax regionu üzrə-26 quyu 2.1. Ayda 3 dəfə Xlopuşka ilə səviyyə, saniyə ölçən ilə sərf ölçülür. 2.2. Kimyəvi tərkib monitorinq quyularının hamısında (vəsaitdən asılı olaraq) ildə bir dəfə həyata keçirilir.
Götürülmüş nümunələrdə kimyəvi analiz yolu makroelementlər (anion və kationlar), mine rallıq, codluq, PH göstəricisi və s. təyin edilir. 3. Kompleks Hidrogeologiya və Mühəndis Geologiyası Ekspedisiyasının Bakı şəhərində yerləşən ofisində ilkin çöl materialları işlənilərək orta aylıq, orta illik məlumatlar hesablanır. 2- 3 ildə bir dəfə monitorinqin nəticələri haqqında hesab tərtib olunur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Elmi-texniki Şurasının “Geologiya” bölməsində təsdiq olunduqdan sonra hesabat nazirliyin Ətraf Mühit və Təbii Sərvətlər üzrə informasiya Arxiv fonduna təhvil verilir. Burada eləcədə Milli Geoloji və Mühəndis Geologiyası
Ekspedisiyasında yeraltı suların monitorinqi haqqında informasiya yazılı və elektron formada saxlanılır.
Monitorinq nöqtələrinin yerləşdiyi dövlət torpaqlarının torpaq islahatları aparıldıqdan sonra xüsusi mülkiyyətə keçməsi nəticəsində monitorinq şəbəkəsinin mövcudluğu, qorunması və monitorinq müşahidələrinin aparılması ilə əlaqədar ciddi problemlər yaranır. Bir çox müşahidə 93
quyuları sıradan çıxır. Sıradan çıxmış müşahidə quyuları mümkün olunan sahələrdə yeniləri ilə əvəz olunur.
Bioloji monitorinq Hal-
hazırda fəaliyyətdə olan mütəmadi monitorinq programlarına əsasən su obyektlərində bioloji monitorinq aparılmır. Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən Elmi məqsədlərlə pilot çaylar üzrə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif dərəcədə bioloji moniyorinq aprılıbdır. Monit orinq üzrə aparıcı dövlət qurumu olan MƏMMD əsrin əvvəllərindən başlayaraq regionda həyata keçirilən müxtəlif layihələr(ABŞ BİƏ-nin 2001-2004 və 2005-2008-ci illlərdə maliyələşdirdiyi Cənubu Qafqaz üzrə su layihələri və Aİ Kür TACİS-programı) çərçivəsində pilot çaylarda keçirilən təlim xarakterli bioloji monitorinq işlərində iştirak etmiş və bu sahədə müv afiq təcrübə toplamışdır. Ədəbiyyat Abbasov C/R/ Azərbaycan Respublikasının İqtisadi və Sosial Coğrafiyası, BDU, Baku, 2002 Азгипроводхоз.Технический отчет по комплексному использованию водных ресурсов Азербайджана. Баку, 2007 Əhmədzadə Ə.C. Heydər Əliyev və Azərbaycanın su təsərrüfatı. Bakı, 2003. Ахмедов Б.М., Агаев И.Г. Селевые очаги в бассейне реки Киш и меры борьбы с ними. Сборник научных трудов AзНИГ и ГМ НИО: XXVIII изд, 2008, с. 290-294. (на азерб. языке).
Ахмедов Б.М, Муслимов А.М., Агаев И.Г., Зейналов Т.С. Регулирование паводков и селевых потоков в реке Киш и комплексные защитные меры по устронению вредного воздействия. Сборник научных трудов AзНИГ и ГМ НИО: XXVIII изд, 2008, с. 295-305. . Əliyeva İ.S. Kiçik Qafqaz lnadşaftlarının çayların rejiminə təsiri. Coğrafiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinin iddiası üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı, 2005 Amelioration and Water Economy OJSC, “2010,” Region Plus Magazine, Baku, No. 01, February 2006, No. 02 , March 2006, Baku, 2006, No 46 April 2007. Ansbaek Jesper, Anatoli Picçugin, Peter Ronç ak, Vəfadar İsmayılov, Fərda İmanov və Rafiq Verdiyev. Gəncəçay hövzəsi üçün Pilot Çay Hövzəsinin İdarəçiliyi Planı. Bakı,2011. .Azerbaijan today. Reference materials. M, 1995 Бабаханов Н.А. Можно ли управлять стихийными бедствиями. Баку: Элм, 2006, 213 с. A.İ.Çebotarev. Hidroloji Lüğət. L. Hidrometeeoizdat. 1978 – səh. 300. David A. Chin. Water-resources Engineering (Second edition). Pearson Education International, USA, New Jersey: 2006, 962 p.
Гулиев Ш.Ш. Рациональные компоновки и конструкции защитно-регуляционных сооружений на горных и предгорных участках рек: Автореф. ... канд. тех. наук. М., 1992, 22с.
Руководство по гидрологической практике. ВМО-N 168, 1994, 808с. Hidrometeoroloji stansiyalar və postlar üçün təlimat. 2-ci nəşr II hissə, Hidrometeeoizdat,
94
Leninqrad. 1975, s əh. 262. Гупта Х., Растоги Б. Плотины и землетрясения. М: Мир, 1979, 251с. Azərbaycanın Su Strategiyası Layihəsi. Bakı, 2012 Flash floods in arid end semi-arid zones. International hydrological programme. UNESCO, Paris: 1999, № 23, 60 p.
İmanov F.A. Qafqazın minimal çay axınları Caucasus. Bakı - 2000, səh. 298. Ekoloji lüğət. F. İmanov, E. Sultanov və R. Verdiyev. Bakı, 2010.
İsmail M. History of Azerbaijan: The short review from the most ancient times to 1920 of Baku, 1995 Məmmədov M.A. Azərbaycanın Hidroqrafiyası Bakı. – 2012, səh 253. Müseyibov M. Azərbaycanın Fiziki Coğrafiyası. Bakı Надиров А.А. и др. Экономическая и социально географическая география Азербайджана. Баку 2010. 470 с. (на азерб. языке). Oджагов Г.О., Управление чрезвычайных ситуаций. Баку «Тахсил» НПМ, 2008, 232 с. (на азерб. языке). Avropa Birliyinin maliyyələşdirdiyi layihə: Kür çayı üzrə Transsərhəd Çay İdarəetməsi Mərhələsi II. Gəncəçay Çay Hövzəsinin İdarə Edilməsi Planının Layihəsi, Azərbaycan 2011 Avropa B
irliyinin maliyyələşdirdiyi layihə: Kür çayı üzrə Transsərhəd Çay İdarəetməsi Mərhələsi II. Çay hövzəsinin idarə edilməsində ictimaiyyətin iştirakı. Qərar qəbul edənlər üçün rəhbər səndə. Tbilisi. 2011 BMTİP/İBİA-nin Layihəsi: Kür-Araz çayı hövzəsinin transsərhəd tənəzzülünün azaldılması. Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanın su sektorunun institusional vasitələri, Tiflis 2005. BMTİP/İBİA-nin Layihəsi: Kür-Araz çayı hövzəsinin transsərhəd tənəzzülünün azaldılması. Kür- Araz çayı hövzəsinin tənəzzülünün azaldılması üzrə qanunvericilik tələbləri, Tiflis 2005. Çay Hövzəsinin İdarə olunmasında Cəmiyyətin İştirakı. Qərar Qəbuledicilər üçün Təlimatlar. Xəzər dənizəinə tökülən çayların mühafizəsində ictimaiyyətin iştirakı. Rəhbər sənəd. İHPA.Ecores birgə Layihəsişi. Bakı. 2006 Rüstəmov S.Q., Qaşqay R.M. Azərbaycan SSR-in çaylarının su ehtiyatları, Baku, Elm 1989, səh. 180. Водные ресурсы России и их использование / Под ред. проф. И.А. Шикломанова. СПб: ГГИ, 2008, 600с.
Todua, Zurab, Azerbaijan Today: Power, Oil, Economics, Political Parties, Biographies [in Russian], Panorama, Moscow, 1995. Verdiyev R. Q. İqlim dəyişkənliyi şəraitində Şərqi Qafqaz çaylarının su ehtiyatları. Bakı 2002, Elm, səh. 224. WB, World Bank, National Water Supply and Water Sanitation Project for Shamkir Region, Feasibility Study Report, World Bank, 2010.
Elba LLC kompaniyasının veb saytı . http://elba.az/main.php?dil=en&bolme=1 95
İİN, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin veb saytı http://www.economy.gov.az / ETSN, Ekilogiya v əTəbii Sərvətlər Nazirliyinin veb saytı http://www.eco.gov.az/en/# / Sənaye və energetika Nazirliyinin veb saytı http://www.mie.gov.az/
Skyscrapercity – city and urban development web forum. http://www.skyscrapercity.com/
Az ərbaycan Respublikasının Regionalarının Sosial- İqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2004-2008), İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Bakı, 2004. http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/untc/unpan016803.pdf / ASK, A zərbaycanın Statistika Komitəsinin veb saytı: http://www.stat.gov.az/indexen.php / Wikipedia – Republic of Azerbaijan page. http://en.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan/ Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|