Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

beynəlxalq  hüquq  sisteminə  daxildir.  Hüquq  sistemində,  istər  beynəlxalq  hüquq 
sistemi  olsun,  istərsə  də  milli  hüquq  sistemi,  fərqi  yoxdur,  bu  və  ya  digər  hüquqi 
hissənin hüquq sahəsi kimi tanınması üçün həmin hissə dörd şərtə cavab verməlidir; 
əgər  o,  bu  şərtlərə  cavab  verərsə,  hüquq  sistemində  hüquqi  sahə  kimi  «status»  əldə 
edir. 
Birinci şərt ondan ibarətdir ki, hüquq sahəsinin özünün ayrıca olaraq, müstəqil 
nizamasalma  (tənzimetmə)  predmeti  olmalıdır.  Bu,  beynəlxalq  hüququ  ayrı-ayrı 
sahələrə  bölmək  üçün  nəzərə  alınan  əsas  və  başlıca  şərtdir.  Təsadüfi  deyil  ki, 
beynəlxalq  hüquq  döktrinası  (elmi)  həmin  şərti  həlledici  meyar  hesab  edir. 
Beynəlxalq iqtisadi hüquq göstərilən şərtə cavab verir. Belə ki, onun ayrıca olaraq, öz 
nizamasalma  predmeti  vardır.  Bir  az  əvvəldə  bu  məsələyə  ətraflı  şəkildə  aydınlıq 
gətirildiyi üçün yenidən həmin məsələyə toxunmağı lazım bilmirik. 
İkinci  şərtə  görə,  hüquq  sahəsinin  özünün  ayrıca,  yəni  özünəxas  hüquqi 
tənzimetmə metodu olmalıdır; bu şərt həlledici olmasa da, hüquq sisteminin ayrı-ayrı 
hüquq  sahələrinə  bölünməsinin  əsas  meyarlarından  və  əlamətlərindən  biridir.  Məhz 
həmin  şərtə  cavab  verdiyinə  görə  beynəlxalq  iqtisadi  hüquq  beynəlxalq  hüququn 
sisteminə  müstəqil  hüquq  sahəsi  kimi  daxil  olur.  Beynəlxalq  iqtisadi  hüququn 
tənzimetmə  metodunun  bir  neçə  xüsusiyyəti  mövcuddur.  Birinci  xüsusiyyət 
beynəlxalq  iqtisadi  münasibət  iştirakçılarının  hüquqi  vəziyyəti  ilə  bağlıdır.  Belə  ki, 
beynəlxalq  iqtisadihüquqla  tənzimlənən  ictimai  münasibətlərin  iştirakçıları  hökmən 
və  mütləq  beynəlxalq  hüquq  subyektliyinə  malik  olmalıdır.    İkinci,  beynəlxalq 
iqtisadi  münasibətlərin  iştirakçıları bu  münasibətləri rəsmiləşdirmək  üçün, əsasən və 
başlıca 
olaraq, 
beynəlxalq 
müqavilədən 
(kredit 
sazişlərindən, 
ticarət 
müqavilələrindən,  investisiya  sazişlərindən  və  s.)  istifadə  edirlər;  bu  müqavilələr 
onlar  üçün  iqtisadi  hüquq  və  vəzifələr  müəyyənləşdirir.  Beynəlxalq  iqtisadi 
münasibətin  iştirakçıları  iqtisadi sahədə beynəlxalq  müqavilə bağlamaqda sərbəst  və 
müstəqildirlər.  Bu  isə  onu  ifadə  edir  ki,  onlara  beynəlxalq  hüquq  çərçivəsində  iradə 
sərbəstliyi  verilmişdir.  Üçüncü,  beynəlxalq  hüquq  münasibəti  iştirakçılarının 
pozulmuş  hüquqları  müdafiə  edilir.  Belə  ki,  beynəlxalq  iqtisadi  münasibət 
iştirakçıları  arasında  yaranan  beynəlxalq  iqtisadi  mübahisələr  dinc  yolla  həll  edilir. 
Əgər  iqtisadi  hüquqların  pozulması  nəticəsində  zərər  vurularsa,  hüquq  pozuntusu 
törədən tərəf həmin zərərin əvəzini ödəməlidir. 
Üçüncü  şərtə  görə,  hüquq  sahəsinin  özünəməxsus  sahəvi  prinsipləri  olmalıdır 
ki, onlara xüsusi prinsiplər deyilir. BİH-in bir neçə belə, yəni xüsusi (sahəvi) prinsipi 
vardır; bu prinsiplər barədə bir az sonra danışacağıq. 

---

Dördüncü  şərtə  görə,  hüquq  sahəsinin  «ümumi  hissəsi»  olmalıdır;  «ümumi 
hissə»də  ümumi  müddəalar  formulə  edilir  ki,  həmin  müddəalar  konkret  növ  ictimai 
münasibətlərə  tətbiq  olunmaq  xüsusiyyətinə  malikdir.  BİH-də  «ümumi  hissə» 
mövcuddur  ki,  onun  barəsində  dərsliyin  bu  fəslinin  növbəti  paraqraflarının  birində 
söhbət açılacaqdır. 
Beynəlxalq iqtisadi hüquq göstərilən dörd şərtə cavab verdiyi üçün beynəlxalq 
hüququn sisteminə müstəqil hüquq sahəsi kimi daxil olur. 
Beynəlxalq  hüquq  isə,  öz  sisteminə  görə,  iki  hissədən  ibarətdir:  ümumi  hissə, 
xüsusi hissə. Bu cür bölgü beynəlxalq hüquq doktrinasında (elmində) hamılıqla qəbul 
olunmuşdur. 
Beynəlxalq hüququn ümumi hissəsi özündə ümumi məsələləri, yəni beynəlxalq 
hüququn  əsas  anlayışlarını  müəyyənləşdirən  normaları  birləşdirir.  Bir  qayda  olaraq, 
«beynəlxalq  hüququn  xüsusi  hissəsi»  anlayışı  işlədilmir;  bu  anlayışın  əvəzində  və 
müqabilində,  ona  sinonim  olan  «beynəlxalq  hüququn  sahələri»  terminindən  istifadə 
edilməsi  dəbdədir.  Buna  görə  də  beynəlxalq  hüququn  xüsusi  hissəsi  dedikdə  onun 
sahələrinin  məcmusu  başa  düşülür.  Bunu  nəzərə  alsaq,  qeyd  etmək  olar  ki, 
beynəlxalq  hüququn  sahələri  onun  xüsusi  hissəsinə  daxildir.  Belə  ki,  beynəlxalq 
hüququn xüsusi hissəsi bir neçə sahədən (məsələn, beynəlxalq müqavilə hüququndan, 
beynəlxalq  cinayət  hüququndan,  xarici  əlaqələr  hüququndan  və  s.),  o  cümlədən 
beynəlxalq iqtisadi hüquqdan ibarətdir.  
Deyilənlərdən  belə  nəticə  çıxara  bilərik  ki,  BİH  beynəlxalq  hüququn  xüsusi 
hissəsinə aiddir. 
 
1.4.  Beynəlxalq iqtisadi hüququn sistemi 
 
Beynəlxalq iqtisadi hüququn sistemi dedikdə, dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi 
münasibətləri  tənzimləyən  beynəlxalq  hüquq  normalarının  öz  aralarında  qarşılıqlı 
əlaqə  nəzərə  alınmaqla,  onun  institut  və  yarımsahələr  üzrə  qruplaşdırılması 
(bölüşdürülməsi) başa düşülür. 
BİH-in  nizamasalma  predmetinə  daxil  olan  dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi 
münasibətlərin  eyninövlü  olması  elə  normaların  ayrılmasına  imkan  verir  ki,  həmin 
normaları  istənilən  dövlətlərarası  beynəlxalq  iqtisadi  münasibəti  tənzimləməkdən 
ötrü  tətbiq  etmək  mümkündür.  Belə  normaların  məcmusuna  beynəlxalq  iqtisadi 

---

hüququn  ümumi  hissəsi deyilir.
 
Beynəlxalq iqtisadi  hüququn  ümumi  hissəsi dedikdə 
ümumi  məsələləri  tənzimləyə  bilən,  ümumi  qaydalar  müəyyənləşdirən  beynəlxalq 
hüquq normalarının məcmusu başa düşülür. 
BİH-in ümumi hissəsinə daxil olan normalar onun xüsusi hissəsi üçün ümumi 
əhəmiyyətə  malikdir.  Belə  ki,  xüsusi  hissə  ilə  tənzimlənən  ayra-ayrı,  konkret 
münasibətlər (məsələn, beynəlxalq ticarət, maliyyə-kredit, valyuta və digər sahələrdə 
yaranan  münasibətlər)  hüquqi  cəhətdən  nizamlanan  zaman  həmin  normalardan 
istifadə  etmək  mümkündür.  Bu  isə,  əlbəttə,  beynəlxalq  iqtisadi  qanunvericiliyin 
həcmini  xeyli  dərəcədə  azaldır,  onun  praktiki  tətbiqini  asanlaşdırır,  dövlətlərarası 
beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  hüquqi  cəhətdən  eyni  cür  tənzimlənməsini  təmin 
edir, beynəlxalq iqtisadi hüququn ayrı-ayrı struktur bölmələrində hüquq normalarının 
təkrarlanmasının qarşısını alır. 
Bunlar onu deməyə əsas verir ki, ümumi hissənin beynəlxalq iqtisadi hüquqda 
vacib  əhəmiyyəti  vardır.  BİH-in  ümumi  hissəsinin  özü  bir  neçə  hüquq  institutundan 
ibarətdir. Həmin institutlara aiddir:  
ümumi müddəalar institutu;  
hüquq subyektliyi institutu;  
beynəlxalq iqtisadi hüquqda məsuliyyət institutu;  
beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya institutu. 
BİH-in  nizamasalma  predmetinə  həm  də  elə  münasibətlər  daxildir  ki,  həmin 
münasibətlər  özünəxas  əlamətlərlə,  spesifik  cəhətlərlə  xarakterizə  olunur.  Belə 
münasibətlər  bu  səbəbdən  də  ümumi  deyil,  xüsusi  (konkret)  xarakterli  münasibətlər 
hesab edilir. Buna görə də BİH-in nizamasalma predmetinə dövlətlərarası beynəlxalq 
iqtisadi münasibətlərin aşağıdakı növləri daxildir:  
beynəlxalq ticarət münasibətləri,  
beynəlxalq investisiya münasibətləri, 
beynəlxalq maliyyə-kredit münasibətləri,  
beynəlxalq valyuta münasibətləri, 
beynəlxalq nəqliyyat münasibətləri, 
 beynəlxalq əqli mülkiyyət münasibətləri və s.  

---