haqqında şərtsiz norma nəzərdə tutmur. Lakin öncə də qeyd etdiyimiz müəlliflərin
fikrinin əsası kimi müəyyən sferalarda, xüsusən də açıq dənizə şıxışı olmayan
qitədaxili dövlətlərə sahilyanı qonşu dövlətin ərazisindən sərbəst çıxış hüququnun
tanınması tranzitin azadlığı prinsipinin adət mənşəli təbiətə malik olduğunu
təsdiqləyir. İlk öncə 1958-ci il Açıq dəniz haqqında Konvensiyasında (m.3), bir qədər
sonra isə 1965-ci il Qitədaxili dövlətlərin tranzit ticarəti haqqında Konvensiya ilə,
həmçinin 1982-ci il BMT-nin Dəniz hüququ üzrə Konvensiyası ilə müvafiq adət
norması məcəlləşdirilmişdir.
Tranzitin qayda və şərtləri maraqlı dövlətlərin arasında bağlanan ikitərıfli və
çoxtərəfli sazişlərlə tənzimlənir. Həmin sazişlərdə tranzit xətti, şəxslərin və yüklərin,
nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi ifadə edilir. Tranzit xidmətləri istisna olmaqla
tranzit keçidi kömtük, vergi, rüsum və yığımlarından azaddır. Tranziti təşviq etmək
məqsədilə rüsumsuz zonalar yaratmaqla yanaşı tranzit dövləti özünün milli və
transmilli maraqları (xüsusəndə, iqtisadi, ekoloji, enerji təhlükəsizliyi) tələb etdikdə
tranziti məhdudlaşdırmaq və dayandırmaq səlahiyyətinə malikdir. Lakin bu tədbirlər
ayrı-seçkiliyə əsaslanmamalıdır.
Tranzitin azadlığı dəniz limanlarına sərbəst çıxış hüququnu, onlardan istifadə
bərabər rejimi, sahilyani dövlətin daxili və ərazi sularından sərbəst keçid hüququnu,
eləcə də, açıq dənizin azadlıqlarına dair hüquqları (gəmiçiliyi, balıq ovunu, sualtı
kabel və boru kəmərlərinin çəkilişini, açıq dəniz üzərindən uçuşların azadlığına)
nəzərdə tutur.
Tranzitin universal qaydada beynəlxalq hüququn tənzimlənməsi I Dünya
müharibəsindən sonra Versal Müqaviləsinə (1919) təsadüf etsə də problemin saha
ətraflı və spesifik həlli üçün
- Tranzit azadlığı haqqında 1921-ci il Barselona Konvensiyası;
- Elektirik enerjisinin tranzit ötürülməsi üzrə Konvensiya (1923);
- Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş –GATT (1947);
- Avropa İqtisadi Birliyinin təsisi edilməsi haqqında 1957-ci il Müqaviləsi;
- Qitədaxili dövlətlərin tranzit ticarəti haqqında 1965-ci il Müqaviləsi;
- Enerji Xartiyasına Müqavilə (1994);
- Tranzit üzrə Avropa İttifaqının Direktivləri;
- Dəniz hüququ üzrə 1982-ci il BMT Konvensiyası;
- Enerji Xartiyasına Müqavilənin tranzit üzrə Protokol lahiyəsi;
- Avropa – Qafqaz – Asiya dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat
haqqında əsas çoxtərəfli Bakı Sazişi (1998);
- MDB iştirakçı-dövlətlərinin elektirik enerjisi və gücünü tranziti haqqında Saziş
(2000) və s. qeyd edilə bilər.
Tranzitin azadlığı prinsipi Barselona Konvensiyasından sonra daha geniş
formada Tariflər və Ticarət haqqında baş Sazişin (1947) V maddəsində, UNCTAD-ın
Prinsiplərində, Qitədaxili dövlətlərin tranzir ticarəti haqqında Müqavilədə və s. ifadə
edilib. Daha sonra isə spesifik beynəlxalq saziş kimi Enerji Xartiyasına Müqavilənin
7-ci maddəsi bu problemə həsr edilib (464).
4.6. Preferensiya prinsipi
Beynəlxalq iqtisadi hüquqda preferensiya dövlətlərin iqtisadi inkişaf tarazlığına
nail olmaq üçün inkişafda olan ölkələrə münasibətdə təqdim edilib. Preferensiya
prinsipi UNCTAD-ın 1964-cü il “Prinsiplərində”, GATT-1994-də, 1974-cü il YBİQ
ilə bağlı “sənədlər üçlüyündə”, Ticarət preferensiyalarının qlobal sistemi haqqında
1988-ci il Belqrad Müqaviləsində və d. sənədlərdə əks olunub. Dövlətlərin qeyri-
bərabər iqtisadi tarazlığını aradan qaldırmaq üçün qeyd olunan prinsipin tətbiq
olunma zərurətini UNCTAD-in Katibliyi növbəti qaydada əsaslandırılıb. Ənənəvi
prinsip olan daha əlverişlik prinsipi subyektlərə rejimlərin bərabərliyini təmin etmək
üçün təqdim olunur, lakin belə bir fakt da diqqətdən yayınmamalıdır ki, iqtisadi
cəhətdən qeyri-bərabər rejimin təqdim olunması əslində formal bərabərliyin təqdim
olunmasıdır ki, bu da, öz növbəsində yenə də faktiki olaraq qetri-bərabərlik
deməkdir. Bunu nəzərə alaraq beynəlxalq iqtisadi hüquqda xarici kapitala zərurət
duyan inkişafda olan ölkələr üçün prefeneiyalar ifadə edilib. Preferensiya prinsipinin
inkişafı yeni beynəlxaql iqtisadi qayda (YBİQ) institutunu meydana gətirmişdir.
Yeni Beynəlxalq İqtisadi Qaydanın konsepsiyası sənayecə inkişaf etmiş
ölkələrin inkişafda olan ölkələrə münasibətdə əsaslı dəyişikliklər, o cümlədən,
inkişafda olan ölkələrin iqtisadi inkişafını surətləndirən və dünya iqtisadi sistemində
onların da maraqlarının nəzərə alınması üzrə təkliflər paketi olaraq XX əsrin 60-70-ci
illərində meydana gəlib.
1974-cü ilin əvvəllərində BMT Baş Məclisinin xüsusi sessiyasında etiraf olunur
ki, fəaliyyətdə olan beynəlxalq iqtisadi qayda inkişafın tələblərinə cavab vermir,
əksinə dünya miqyasında qarşılıqlı asılılıq şəraitində dövlətlərin inkişafının qarşısını
alır. Bunu nəzərə alaraq Yeni Beynəlxalq İqtisadi Qaydanın yaradılması haqqında
fəaliyyət Proqramı və eyni adlı Bəyannamə qəbul edilir. Yenə də həmin ildə BMT
Baş Məclisi özünün növbəti sessiyasında YBİQ-nın təsis olunması yolunda irəliyə
doğru daha bir addım atır və Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri haqqında
Xartiyanı qəbul edir. Xartiya hər bir dövlətin milli sərvətləri və təbii resusları
üzərində müstəqil sərancam vermək, xarici investisiyanın dövlətdaxili qanunvericilik
ilə tənzimlənməsi və xarici mülkiyyətin milliləşdirilməsi hüquqlarını bəyan edir.
Xartiyada eyni zamanda milliləşdirmə zamanı kompensasiyanın ödənilməsi,
mübahisələrin həlli qaydası da nəzərdə tutulurdu.
1974-cü il BMT-nin YBİQ-nın yaradılması haqqında Bəyannaməsində növbəti
prinsiplər ifadə edilir:
a) dövlətlərin suveren bərabərliyi; xalqların öz müqəddaratını təyin etməsi; güc
tətbiq edilməsinin yolverilməzliyi; ərazi bütövlüyü; dövlətlərin daxili işlərinə
qarışmamaq;
b) dünya iqtisadi problemlərinin bütün ölkələrin maraqları çərçivəsində həll
olunmasında dövlətlərin hərtərəfli və səmərəli iştirakı;
c) hər bir dövlətin təbii sərvətləri və özünün iqtisadi fəaliyyəti üzərində tam
suverenliyinin tanınması;
Dostları ilə paylaş: |