Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666

 

13 

mühafiz

əsini müzakirə edə, zəruri yeni tədqiqatlar planlaşdıra və  yeni regional maliyyə imkanları 

axtara bil

ər. 

 

Ekologiya Nazirliyi, Dövl

ət Su Agentliyi və donor dəstəyi olan layihələr

 

    

Ekologiya  Nazirliyi,  Dövlət  Su  Agentliyi  və  donor  dəstəyi  olan  layihələrin  köməyi  ilə  digər  təşkilatlar 

tərəfindən aşağıda göstərilən əsas işlər görülə bilər: 

 

•

 

Bütün maraqlı tərəflərin planlaşdırma və həyata keçirmə imkanlarını artırmaq.  

•

 

Su sah

əsində Milli Agentlikləri gücləndirmək. 

•

 

AB SÇD t

ələblərinə  uyğun  olaraq  çay  hövzələrini,  su  ehtiyatlarını  və  digər  resursları 

inteqrasiyalı  idarə  etmək məqsədilə   Hövzə  İdarəetmə  Qurumları(HİQ)  və  İctimai  Hövzə 

Şurası(İHŞ) kimi çay hövzəsi qurumlarının yaradılması üçün proqramları cəmləşdirmək. 

•

 

Texniki boşluqların qiymətləndirilməsi, bu boşluqları doldurmaq üçün təlim proqramlarının 

inkişaf etdirilməsi və bu proqramların həyata keçirilməsinə başlamaq. 

•

 

Su  ehtiyatlarının  inkişaf  etdirilməsi,  planlaşdırılması  və  idarə  olunması  üzrə  müvafiq 

m

əsələlərdə  bütün  maraqlı  tərəflərin (dövlət  qurumları,  özəl sektor, yerli icmalar və  s.) 

texniki imkanlarını gücləndirmək. Hövzə planlaşdırılmasında onların fəal iştirakını daha da 

atrırmaq. 

 

1.2

 

Hövzənin  təbii şəraiti 

 

1.2.1

 

Coğrafi mövqe  

 

    

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu Ağstafa,  Daşkəsən,  Gədəbəy,  Goranboy,  Xanlar,  Qazax,  Samux, 

Şəmkir,  Tovuz  inzibati  rayonlarını,  Gəncə  və  Naftalan  kimi  şəhərlərini  özündə  birləşdirməklə 

Azərbaycanın  qərb  hissəsində  yerləşir.  Regionun  əlverişli  iqtisadi-coğrafi  mövqeyi  var.  Kiçik 

Qafqaz  sıra  dağlarının  Şimal-Şərq  yamacında  yerləşir,  Cənub-Qərbdən  Ermənistanla,  Şimalda  və 

Qərbdə Gürcüstanla həmsərhəddir.  İqtisadi  rayon 12500 km

2 

(Azərbaycan Respublikası ərazisinin 

14.4%-

i)  ərazini  əhatə  edir.  İqtisadi  Rayonun  ərazisi  landşaft  xüsusiyyətləri  nəzərə  alınmaqla  4 

zonaya bölünə bilər: maili düzənliklər, dağətəyi zona, orta dağlıq (dəniz səviyyəsindən 1000-2000 m 

yüksəkdə)  və  alp  zonaları  (dəniz  səviyyəsindən  2000  m-dənyüksəklikdə).  Regionda  hər  zonanın 

iqlimi fərqlidir

(Mənbə: Elba LLC, Wikipedia).

 

 

    

Region Azərbaycan, Gürcüstan və Qara Dəniz sahillərini birləşdirən dəmir yol və magistral yollar 

üzərində  yerləşir.  Onlar  əsas  nəqliyyat  qovşaqları  olaraq  Gəncə,  Qazax  və  Ağstafanı  birləşdirir. 

Gəncədə Respublika əhəmiyyətli hava limanı yerləşir. Xəzər Dənizindən dünya bazarlarına çıxarılan 

neft və qaz nəql edən boru xətləri( Bakı- Tbilisi- Ceyhan Neft Kəməri, Bakı - Tbilisi- Ərzurum Qaz 

Kəməri və Bakı- Supsa Qərb Neft İxracı Kəməri ) regionun ərazisindən keçir. 

 

---

 

14 

    

Ərazininn  əsas  çayları  birbaşa  Kür  çayına  və  ya  Kür  çayı  üzərindəki  anbarlara  tökülən 

Ağstafaçay,  Tovuzçay,  Əsrikçay,  Zəyəmçay,  Şəmkirçay,  Gəncəçay,  Kürəkçay  və  Tərtərçay 

çaylarıdır. 

    

Seçilmiş  pilot  ərazisi  bu  çayların  hövzələrini  əhatə  edir:Ağstafaçay,  Tovuzçay,  Şəmkirçay  və 

Gəncəçay(Şəkil 1.2) 

 

 

 

           

Şəkil  1.2 Seçilmiş pilot ərazinin çayları 

 

Pilot ərazi çayları hövzələrinin əsas coğrafi xüsusiyyətləri: 

 

    

1.  Gəncəçay  Kiçik  Qafqazın  Murovdağ  silsiləsinin  şimal  yamacından  başlayır.  Çayın  hövzəsi 

Murovdağ  silsiləsi  boyunça  Tərtərçayla,  qərbdən  Qoşqarçay  hövzəsi  ilə,  şərqdən  isə  Kürəkçay 

hövzəsi ilə həmsərhəddir. Hövzənin orta eni 7.6 km, orta hündürlüyü isə 1119 m-dir. Çayın ümumi 

düşməsi 2744 m, orta meyilliyi 27.7%, çay şəbəkəsinin sıxlığı isə 0.64 km/km

2

 

təşkil edir. 

 

   

2.  Şəmkirçay  Sarısu  və  Ağdaşsu  çaylarının  qovşmasından  (Kiçik  Qafqazın  Şahdağ  silsiləsi)  

başlayır.  Sarısunun  mənbəyi  Şəmkirçayın  mənbəyi  kimi  qəbul  oluna  bilər.  Sarısu  3220  m 

yüksəklikdə olan Hinaldağdan başlayır. Şəmkirçay hövzəsinin sahəsi 1170 km

2

, uzunluğu 95 km-

dir, onun 6 sağ qolu və 8 sol qolu var. Şəmkirçay Xuluf kəndi yaxınlığında 93 m yüksəklikdə Kür 

ç

ayına tökülür. 

      

Hövzənin  orta  hündürlüyü  1634  m-dir.  Çayın  ümumi  düşməsi  3127  m,  onun  43.5%-i  dağlıq 

əraziyə ,14%-I  düzənlik əraziyə düşür. Çayın hövzəsində meşə sahəsi Barsum kəndinə qədər 310 

km

2

 

ərazini əhatə edir.  Xulif yaxınlığında Tuqay meşələri 

var

. 

 

---

 

15 

    

Şəmkirçayın mənbəyində buzlaq fəaliyyəti nəticəsində Göygöl gölü əmələ gəlib. Göygöl 2470 m 

yüksəklikdə  yerləşir.  Gölün  uzunluğu  1250  m,  minimal  dərinliyi  60  m-dir.    Göygölün  axını 

tənzimlənir və o intensiv suvarma dövründə Şəmkirçayı  qidalandırır.  

 

    3. Tovuzçay  

Kiçik  Qafqazın  Murğuz  silsiləsində  1973  m  hündürlükdən  başlayır  və  Dondar-

Quşçu kəndindən 24 m qərbdə Axınça çayına tökülür. 

Tovuzçay hövzəsinin orta hündürlüyü 1142 m, ümumi düşməsi 1440 m-dir. Hövzəsinin 30 % i (83 

km

2

)  meşə  ərazisidir.  Çay  şəbəkəsinin  sıxlığı  0.93  km/km

2

-

dir.  Çayın  dərəsi  əsasən  V  şəkillidir.  

Əlibəylı kəndinə kimi dərənin eni   50-75 m, yamacların hündürlüyü 100-200 m, mailliyi isə 20 – 45 

% - 

dir. Dərədə Əlibəylıdən mənsəbə qədər 3-4 terras var (Mənbə:Məmmədov).  

 

 

    4. 

Ağstafaçay  Kiçik Qafqazın Pampak silsiləsindən (3000 m) başlayır. Hövzənin sahəsi 2586 

km

2

,  uzunluğu  133  km-dir.  Ağstafaçay  transit  çaydır  və  çayın  34  km-lik  hissəsi  respublikanın 

ərazisindədir. Çayın orta meyilliyi 21%-dir. Çayın vadisi əsasən V şəkillidir. Ağstafaçay yaz daşqını 

rejimlidir. Çay əsasən qar  (35%)  və yeraltı sularla (45%) qidalanır. Yağış sularının payı 25% - dir. 

Hövzənin çay şəbəkəsinin orta sıxlığı 0.58 km/km

2

-

dir. O 208 m hündürlükdə Kürə tökülür. 

 

    

İllik  axımın  əsas  hissəsi  mart-iyun  aylarında  keşir.  Çayın  yuxarı  axınında  daşqın  dövrü  İyun 

ayının əvvəllərində bitir. 

 

 

1.2.2

 

İqlim və bitki  örtüyü 

 

İqlim 

Gəncə-Qazax regionu, düzənliklərdə yarımsəhra və quruçöl iqlim tipinə malikdir. Dağlıq ərazisinin 

iqlimi  soyuq  və  rütubətlidir. Orta illik temperatur 11.8-13

0

C  təşkil  edir.  Orta  illik  yağıntıların 

miqdarı 250-500 mm arasındadır. İyul ayında orta temperatur 23-26

0

C, mütləq maksimum 37-40

0

C-

dir. Qış mülayim-istidir. Yanvar ayı üçün orta temperatur 0

0

C-

dir. Mütləq minimum temperatur -6-

10

0 

C arasındadir. Şaxta olmayan dövrün müddəti 220-250 gündür. Uzun müddət qalan qar örtüyü 

olmur. Illik yağıntı 550-850 mm-dir. Yüksəkliklər üzrə yağıntının miqdarının dəyişməsi aşağıdakı 

cədvəldə verilmişdir: 

 

Cədvəl 1.1. Yüksəkliklər üzrə yağıntı miqdarının dəyişməsi 

Yüksəklik m 

200 

500 

1000 

1500 

2000 

2500 

3000 

300 m 

395 mm 

550 mm 

690 mm 

810 mm 

895 mm 

- 

 

Cədvəldən göründüyü kimi yüksəklik artdıqca yağıntıların miqdarı da artır. 

    

Ən hündür dağlıq ərazidə iqlim soyuqdur. Yayı nisbətən sərindir. İyul ayı üçün orta temperatur 

17-23

0

C-

dir. Qışda hava soyuq və qarlıdır. Yanvar ayı üçün orta temperatur 3

0

C, mütləq minimum 

üçün orta qiymət -14-15

0 

C-

dir. Şaxta olmayan dövrün müddəti 180-220 gündür. 1300-1400 m-dən 

hündürdə olan və uzun müddət (60 gündən çox) qalan qar örtüyü də müşahidə olunur.  

 

---