BEYNƏLXALQ DİNİ ETİQAD AZADLIĞI HAQQINDA HESABAT
AZƏRBAYCAN 2017-ci il
Qısa icmal
Konstitusiyaya görə din dövlətdən ayrıdır və bütün dinlər bərabərdir. Konstitusiya
eyni zamanda fərdlərin öz dini etiqadlarını ifadə etmək və dini ayinləri icra etmək
hüququnu müdafiə edir, bir şərtlə ki, bunlar ictimai asayişi və ya ictimai mənəviyyatı
pozmasın. Qanunla hökumətin dini fəaliyyətlərə müdaxilə etməsi qadağandır, həmçinin
hökumət və vətəndaşlar dini ekstremizmə və radikalizmə qarşı mübarizə aparmaq
öhdəliyinə sahibdirlər. Qanuna görə dini təşkilatlar irqi, milli, dini və ya sosial ədavətə
səbəb olduqda, insan ləyaqətini alçaldaraq və dünyəvi təhsilə əngəl törədərək insanların
dinini dəyişdirdikdə onların fəaliyyəti hökumət tərəfindən ləğv edə bilər. İyun ayında
qanuna edilən dəyişikliklə qeydiyyatda olan dini qruplar tərəfindən dəvət edilmiş
əcnəbilərin dini xidmətlər icra etməsinə şərait yaradılmışdır. Yerli insan hüquqları
qruplarının və digərlərinin bildirdiyinə görə hökumət dini fəallara qarşı fiziki zorakılıq
göstərməyə, onları tutmağa və həbs etməyə davam etmişdir. Verilən məlumatlara görə ilin
sonunda həbs edilənlərin ümumi sayı 80 nəfər təşkil etmişdir, 2016-cı ildə isə bu rəqəm 86-
ya bərabər olmuşdur. Yanvar və dekabr aylarında məhkəmənin qərarı ilə 2015-ci ildə
Nardaranda həyata keçirilən əməliyyat nəticəsində saxlanılan Müsəlman Birliyi
Hərəkatının rəhbərləri və digərləri bir sıra fəallara tərəfindən uydurma hesab olunan bir
sıra ittihamlar, o cümlədən dini nifrət salma və terrorçuluq kimi ittihamlar əsasında uzun
müddət həbs cəzasına məhkum edilmişlər. İyul ayında xaricdə İslam təhsili aldıqdan sonra
dini mərasim keçirdiyinə görə bir axund hakimiyyət orqanları tərəfindən üç il azadlıqdan
məhrumetmə cəzasına məhkum edilmişdir. Bundan başqa, hakimiyyət orqanları qanunsuz
dini yığıncaqlar keçirdiyinə görə çox sayda şəxsi həbs etmiş, cərimə tətbiq etmiş və ya
xəbərdarlıq etmişdir. Dini qrupların məlumatına görə hökumət “qeyri-ənənəvi” hesab
etdiyi dini azlıq qruplarını qeydiyyata almaqdan imtina etmiş və ya bu prosesi ləngitmiş,
onların dini xidmətlər icra etməsinə əngəl olmuş, iştirakçıları cərimələmişdir. Daha əvvəl
qeydiyyatdan keçmiş, lakin hakimiyyət orqanları tərəfindən yenidən qeydiyyatdan
keçməsi tələb olunan qruplar bunu icra edərkən hələ də çətinliklərlə üzləşmişlər.
Hakimiyyət orqanları bu qruplardan bəzilərinin sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərməsinə
icazə vermişdir, lakin digərlərinin verdiyi məlumata görə onlar dini etiqadlarını icra
edərkən çətinliklərlə qarşılaşmışlar. Yerli dini ekspertlər bildirmişdir ki, hökumət təmir
etmək bəhanəsi ilə məscidləri bağlama davam edir, amma əsl səbəb ondan ibarətdir ki,
hökumət məscidlərin ekstremist fikirlərin yayılmasına xidmət edən məkanlar olmasından
narahatdır. Hökumət dini materialların ölkəyə idxalına, yayılmasına və satışına nəzarəti
davam etdirmişdir. Dini materialların qanunsuz satışı və ya yayılması ilə məşğul olan bir
çox şəxsə məhkəmə tərəfindən cərimə tətbiq edilmişdir, lakin bəziləri apelyasiya şikayəti
verərək onlara tətbiq edilmiş cərimələrin ləğvinə nail olmuşlar. Hökumət dini dözümlülüyü
təbliğ etmək və özünün dini ekstremizm olaraq düşündüyü fəaliyyətə qarşı mübarizə
aparmaq məqsədilə ölkədə təlimlərin keçirilməsinə maliyyə yardımı göstərmişdir.
Yerli dini ekspertlər və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri qeyd edib ki, dini azlıq
qruplarına, o cümlədən yəhudilərə, rus pravoslavlarına və katoliklər qarşı cəmiyyət
tolerantlıq nümayiş etdirir, lakin vətəndaşlar bir çox hallarda bu qruplara şübhə ilə yanaşır,
inanmır, onları qeyri-ənənəvi hesab edirlər. Sözdə “kreasionizm” dərsliyinin onlayn dərc
olunmasından sonra sosial mediada dinin ictimai həyatdakı doğru yeri barəsində məhdud
ictimai müzakirə keçirilmiş, nəticədə Təhsil Nazirliyi dünyəvi təlimə qarşı olan mətnlərdə
dəyişikliklər etmişdir.
ABŞ səfiri və səfirliyin rəsmi şəxsləri Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
(DQİDK) rəsmiləri və digər hökumət rəsmiləri ilə mütəmadi olaraq görüşmüş, təkidlə
hökuməti dini icmaların qeydiyyat prosesi ilə bağlı uzun müddətdir ki, davam edən
məsələləri həll etməyə, yenidən qeydiyyatdan keçmək üçün tələbləri icra edən zaman hələ
də çətinliklərlə üzləşən dini qruplara qarşı münasibəti yaxşılaşdırmağa çağırmışlar. Səfir və
səfirliyin rəsmi şəxsləri qeydiyyatla bağlı əngəllər və dini materialların ölkəyə gətirilməsi
kimi məsələlər barəsində də dini liderlər və QHT-lərin nümayəndələri ilə müzakirələri
davam etdirmişlər. Səfir və səfirliyin sözçüləri ictimai bəyanatlar yayaraq hökuməti və
cəmiyyəti tolerantlığı, dini dözümlülüyü dəstəkləməyə çağırmışlar.
Bölmə I. Dini demoqrafiya
ABŞ hökumətinin məlumatına görə ölkə əhalisinin ümumi sayı 10 milyon (2017-ci
ilin iyul ayına olan hesablamalar əsasən) nəfər təşkil edir. DQİDK-nin 2011-ci ildə verdiyi
məlumata əsasən əhalinin 96%-i müsəlmanlardan ibarətdir ki, bunların da təqribən 65%-i
şiə, 35%-i isə sünni qruplarıdır. Əhalinin yerdə qalan 4%-i isə rus pravoslav kilsəsi, gürcü
pravoslav kilsəsi, erməni həvari kilsəsi, yeddinci gün adventistləri, molokanlar, roma
katolik kilsəsi və digər xristianlar, o cümlədən yevangel xristianlar, Yahova şahidləri,
yəhudilər və bəhailərdən ibarətdir. Digər qruplara isə Beynəlxalq Krişna Şüuru Cəmiyyəti
(İSKON) və heç bir dinə etiqad etməyənlər daxildir.
Xristianlar əsasən Bakıda və digər şəhərlərdə yaşayırlar. Bakıda təqribən 15 000 – 20
000 yəhudi yaşayır və ölkənin digər bölgələrində nisbətən kiçik yəhudi icmaları
mövcuddur.
Bölmə II. Dini etiqad azadlığına olan hörmətdə hökumətin mövqeyi
Hüquqi çərçivə
Konstitusiyaya əsasən dövlət və din bir-birindən ayrıdır; bütün dinlərin və dini
etiqadından asılı olmayaraq bütün fərdlərin bərabərliyi təsbit olunur. Dini etiqad azadlığı
konstitusiya ilə qorunur, o cümlədən burada fərdlərin təkbaşına və yaxud digərləri ilə
birlikdə istənilən dinə etiqad etmək və ya etməmək, eləcə də dini inanclarını ifadə etmək və
yaymaq hüququ qeyd olunur. Konstitusiya eyni zamanda dini ayinlərin sərbəst şəkildə icra
olunmasını təsbit edir, bir şərtlə ki, bu ayinlər ictimai asayişi və ya ictimai mənəviyyatı
pozmasın. Konstitusiyada qeyd olunur ki, heç kəs zorla öz dini etiqadını ifadə etməyə
məcbur edilə bilməz və ya buna görə təqib oluna bilməz; dini etiqadın zorla ifadə olunması
və ya nümayiş etdirilməsi qanunla qadağan edilir.
Qanun dini təşkilatların – ölkə qanunvericiliyində “qurumlar” termini ilə ifadə
olunur və dini qrupları, icmaları və ayrı-ayrı məzhəblər üzrə cəmiyyətləri özündə
birləşdirir – DQİDK vasitəsilə dövlət qeydiyyatından keçməsini tələb edir. DQİDK
qeydiyyat prosesinə nəzarət edir və dini qrupun fəaliyyətinin dayandırılması üçün
məhkəməyə müraciət etmək səlahiyyətinə sahibdir. Dini icmanın qeydiyyatı onun
ərizəsində də göstərildiyi kimi icmanın yerləşdiyi fiziki əraziyə bağlıdır. Dini icma
yerləşdiyi ərazini dəyişdikdə və ya fəaliyyətini digər ərazilərə doğru genişləndirdikdə
yenidən qeydiyyatdan keçməlidir. Qeydiyyat dini təşkilata yığıncaqlar keçirməyə, bank
hesabına sahib olmağa, əmlak icarəyə götürməyə, hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərməyə
və hökumətdən vəsait almağa şərait yaradır.
Qeydiyyatdan keçmək üçün dini təşkilat onun ən azı 50 üzvü tərəfindən imzalanmış
və notarial qaydada təsdiq olunmuş ərizəni, təsis nizamnaməsini, təşkilatın təsisçilərinin
adlarını, hüquqi ünvanını və bank rekvizitlərini DQİDK-nə təqdim etməlidir.
Qanuna əsasən hökumət tərəfindən 30 gün ərzində qeydiyyat üçün təqdim olunmuş
ərizəyə baxılmalı və qərar verilməlidir, lakin hökumət qeyd oluna müddət bitənə qədər hər
hansı bir qərar qəbul etmədikdə, qanunda bunun hər hansı bir nəticəsi müəyyən olunmur.
Dini təşkilatın fəaliyyəti, məqsədləri və ya dini doktrinası konstitusiyaya və ya digər
qanunlara zidd olduqda hakimiyyət orqanları onun qeydiyyat müraciətini rədd edə bilər.
Eyni zamanda təşkilatın nizamnaməsi və digər təsis sənədləri qanuna zidd olduqda və ya
yanlış məlumat verildikdə hakimiyyət orqanları tərəfindən qeydiyyat rədd edilə bilər. Dini
qruplar qeydiyyatın rədd edilməsindən məhkəmələr vasitəsilə şikayət verə bilərlər.
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi (QMİ) qeydiyyatdan keçmiş İslam təşkilatlarının
fəaliyyətlərinə nəzarət edir, o cümlədən İslam ibadətinə rəhbərlik etmək üçün ruhanilərə
təlim keçilməsi və təyinat məsələləri ilə məşğul olur, xütbələrin verilməsinə vaxtaşırı
nəzarət edir, Məkkəyə həcc ziyarətləri təşkil edir. Müsəlman icmaları qeydiyyat üçün
DQİDK-nə ərizə ilə müraciət etməzdən əvvəl QMİ-dən təsdiq məktubu almalıdırlar.
Qanuna əsasən qeydiyyatdan keçməyən dini qrupların fəaliyyəti qadağan olunur,
onlara cərimə tətbiq olunur və ya azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilirlər.
Qanunla dövlətin hər hansı bir fərdin və ya qrupun dini fəaliyyətinə müdaxilə etməsi
qadağan olunsa belə, ekstremist və ya digər qeyri-qanuni fəaliyyətdə şübhəli bilinən hallar
istisna təşkil edir. Qanunda hökumət strukturlarının və vətəndaşların dini ekstremizmə və
radikalizmə qarşı mübarizə hüquqları və öhdəlikləri qeyd olunur, cəzaların təyin
olunmasında digər cinayət, inzibati və mülki müddəalara istinad edilir. Dini ekstremizm
qanunda dini nifrət, dini radikalizm (insanın dini etiqadının müstəsna olmasına inanması
kimi təsvir olunur) və ya dini fanatizm (insanın dini etiqadına qarşı hər hansı bir tənqidi
qəbul etməməsi kimi təsvir olunur) əsasında baş qaldıran davranış şəklində izah olunur.
Qanuna əsasən, belə davranışa insanı hər hansı konkret dinə tabe olmağa və ya xüsusi bir
dini ayində iştirak etməyə məcbur etmək, habelə ölkə hökumətinin konstitusional
strukturunu, onun dünyəvi xüsusiyyətin zorla dəyişmək, qeyri-qanuni silahlı qruplar və ya
birləşmələr yaratmaq və iştirak etmək, terrorçuluq fəaliyyətlərində iştirak etmək aid edilir.
Qanunda dini nifrət, radikalizm və ya fanatizm əsasında konstitusional quruluşu dəyişmək
və ya ərazi bütövlüyünü pozmaq cəhdlərinə qarşı 15 il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə
cəzası müəyyən edilir.
Dini təşkilatların fəaliyyətinin hansı hallarda dayandırılması qanunla təsbit olunur.
Belə ki, dini təşkilatlar öz təsis məqsədlərinə zidd olaraq fəaliyyət göstərdikdə, irqi, milli,
dini və ya sosial ədavətə səbəb olduqda, insan ləyaqətini alçaldan və ya “insanlığa sevgi,
xeyriyyəçilik və mərhəmət” kimi qəbul edilmiş bəşəri dəyərlərə zidd fəaliyyət göstərdikdə
ləğv oluna bilərlər. Dünyəvi təhsilə əngəl törətmək, üzvlərin və ya digər fərdlərin öz
əmlaklarını dini təşkilata güzəştə getməyə məcbur etmək də dini təşkilatın fəaliyyətinin
dayandırılmasına səbəb ola bilər.
İyun ayının 22-də prezident İlham Əliyev tərəfindən dini etiqad azadlığı haqqında
qanuna əlavə və dəyişikliklərin edilməsi təsdiqlənmiş və bununla qeydiyyatdan keçən dini
qrupların dəvəti ilə əcnəbilərin dini xidmətlər icra etməsinə icazə verilmişdir. May ayının
20-də parlament tərəfindən qəbul edilən əlavə və dəyişikliklərə əsasən QMİ-yə xaricdə
İslam təhsili almış vətəndaşlara namaz (ibadət ayini) və İslam dinin digər ayinlərini həyata
keçirməyə xüsusi icazə vermək səlahiyyəti həvalə olunmuşdur.
Qanunda qeyri-qanuni olaraq xaricdə dini təhsil alan vətəndaşlara qoyulan
qadağaları pozaraq İslam dininə xas olan mərasimlərə rəhbərlik edən fərdi şəxslər üçün
cəzalar nəzərdə tutulur. Buraya bir ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə və ya 1000 AZN-dən
(580 ABŞ dollarından) 5000 AZN-ə (2900 ABŞ dollarına) qədər cərimə daxildir. Hökumətlə
Müqəddəs Tax-tac arasında uzun müddətdir ki, əldə olunmuş razılığa əsasən əcnəbilərə
katolik ayinlərini icra etməyə icazə verilir.
Qanunla ibadət yerlərində dini simvollardan və şüarlardan istifadə etmək
məhdudlaşdırılır.
Qanuna əsasən, DQİDK qanuni olaraq ölkəyə idxal olunması, satışı və yayılması
üçün bütün dini ədəbiyyatları yoxlayır və təsdiqləyir. Dini ədəbiyyatın qanunsuz olaraq
istehsal edilməsi, yayılması və idxalı ilə bağlı ilk dəfə yol verilən qanun pozuntularına görə
5000 – 7000 AZN (2900 – 4100 ABŞ dolları) arasında cərimə və ya iki ilə yaxın azadlıqdan
məhrumetmə, daha sonra yol verilən qanun pozuntularına görə isə 7000 – 9000 AZN (4100
– 5300 ABŞ dolları) arasında cərimə və ya iki ildən beş ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə
cəzası müəyyən edilir.
Dövlət və özəl ibtidai və orta təhsil müəssisələrinin və ya liseylərin dərs proqramında
(kurikulumda) dinə aid ayrıca bir bölmə nəzərdə tutulmayıb, lakin şagirdlər qeydiyyata
alınmış müəssisələrdə dərsdən sonra dini təlim keçə bilərlər. Şagirdlər həmçinin ali təhsil
müəssisələrində dini dərslər də ala bilərlər və QMİ xaricdə keçirilən bəzi dini təlimlərə
maliyyə yardımı göstərir. Ölkədən kənarda istər milli, istərsə də xaric hökumət tərəfindən
dəstəklənən dövlət dini təhsil proqramlarında iştirak etmək istəyən fərdlər DQİDK-dən və
ya Təhsil Nazirliyindən icazə almalı ya da qeydiyyatdan keçməlidirlər. Xaricdə dini təhsil
milli və ya xarici hökumət tərəfindən dəstəklənmədikdə fərdlərdən səlahiyyətli
qurumlardan əvvəlcədən icazə almaq tələb olunmur. Hökumətdən icazə almadan ölkədən
kənarda xarici hökumət tərəfindən dəstəklənən və ya özəl fondlardan maliyyələşən dini
təhsil alan şəxslərə ölkəyə qayıtdıqdan sonra rəsmi dini vəzifə tutmağa, moizə oxumağa və
ya mərasimlərə rəhbərlik etməyə icazə verilmir.
“Bəzi hallarda” hərbi xidmət şəxsin dini inancına zidd olduqda konstitusiyaya
əsasən alternativ xidmətə icazə verilir, buna baxmayaraq alternativ xidmətə icazə verən
qanunvericilik mövcud deyil və dinlə bağlı səbəblərdən dolayı hərbi xidmət keçməkdən
imtina etməyə görə cinayət məcəlləsi ilə iki ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzası və ya
məcburi mükəlləfiyyət nəzərdə tutulur.
Qanuna əsasən hökumət terrorçuluq fəaliyyətində, dini ekstremist fəaliyyətlərdə
iştirak edən, dini təhsil almaq adı ilə xaricdə hərbi təlim keçən, düşmənçilik yaratmaqla (bu
qanunda daha təfsilatlı müəyyən olunmur) dini doktrinalar yayan və ya dini ayinlər icra
etmək adı ilə xarici ölkədə dini münaqişələrdə iştirak edən şəxsləri vətəndaşlıqdan məhrum
edə bilər.
Konstitusiyaya görə qanun din xadimlərinin seçkilərdə iştirakını məhdudlaşdıra və
onların qanunverici orqanına seçilməsinə qadağa qoya bilər. Qanuna əsasən siyasi
partiyalar dini fəaliyyətlərdə iştirak etməyə bilərlər. Qanunda “din xadimləri” anlayışı
müəyyən olunmur. Dini liderlərin eyni zamanda həm hər hansı bir dövlət, həm də rəhbər
dini vəzifə tutması qanunla qadağandır. Qanun dini məkanlardan siyasi məqsədlər üçün
istifadəni qadağan edir.
İnsanların ləyaqətini alçaldan və humanizm prinsiplərinə zidd olan dinlərin
yayılması və təşviq olunması, habelə dini düşmənçiliyə təhrik edən təbliğat konstitusiyaya
əsasən qadağan olunur. Qanun, həmçinin dini etiqadına görə insanların hədələnməsini və
ya təhqir olunmasını qadağan edir.
Qanun əcnəbilərə digər şəxsləri dinini dəyişdirməyə dəvət etməyi qadağan etsə də,
vətəndaşların bu hərəkətə yol verməsi qadağan olunmur. Bu hal əcnəbilər və ya
vətəndaşlığı olmayan insanlar tərəfindən həyata keçirildikdə, qanunla bir ildən iki ilə qədər
azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulur.
Ölkə “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” Beynəlxalq Paktın tərəfdaşıdır.
Hökumətin fəaliyyəti
Bəndin məzmunu: Yerli insan hüquqları qrupları və digərlərinin məlumatına əsasən
hökumət yerli insan hüquqları qrupları tərəfindən siyasi məhbus hesab olunan dini fəallara
qarşı fiziki zorakılıq törətməyə, onları saxlamağa və həbs etməyə davam edir. İlin sonuna
olan məlumata görə ümumilikdə 80 nəfər həbs olunub. Yanvar və dekabr aylarında Bakı
Ağır Cinayətlər Məhkəməsində 2015-ci ilin dekabr ayında Nardaran kəndində keçirilən
əməliyyat zamanı həbs olunan Müsəlman Birliyi Hərəkatının liderləri və digərləri uzun
müddət azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmişlər. İyul ayında Masallı Rayon
Məhkəməsi ölkədən kənarda İslam təhsili aldıqdan sonra dini mərasim icra edən axundu
üç il müddətinə azadlıqdan məhrum etmişdir. Qanunsuz dini yığıncaqlar təşkil etdiyinə
görə bir çox şəxs hakimiyyət orqanları tərəfindən saxlanmış, cərimə olunmuş və onlara
xəbərdarlıq edilmişdir. Dini qrupların məlumatına görə hökumət “qeyri-ənənəvi” hesab
etdiyi dini azlıq qruplarını qeydiyyata almaqdan imtina etmiş və ya bu prosesi ləngitmiş,
onların dini xidmətlər icra etməsinə əngəl olmuş, iştirakçıları cərimələmişdir. Daha əvvəl
qeydiyyatdan keçmiş, lakin hakimiyyət orqanları tərəfindən yenidən qeydiyyatdan
keçməsi tələb olunan qruplar bunu icra edərkən hələ də çətinliklərlə üzləşmişlər. Yerli dini
ekspertlər bildirmişdir ki, hökumət təmir bəhanəsiylə məscidləri bağlama davam edir,
amma əslində belə tədbirlər ona görə həyata keçirilir ki, hökumət məscidlərdəki insanların
ekstremist fikirlər yaymasından narahatlıq duyur. Hökumət dini materialların ölkəyə
gətirilməsini, yayılmasını və satışını qadağan etmişdir. Dini materialların qanunsuz satışı
və ya yayılması ilə məşğul olan bir çox şəxsə məhkəmə tərəfindən cərimə tətbiq edilmişdir,
lakin bəziləri apelyasiya şikayəti verərək onlara tətbiq edilmiş cərimələrin ləğvinə nail
olmuşlar. Hökumət özünün dini ekstremizm olaraq qəbul etdiyi fəaliyyətə qarşı mübarizə
aparmaq və dini dözümlülüyü təbliğ etmək məqsədilə konfranslar təşkil etmiş və digər
tədbirlər görmüşdür.
Sentyabr ayının 30-da hakimiyyət orqanları yerli qərarı pozaraq Aşura gününü qeyd
etmək məqsədilə Gəncədə İmamzadə məscidinə doğru yürüş edən 30 nəfəri saxlamışdır.
Dörd nəfər xuliqanlıqda, polisə müqavimət göstərməkdə ittiham olunaraq istintaq
təcridxanasına yerləşdirilmişdir. İnsan hüquqları müdafiəçilərinin verdiyi məlumata görə
saxlanılan şəxslərin bir çoxunu polislər tərəfindən kəskin şəkildə döyülüb.
Hökumət orqanları dini fəaliyyətlərinə görə fərdləri saxlamağa və həbs etməyə
davam etmişdir. Yerli insan hüquqları qrupları bu fərdlərin əksəriyyətini siyasi məhbus
hesab edir. İl ərzində saxlanılan və ya azadlığa buraxılan dini fəalların sayı barədə etibarlı
məlumatlar olmasa da, Siyasi Məhbusların Vahid Siyahısının hazırlanması üzrə İşçi Qrupu
və digər QHT-lər tərəfindən toplanılan məlumatlara əsasən ilin sonuna qədər ümumilikdə
80 nəfər həbs edilmişdir. 2016-cı ildə isə bu göstərici 86 nəfər təşkil edirdi.
2016-cı ilin dekabr ayında Nardaran kəndində keçirilən polis reydindən sonra
yanvar ayının 25-də Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsində Müsəlman Birliyi Hərəkatının
lideri Taleh Bağırzadə və onun köməkçisi Abbas Hüseynov 20 il müddətinə azadlıqdan
məhrumetmə cəzasına məhkum olunmuşlar. Məhkəmənin qərarı ilə bu işlə əlaqədar olan
digər 16 nəfər 10 ildən 19 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmişlər.
İyul ayında isə məhkəmə elan edilmiş cəzaların ləğvi ilə bağlı apelyasiya şikayətlərini rədd
edib. Dekabr ayının 28-də Bakı Məhkəməsi Nardaranda keçirilən xüsusi polis əməliyyatı ilə
bağlı daha bir qrup şəxsi 12 ildən 15 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum
etmişdir. İttiham olunan şəxslərin vəkilləri ictimaiyyət qarşısında məhkəmə qərarlarının və
cəzaların qeyri-qanun olduğunu, apelyasiya şikayəti verəcəklərini bildiriblər. Hakimiyyət
orqanları sözügedən bir qrup şəxsi terrorçuluqda, qətl törətməkdə, hakimiyyət çevrilişinə
cəhddə və dini nifrət oyatmaqda ittiham edib. İnsan hüquqları müdafiəçiləri bildirmişdir
ki, hökumət ölkədə islamçı siyasi müxalifətin yayılmasının qarşısını almaq üçün belə
ittihamlar uydurub. Hökumət sentyabr ayında 2015-ci ildə Nardaranda keçirilən polis reydi
ilə bağlı xırda cinayətlər törətməkdə ittiham edilərək həbs olunan 18 nəfəri daha erkən
azadlığa buraxıb.
İyul ayının 3-də Masallı Rayon Məhkəməsi ölkədən kənarda dini təhsil aldıqdan
sonra namaz ibadətini icra edən axund Sərdar Babayevi üç il müddətinə azadlıqdan
məhrum edib. O, bu qanuna əsasən məhkəməyə cəlb olunan yeganə şəxs olmuşdur.
Babayevin həbsindən sonra parlament tərəfindən qəbul edilən qanuna əsasən QMİ-yə - bu
qurum vaxtı ilə onu Masallıya imam təyin etmişdi – seçim əsasında digər şəxslər üçün eyni
hüquqi tələbləri ləğv etməyə icazə verilmişdir. “Sərhədsiz İnsan Hüquqları” qeyri-hökumət
təşkilatının və “Forum 18” təşkilatının məlumatına görə Babayevin vəkili ona az bir müddət
əvvəl xəbər verildiyinə görə fevral ayının 28-də keçirilmiş ilk məhkəmə iclasında iştirak edə
bilməmiş. Məlumata görə həbsxana rəhbərliyi isə fevral ayından iyul ayına qədər ilkin
istintaqla bağlı həbsdə olan zaman Babayevin Quran və canamaz istəyini təmin etməmişdir.
İyulun 25-də Bakı Apelyasiya Məhkəməsi İnqilab Əhədlinin xəyanətə görə
(konstitusiya nizamını devirmək istəməsi barədə) aşağı instansiya məhkəməsinin
hökmünü təsdiqlədi. 11 may 2016-cı ildə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi onu 5 illik
həbs cəzasına məhkum etdi. Hüquqşünaslar onun cəzalandırılmasının əsl səbəbinin
siyasi cəhətdən fəal Müsəlman Birliyi Hərəkatını dəstəkləməsi olduğunu ifadə etdilər.
Qəzetin məlumatına görə, Quba şəhərindəki polis 4 martda yerli sakin Tehran
Əmiraslanovun evində təşkil edilən dini iclası reyd etdi və 22 iştirakçını dövlət icazəsi
olmadan dini iclas keçirməkdə ittiham edib. Polis 54 dini kitabı və 16 audio lenti ələ
keçirdi və onları təhlil üçün DQİDK-ya göndərdi. Bildirilən şübhəlilərin ən azı 21-ü
günahkar hesab edildi və hər biri 5 Martda keçirilən iclaslarda 1500 manat (880 dollar)
dəyərində cərimələndi.
QHT xəbərlərinə görə 9 aprel tarixində polis Bakının Qaradağ rayonunda Yehova
Şahidlərinin iclaslarına basqın etdi, nəticədə 10 nəfər uşaq da daxil olmaqla cəmi 39
nəfər saxlanıldı. Basqın zamanı polis çoxlu sayda dini ədəbiyyat ələ keçirdi. İlin
sonunda m
əhkəmə işi ilə bağlı istintaq davam etdirildi. Yehovanın Şahidləri həmçinin
polisin reydlərinə məruz qaldıqlarını və onların dini xidmətlərə müdaxilə etdiyini, dini
ədəbiyyatı müsadirə etmələrini, şəxslərin fiziki hücumlara məruz qaldıqlarını və
onların Bərdə və Lökbatanda üç hadisədə bir neçə saat saxlanıldığını bildirdi. 2016 və
2017-
ci ilin oktyabr ayları arasında Yehova Şahidlərinin nümayəndələri ictimai
prozelentizasiyası ilə polisin müdaxiləsi barədə 10 belə halın olduğu barədə məlumat
verdi.
Mətbuat xidmətinin məlumatına görə hakimiyyət orqanları Göyçay rayonunda CMB-
sertifikasiyalı imam olan Ruslan Məmmədovu evinin yaxınlığında bir kənddə məscid
tikmək üçün qanunsuz fəaliyyət göstərdiyini bildirməklə vəzifəsindən kənarlaşdırıb.
Mətbuat Siyasi Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin imam İlqar İbrahimoğlunu
Ramazan ayında Bakıdakı Cümə Məscidində olan dini icma üçün "qeyri-qanuni"
görüşü keçirdiyinə görə 2004-cü ildə rəsmən vəzifəsindən azad etdiyini bildirir.
Qeydiyyatdan keçməyən müsəlman və qeyri-müsəlman dini qrupları hökumət
tərəfindən qeyri-ənənəvi hesab edilir, buna görə də onların fəaliyyətlərinə maneələrin
yaradılması davam edir və cəzalar tətbiq edilir. Bəzi Protestant liderləri qeyd edirdilər
ki, onların hüquqi qeydiyyatdan keçməmələri onların ibadət xidmətlərini açıq şəkildə
aparması və ya yeni üzvləri oraya gətirməsi üçün elanların yerləşdirilməsinə mane
yaradır. Qeydiyyatdan keçməmiş ev-əsaslı kilsələrin rəhbərləri bildirir ki, səlahiyyətli
orqanlar tərəfindən istənilməyən diqqət keçmiş müvəffəqiyyətsiz qeydiyyatdan sonra
onların fəaliyyətlərini ehtiyatla aparmasına səbəb oldu.
Çox sayda dini icmalar hökumətin qeydiyyatdan keçmə prosesi ilə əlaqədar problemlər
yaşadıqlarına görə qeydiyyatdan keçə bilmədiklərini bildirmişlər.
İlk dəfə qeydiyyat üçün müraciət edən icmalar isə bildirdilər ki, onlara təqdim edilən
məlumatla texniki və ya inzibati problemlərin olması deyilərək onların müraciət
ərizələri hökumət tərəfindən geri qaytarılmağa davam edirdi. 2009-cu ildə hökumət
bütün qeydiyyatdan
keçmiş qrupların qeydiyyat ərizələrini yenidən təqdim etməsini
tələb edərək qanunla idarə edilən dini icmalar qanununa düzəliş etdi. DQİDK, 2010-
cu ilin yanvar ayının sonuna qədər ərizələrini təqdim etməsinə baxmayaraq bir neçə
azlıq təşkil edən müsəlman qrupları, Yehovanın Şahidləri və bəzi evangeliya
xristianları da daxil olmaqla bəzi qrupları yenidən qeydiyyatdan keçirmədi və
qeydiyyatdan keçmək üçün yeni müraciətləri qəbul etməzdən əvvəl qrupların qanuni
olaraq həllini tələb etməyə davam etdi.
Bəzi dini icma liderləri həmçinin bildirdilər ki, DQİDK 2009-cu ilədək bu cür icmalar
üçün qeydiyyatdan əvvəlki statusunu yalnız 2009-cu ilədək qeydiyyat formalarında
göstərilən fiziki strukturlara tətbiq etmək siyasətini davam etdirirdi. DQİDK bu
cəmiyyətlərin dini fəaliyyətlərinin 2009-cu ildən etibarən əldə edilmiş əlavə
obyektlərdə və ya yeni yerlərdə 2009-cu ilədək qeydiyyatdan keçdikləri status üzrə
əhatə olunmadığını qeyd etməyə davam edirdi.
DQİDK bildirmişdir ki, yeni qeydiyyat ərizələri hələ də gözləmə mərhələsində olsa da
bu müddətdə o, daha əvvəl fəaliyyət göstərmək üçün qeydiyyata alınmış icmalara icazə
verən məktubları təqdim etməyə davam edir. DQİDK bu cəmiyyətlərin əvvəlki
qeydiyyata əsasən fəaliyyət göstərə bilməsini iddia etsə də, təkrar qeydiyyatdan keçə
bilməyən dini icmaların bəziləri bildirirdi ki, polis DQİDK məktublarını qeyri-adekvat
hesab edərək yalnız DQİDK veb səhifəsində cari qeydiyyatdan keçən və veb səhifədəki
siyahıda sadalanan icmaların fəaliyyət göstərməsinə icazə verdiyini bildirirdi.
DQİDK-nin məlumatına görə, il ərzində qeydiyyatdan keçmiş icmaların sayı 793-ə
çatıb, onlardan 28-i qeyri-müsəlman - 17 xristian, səkkiz yəhudi, iki Bəhai və bir
İSKONdur. DQİDK həmçinin ilin sonunda 2250 məscid, 14 kilsə və yeddi sinaqoqun
qeydiyyata alındığını bildirdi. DQİDK bir il ərzində on dini təhsil məktəbini
qeydiyyata aldığını bildirdi.
DQİDK bir mətbuat orqanında yeddi dini icmanın fəaliyyətinə qanuna uyğunsuz
hərəkətinə görə xitam verdiyini və 34 dini icmanın qeydiyyata alındığını bildirdi.
Müşahidəçilər hökumətin və məktəb rəhbərlərinin böyük əksəriyyətinin ölkə daxilində
2007 və 2009-cu ildə ibtidai və orta məktəblərdə uniformanın məcburi sayılmasına
məhəl qoymadan və qızlara hicab geyməni qadağan edən direktivlərə baxmayaraq
qızlara hicab geyinməyə icazə verməyə davam etdiklərini bildirdi.
Dini ekspertlərin fikrincə, hökumət dini televiziya verilişlərinin məzmununu və dini
ədəbiyyatın satışını tənzimləyərək müsəlman qruplarının fəaliyyətinə nəzarət etməyə
davam edir. Hökumət həmçinin təsdiqlənməmiş kitabların müsadirə edilməsinə davam
etdiyini bildirdi.
QHT hesabatlarına görə, mayın 5-də cənub Astara şəhərində polis İranın sərhədində
365 qadağan edilmiş dini kitab və 5 evdən 13 CD müsadirə etdi. Polis istintaqı il sonuna
qədər davam etdi.
Bəzi dini qruplar dini ədəbiyyatı idxal etmək üçün icazə almaq prosesinin çətin
olmasını bildirsələr də, Yehovanın Şahidləri dini materialların və ədəbiyyatın idxalı ilə
əlaqədar əvvəlki problemlərin DQİDK ilə bu mövzuda keçirilən görüşlərdən sona başa
çatdığını bildirdi.
31 may tarixində Şəki Apelyasiya Məhkəməsi "qeyri-qanuni" dini iclas keçirdiyinə
görə sünni müsəlman Şahin Əhmədova qarşı 1500 manat ($ 880) civarında cəriməni
təsdiqlədi. Polis 18 aprel günü piknik zamanı onun üç dosta ilahiyyatçı Səid Nursinin
əsərlərindən səslənərək oxuması zamanı onu saxladı.
İyunun 21-də Şəki Apelyasiya Məhkəməsi Baptist Pastor Həmid Şabanovun şimali
Zaqatala rayonunun Əliabad kəndində həmkar kilsə üzvləri ilə 2016-cı ildə keçirdiyi
görüşünə basqın etdikdən sonra onu qeyri-qanuni dini toplantı təşkil etməsinə görə
1500 AZN (880 ABŞ dolları) civarında cərimələdi. Mətbuat eyni yığıncaqda iştirak
etdiyi üçün Mehman Ağaməmmədovun da polis tərəfindən cərimə edildiyi bildirildi,
lakin məhkəmə tərəfindən yazılı qərarı ala bilmədiyinə görə (baxmayaraq ki dəfələrlə
bunu almaq cəhdi göstərmişdi) Şabanovun apelyasiyasına qatıla bilmədi. Hüquq
müdafiəçiləri bu işdə, məsələn, Şabanovun oxuya bilmədiyi sənədləri imzalamasının
ondan xahiş edilməsi və məhkəmənin onu tərcüməçi ilə təmin edə bilməməsi kimi
çoxlu sayda qanun pozuntuları və pozulmuş proseslərin olduğunu bildirirdilər.
Yanvarın əvvəlində ali məhkəmə Goranboy rayonundan olan üç Yehova Şahidi
tərəfindən onların inancı digərləri ilə müzakirə etdiyinə və onlara dini ədəbiyyat
verməsini təklif etdiklərinə görə onlara tətbiq edilən cərimələr ilə bağlı təqdim edilən
apelyasiya şikayətini rədd etdi.
Yerli kütləvi informasiya vasitələrindən verilən məlumata görə, may ayının əvvəlində
Gəncə şəhərində kitab satan Kifayət Məhərrəmova səlahiyyətli qurumlar tərəfindən
zəruri dövlət icazəsi olmadan dini kitab və diskləri satdığı üçün 2 min AZN ($ 1,200)
civarında cərimə edildi. Bakıda iki kitab satıcısı, Şahmərdan İmaməliyev və İslam
Məmmədov yanvar ayında 2016-cı ildə tətbiq olunan oxşar cərimələrin ləğvi üçün
apelyasiya müraciətlərinin qüvvəsini itirdilər.
Mart ayında Bakı məhkəməsində xristian kitablarını satan bir mağazanın sahiblərinə
onlar dini əşyaların satışı üçün zəruri olan lisenziyaya əvvəldən müraciət etdiklərini və
kitabların satışının dövlət icazəsini alması və ya belə icazə üçün təqdim edilən nümunə
nüsxələrini məhkəməyə dəlil qismində göstərdikdən sonra məhkəmə onlara bəraət
qazandırdı. Məhkəmənin onların xeyrinə olan qərarından sonra onlar DQİDK-nın
köməyi ilə səlahiyyətli qurumlardan lazımi lisenziyanı aldılar.
Fevralın 8-də Ali Məhkəmə Yehovanın Şahidləri Validə Cəbrayılova və İrina
Zaxarçenkonu dini ədəbiyyatı qeyri-qanuni yaymalarına görə ittiham ilə məhkum etdi.
Məhkəmə bu sual altında olan broşürün idxal üçün təsdiqlənmiş və cəmiyyət üçün
zərərli olmadığını üzə çıxardı. 4 avqustda Nəsimi Rayon Məhkəməsi onlara 11 aylıq
həbs zamanı vurulan "maddi və mənəvi ziyana görə" kompensasiya ödədi.
Yerli dini ekspertlər hökumətin məscidləri təmir və ya bərpa məqsədilə bağlandığını
bəhanə gətirərək bağlamağa davam etdiyini ifadə etdi. Onlar hökumətin əsl məqsədinin
qəbul edilən dini ekstremizmə qarşı olduğunu söylədi. Bağladıqdan sonra, onlar
məscidlərin qapalı qalacağını söylədilər. Məsələn, Bakının İçəri Şəhərdə yerləşən
Aşurbəy məscidinin Sələfilərin ibadət yeri kimi məşhur olmasına baxmayaraq,
hökumət qurumları onun bərpasına ehtiyac duyulmasını elan edərək onu 2016-cı ilin
iyul ayında bağladı. İlin sonunda o, bağlı saxlandı.
1 iyul tarixində yerli hakimiyyət orqanları Bakıdakı Hacı Cavad məscidini sökdülər.
KİV-in verdiyi məlumata görə, 12 Aprel tarixində bir qrup müsəlman yeni yolun
tikintisinə görə məscidin sökülməsinin qarşısını almaq üçün məscidin ətrafında
toplandılar. Səlahiyyətli qurumlar məsələnin araşdırılması zamanı söküntünü
dayandırdılar və məscidi yaxınlıqdakı bir yerə köçürmək üzrə məsləhətlər verdilər.
Mətbuat hökumətin söküntüyə icazə vermədiyini bildirdi və səlahiyyətli qurumlar
şəhər rayonunun başçısını vəzifəsindən azad etdilər. Hökumət ilin sonunadək başa
çatmaqda olan yeni Hacı Cavad məscidinin tikintisini əmr etdi.
Yerli insan haqları QHT-ləri və Yehovanın Şahidləri hökumətin hərbi qulluğa
getməkdən imtina edən etirazçılara alternativ xidmətin istənilən formasını təklif
etmədiyini bildirdi. Hökumət rəsmiləri onların mövqelərinə əsas kimi Dağlıq
Qarabağdakı davamlı qarşıdurmanın olduğunu göstərirdilər.
17 mart tarixində, 2017-ci il İslam həmrəyliyi ili elan edildikdə, prezident ölkə
rəsmiləri və dini şəxslər ilə əlaqəli şəkildə həyata keçirilməli olan ölkə daxilindəki
təhsil fəaliyyəti üçün CMB-yə 3 milyon manat ($ 1,750,000) civarında pul ayırdığını
elan etdi.
İyunun 20-də Prezident İlham Əliyev Müsəlman icmalarının ehtiyacları üçün CMB-yə
1 milyon manat (585.000 ABŞ dolları) və Rusiya Pravoslav Kilsəsinin Bakı
yepiskopiyası və dağlı yəhudilərin dini icması üçün 250.000 AZN (147.000 ABŞ
dolları) ayıran fərman imzaladı. Fərman üzrə hər bir Avropa yəhudi icmasına, Alban-
Udi icmasına və Bakının Katolik Kilsəsinə 100.000 AZN (58.500 dollar) ayrıldı.
İlin ilk altı ayı ərzində DQİDK İslam həmrəyliyi, müasir çağırışlar və "dini
maarifləndirmə" mövzusunda müxtəlif yerlərdə 13 yerli konfrans keçirmiş, İslam
həmrəyliyini təşviq edən dini icmaların fəaliyyətinə dair 12 dəyirmi masa və "dini
radikalizmə" qarşı mübarizə mövzusunda 9 təlim sessiyası keçirdi.
Xarici Qüvvələr və qeyri-dövlət iştirakçıları tərəfindən sui-istifadə
Hökumət Dağlıq Qarabağ bölgəsinə nəzarət etməyib.
Bəzi dini qruplar və QHT-lər Dağlıq Qarabağdakı de-fakto hakimiyyət orqanları
tərəfindən dini fəaliyyətlərə davamlı məhdudiyyətlər qoyulduğunu bildirdilər, lakin
xüsusi sui-
istifadə halları üzrə məlumatlar mövcud deyildi.
Sentyabrın 8-də Moskvada Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Erməni Patriarxı II
Karekin və Rus pravoslav patriarxı I Kirill Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə
həlli məsələsini müzakirə etmək üçün görüşdülər. Üç dini lider kilsələri və məscidləri
qorumaq, dini abidələrə hörmət etmək və onları qorumaq üçün bölgədəki səlahiyyətli
qurumlara bu barədə çağırış etdilər. Onlar həmçinin siyasi hakimiyyət qurumlarını
münaqişənin dini münaqişəyə çevrilməsinə icazə verməməyə çağırdılar.
Bölmə III. Dini azadlığa ictimai hörmət statusu
Yerli dini ekspertlər və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri ölkənin tarixi cəmiyyət
tolerantlığını yəhudilər, rus pravoslavları və katoliklər kimi ənənəvi azlıq dini qrupları
ilə əlaqəli şəkildə davam etdirdiyini bəyan etmişdilər, lakin bir çox şəxslər Baptistlər
və Yehovanın Şahidləri kimi qeyri-ənənəvi hesab edilən qruplara şübhə ilə və inamsız
yanaşırlar. Sosial media şərhlərində belə bir güvənsizlik əks olundu; bəzi istifadəçilər
ölkənin müharibə şəraitində olması zamanı Yehova Şahidlərinin hərbi xidmətə
getməkdən imtina etdiyini haqsız adlandırırlar.
Mart ayındakı bir mətbuat məruzəsinə görə ictimai şərh üçün onlayn şəkildə iddia
edilən “yaradılış” kitabının qaralaması buraxıldıqdan sonra dinin ictimai həyatda
müvafiq yer tutması barədə sosial mediadakı ictimai müzakirələr məhdudlaşdırıldı.
Dünyəvi təhsil almış alimlər həmin qaralama kitaba qarşı danışdılar və cavab olaraq,
Təhsil Nazirliyi təhqiredici hissələri dəyişdirdi.
Bölmə IV. ABŞ Hökumətinin Siyasəti və İştirakı
Səfir və səfirlik rəsmiləri yüksək rütbəli DQİDK rəsmiləri ilə, eləcə də CMB və Xarici
İşlər Nazirliyinin rəsmiləri ilə görüş keçirdilər və hökuməti dini qrupların qeydiyyat
prosesi ilə bağlı uzun çəkən məsələləri və hökumətin Yehova Şahidləri, Baptist
icmaları və digər dini azlıqlar da daxil olmaqla dini icmaların qeydiyyat tələblərini
həyata keçirmək ilə bağlı üzləşdiyi davamlı çətinliklər ilə bağlı məsələləri həll etməyə
çağırdı. Onlar, həmçinin cərimələr və dini praktikantların saxlanılması məsələlərini də
müzakirə etdilər.
Səfir və səfirlik əməkdaşları müntəzəm olaraq xristian, müsəlman və yəhudi
qruplarının liderləri, eləcə də vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri ilə dini azadlıq və
qeydiyyat ilə bağlı olan maneələr barədə davamlı müzakirələr aparmaq üçün bir araya
gəldilər.
Səfir və səfirlik nümayəndələri hökuməti və fərdləri ölkənin dini tolerantlıq tarixinə
qədər yaşamasını təşviq edən bir sıra ictimai açıqlamalar veriblər. İyun ayında səfir
yenə hökumət rəsmiləri, müsəlman və qeyri-müsəlman dini liderləri və QHT
nümayəndələri üçün bir iftar süfrəsi verdi və ölkənin dini icmaları arasında qarşılıqlı
tolerantlığın və hörmətin təşviq etdirilməsinin vacibliyini vurğuladı.
Dostları ilə paylaş: |