Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

-beynəlxalq əqli mülkiyyət münasibətləri və s. 
Göstərilən  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər  qrupu  məcmu  halında  birləşərək 
BİH-in  nizamasalma  predmetini  təşkil  edir.  Elə  buradaca,  dərhal  qeyd  etməliyik  ki, 
həmin  münasibətlər  yalnız  dövlətlər  və  beynəlxalq  hüququn  digər  subyektləri 
arasında  yarandığı  hallarda  beynəlxalq  iqtisadi  hüququn  nizamasalma  predmetinə 
daxil  olur.  Belə  ki,  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  öz  hüquqi  statusuna  və 
xarakterinə  görə  müxtəlif  subyektlər  iştirak  edirlər;  subyekt  tərkibindən  asılı  olaraq, 
həmin  münasibətləri  ənənəvi  şəkildə  iki  növ  (qrup)  halında  fərqləndirmək 
mümkündür: 
-dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi münasibətlər; 
-qeyri-dövlətlararası beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. 
Dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər  dedikdə  dövlətlər  arasında, 
habelə  dövlətlərlə  hökumətlərarası  beynəlxalq  təşkilatlar  arasında,  eləcə  də  belə 
təşkilatların  öz  aralarında  beynəlxalq  iqtisadi  əməkdaşlığın  ayrı-  ayrı  sahələrində 
(ticarət,  investisiya,  nəqliyyat,  maliyyə-kredit,  valyuta  və  digər  sahələrdə)  yaranan 
hakimiyyət  xarakterli  münasibətlər  başa  düşülür;  bu  münasibətlərin  əsas  və  başlıca 
xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  hakimiyyətlərarası,  hakimiyyət  xarakterli 
münasibətlərdir.1  Ona  görə  ki,  belə  münasibətlər,  bir  qayda  olaraq,  adətən, 
hakimiyyət subyekti olan suveren dövlətlər arasında əmələ gəlir. Dövlət – hakimiyyət 
səlahiyyətinə  malik  olansiyasi  təşkilatdır;  o,  hakimiyyət  funksiyasını  yerinə  yetirir. 
Məhz  bu  səbəbdən  dövlətlər  arasında  yaranan  istənilən  münasibət  hakimiyyət 
xarakteri daşıyır. 
Hökumətlərarası  beynəlxalq  təşkilatlara  gəldikdə,  qeyd  etməliyik  ki,  belə 
təşkilatların  üzvləri,  əsasən  və  başlıca  olaraq,  dövlətlərdən  ibarət  olur.  Üzv  olmaqla 
dövlətlər  öz  suveren  hakimiyyət  səlahiyyətlərinin  bir  qismini  həmin  təşkilatlara 
verirlər. Buna  görə də  hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatların öz aralarında,  habelə 
onlarla dövlətlər arasında yaranan hər hansı münasibət hakimiyyət xarakterinə malik 
olur. 
Digər  tərəfdən,  hər  bir  hökumətlərarası  beynəlxalq  təşkilat  dövlətlərin  birlik 
formasıdır.  Buna  görə  də  bu  kimi  təşkilatların  iştirak  etdikləri  münasibətlər  (bu 
təşkilatların  öz  aralarında,  habelə  onlarla  dövlətlər  arasında  yaranan  münasibətlər), 
mahiyyətcə, dövlətlərarası münasibətlərdir. 
Dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin özü üç növə (qrupa) ayrılır: 

---

-dövlətlərin öz aralarında yaranan beynəlxalq iqtisadi münasibətlər; 
-dövlətlərlə hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatlar arasında yaranan beynəlxalq 
iqtisadi münasibətlər; 
-hökumətlərarası  beynəlxalq  təşkilatların  öz  aralarında  yaranan  beynəlxalq 
iqtisadi münasibətlər. 
Dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər  beynəlxalq  iqtisadi  hüquqla 
tənzimlənir.  Buna  görə  də  onun  nizamasalma  predmeti  yalnız  dövlətlərarası 
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdən ibarətdir.  
Qeyri-dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərə  gəldikdə  isə,  qeyd 
etməliyik  ki,  bu  münasibətlər  BİH  vasitəsi  ilə  tənzimlənmir  və  buna  görə  də  onun 
nizamasalma predmetinə daxil olmur; onlara beynəlxalq mülkimünasibətlər də deyilir 
ki, həmin münasibətlər qeyri-hakimiyyət xarakteri daşıyır. 
Beynəlxalq  mülki  münasibətlər  dedikdə  ayrı-ayrı  ölkələrin  fiziki  və  hüquqi 
şəxsləri,  habelə  onlarla  xarici  dövlət  və  beynəlxalq  təşkilatlar  arasında  yaranan 
münasibətlər  başa  düşülür;  bu  münasibətlər  beynəlxalq  mülki  (xüsusi)  hüquqla 
tənzimləndiyindən  onun  nizamasalma  predmetinə  daxil  olur.  Bəzi  Qərb  müəllifləri 
BİH-in  nizamasalma  predmetini  genişləndirərək  beynəlxalq  mülki  münasibətləri  də 
(məsələn,  ayrı-ayrı  ölkələrin  şəxsləri  arasında  beynəlxalq  alqı-satqı  münasibətlərini 
və s.) buraya daxil edirlər və bununla onlar beynəlxalq iqtisadi hüququ geniş mənada 
işlədirlər. Məsələyə bu cür yanaşma ilə, çətin ki, razılaşmaq olar. 
Beləliklə,  beynəlxalq  iqtisadi  hüquq  dedikdə  dövlətlərarası  beynəlxalq 
iqtisadi  münasibətləri  tənzimləyən  hüquq  normalarının  sistemi  və  məcmusu 
başa düşülür. 
 
 
1.3  Beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxaq hüququn sahəsi kimi 
Beynəlxalq  iqtisadi  hüquq,  qeyd  etməliyik  ki,  hüquq  sisteminin  tərkib 
hissəsidir.  Təbii  ki,  burada  belə  bir  sual  yaranır:  beynəlxalq  iqtisadi  hüquq  tərkib 
hissəsi  kimi  hüquq  sistemində  hansı  statusa  malikdir?  Bu  suala  cavab  verməmişdən 
əvvəl aydınlaşdırmalıyıq ki, o, hansı hüquq sisteminə aiddir. 

---

Bildiyimiz  kimi,  müasir  dünyada  hüququn  iki  sistem  növü  mövcuddur  ki, 
bunlardan  biri  milli  hüquq,  digəri  isə  beynəlxalq  hüquq  sistemi  adlanır 
(A.P.Movçan). 
Milli  hüquq  sistemi  (və  ya  sadəcə  olaraq,  milli  hüquq)  dedikdə  ayrı-ayrı 
dövlətlərin  daxili  hüquq  sistemi  başa  düşülür.  Yer  Kürəsində,  başqa  sözlə,  planetdə 
sayca nə qədər dövlət mövcuddursa, bir o qədər də milli (dövlətdaxili) hüquq sistemi 
vardır.  Bu,  aydın  məsələdir.  Belə  ki,  hər  bir  dövlət  öz  daxili  hüquq  sisteminə 
malikdir.  Hal-hazırda  dünya  dövlətlərinin  sayı  200-ə  yaxındır  (qeyd  etməliyik  ki, 
bəzi proqnozlara  görə, bir  neçə onillikdən  sonra planetimizdə  dövlətlərin sayı 300-ə 
çatacaqdır).  Buna  uyğun  olaraq,  Yer  Kürəsində  200-ə  yaxın  milli  hüquq  sistemi 
mövcuddur.  Məsələn,  Almaniyanın  milli  hüququ,  Fransanın  milli  hüququ, 
Azərbaycan Respublikasının milli hüququ və s. 
Beynəlxalq  hüquq  sisteminə  (və  ya  sadəcə  olaraq,  beynəlxalq  hüquqa,  yaxud 
beynəlxalq  ümumi  hüquqa)  gəldikdə  isə,  qeyd  etməliyik  ki,  o,  milli  hüquq 
sistemindən  (milli  hüquqdan)  fərqli  olaraq,  dövlətdaxili  deyil,  dövlətlərarası  hüquq 
sistemidir. Buna görə də bütün dünya dövlətlərinin hamısı üçün ümumi və vahid olan 
bir  hüquq sistemi  mövcuddur ki,  ona beynəlxalq  hüquq deyilir. Odur ki, beynəlxalq 
hüquq  universal  dövlətlərarası  hüquq  sistemihesab  olunur.  Bu  səbəbdən  heç  bir 
dövlət öz beynəlxalq hüquq sisteminə malik deyil və buna görə də ayrı-ayrı ölkələrin 
(məsələn, Almaniyanın, Fransanın, Azərbaycanın və s.) beynəlxalq hüququ haqqında 
danışmaq məntiqsizlik olardı.  
Beynəlxalq iqtisadi hüququn milli və beynəlxalq hüquq sistemlərindən hansına 
aid edilməsi məsələsinə gəldikdə isə, qeyd etməlyik ki, obyektiv olaraq mövcud olan 
dövlətlərarası  münasibətlər  beynəlxalq  hüquqla  tənzimlənir;  bu  münasibətləri 
tənzimləmək beynəlxalq hüququn başlıca funksiyası sayılır.3 
BİH-in  nizamasalma  predmetinə  daxil  olan  dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi 
münasibətlər  isə  dövlətlərarası  beynəlxalq  münasibətlərin  bir  hissəsini  təşkil  edir. 
Müəlliflərdən Q.İ.Tunkin düzgün olaraq yazır ki, dövlətlər arasındakı ticarət və digər 
iqtisadi  münasibətlər  beynəlxalq  hüquq  normaları  ilə  tənzimlənir  və  bu  normaların 
həcminin  genişlənməsi, öz növbəsində, beynəlxalq  iqtisadi  hüququn  formalaşmasına 
gətirib  çıxarır.4  Buna  görə  beynəlxalq  iqtisadi  hüquq  özünə  milli  hüquq  sistemində 
deyil, beynəlxalq hüquq sistemində yer tapmalıdır. Həm də ona görə ki, dövlətdaxili 
hüquq  olan  milli  hüquq  dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətləri 
tənzimləməyə  qadir  deyildir;  bu  münasibətləri  yalnız  universal  dövlətlərarası  hüquq 
sistemi  olan  beynəlxalq  hüquq  nizamlamaq  iqtidarındadır.  Buna  görə  də  BİH 

---