2
1.1.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi nəzəriyyələri
1.2.
Tarixi dövrlərin iqtisadi münasibətlərinin əsas xüsusiyyətləri
1.2.1.
İbtidai-icma dövrünün iqtisadi münasibətləri
1.2.2.
Quldarlıq dövrünün iqtisadi münasibətləri
1.2.3.
Feodalizm dövrünün iqtisadi münasibətləri
1.2.4.
Kapitalizm dövrünün iqtisadi münasibətləri
1.3.
Dünya iqtisadiyyatının formalaşması və inkişaf mərhələləri
MÖVZU 1
Dünya iqtisadiyyatının və ölkələrarası iqtisadi münasibətlərin tarixi
1.1. Dünya iqtisadiyyatının tarixi nəzəriyyələri
Müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin mahiyyətinin izahına keçməzdən əvvəl
dünya iqtisadiyyatının inkişafının tarixi mərhələlərinə qısaca da olsa nəzər salmaq
məqsədəuyğun olardı. Qeyd edək ki, dünya iqtisadiyyatının tarixinin öyrənilməsi iqtisadi
fikir prinsiplərini formalaşdırmağa, müasir sosial və iqtisadi problemlərin tarixi köklərini
görməyə, tarixən toplanmış təsərrüfat təcrübəsinə əsaslanaraq cari iqtisadi vəziyyəti adekvat
surətdə qiymətləndirməyə və düzgün qərarlar qəbul etməyə imkan verir. Dünya
iqtisadiyyatının inkişafının tarixi mərhələlərə bölünməsində müxtəlif nəzəriyyələr
mövcuddur. Hazırda onların üçünə daha çox istinad edilir:
bəşəriyyətin iqtisadi tarixi aşağıdan yuxarıya doğru yüksəlmə xətti ilə öyrənilir
(yüksəliş nəzəriyyəsi);
tarixi dövran
nəzəriyyələri;
sivilizasiyalar nəzəriyyələri.
Birinci qrup nəzəriyyələrə ilk növbədə XVIII əsr rus maarifçisi
S.E.Desniçkinin
konsepsiyası aid edilir. Bu konsepsiya təsərrüfat həyatı formalarının daim mürəkkəbləşməsi
ideyasından çıxış edərək aşağıdakı mərhələləri fərqləndirir: yığım, heyvandarlıq, əkinçilik
və cəmiyyətin kommersiya vəziyyəti.
Rus alimi L.İ.Meçnikov iqtisadi tarixin mərhələlərini su nəqliyyatının inkişaf
dərəcələrinə görə müəyyən edir: çay dövrü (qədim dövr), Aralıq dənizi dövrü (orta əsrlər),
okean dövrü (yeni və ən yeni dövr).
Alman alimi K.Byuxer məhsulun (xidmətin) istehsalçıdan istehlakçıya qədər keçdiyi
yolun uzunluğunu tədqiq edərək qapalı ev təsərrüfatı mərhələsini (hər kəs ehtiyac duyduğu
3
məhsulu özü istehsal edir), şəhər təsərrüfatı mərhələsini (istehsalçı sifarişlə işləyir) və xalq
təsərrüfatı mərhələsini (istehsalçı məlum olmayan bazar üçün işləyir) ayırır.
B.Qilderband mübadilə, alış, satış anlayışlarından istifadə edərək üç ardıcıl
mərhələni qeyd edir: natural təsərrüfat, pul təsərrüfatı və kredit təsərrüfatı.
“İqtisadi artım mərhələləri” konsepsiyasının müəllifi amerikan alimi
U.Rostou
hesab edir ki, dünya iqtisadiyyatının bütün tarixini beş fazaya bölmək olar:
1.
Ənənəvi cəmiyyət. Bu dövr üçün əl əməyinin tətbiqi, kənd təsərrüfatının
iqtisadiyyatın əsası kimi imkişafı, əməyin aşağı məhsuldarlığı, texniki-iqtisadi
tərəqqinin zəif templəri xarakterikdir.
2.
İnkişaf üçün şəraitin yaradıldığı dövr. Cəmiyyəti inkişafa hazırlayan hərəkətverici
qüvvələr kimi elmin, bazarın və azad rəqabətin inkişafı, həmçinin kapitalın yığımı və
təsərrüfata kapital qoyuluşlarının artımı göstərilir.
3.
İnkişaf və ya sənaye çevrilişi mərhələsi. Bu mərhələdə sənayenin müxtəlif sahələri
sürətlə inkişaf etmiş və əl əməyindən maşın əməyinə keçid baş vermişdir.
4.
Yetkinlik mərhələsi. Təsərrüfatın bütün sahələrində sürətli və daimi tərəqqi əldə
olunmuşdur.
5.
Kütləvi istehlakın yüksək səviyyəsini təmin edən mərhələ.
Maraqlıdır ki, daha sonra U.Rostou özünün sxeminə altıncı mərhələni də əlavə edib.
Onun fikrincə, bu mərhələdə cəmiyyət həyat şəraitinin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması
yollarını axtarmaqla məşğuldur.
K.Marks tərəfindən isə formasiya nəzəriyyəsi işlənilib. Burada əsas kimi o götürülür
ki, bütün xalqlar prinsipcə eyni cür inkişaf edirlər, tez və ya gec olaraq ictimai-iqtisadi
inkişafın aşağıdakı mərhələlərini keçirlər: ibtidai-icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və
kommunizm icitmai-itqisadi formasiyaları.
Hazırda həmçinin elmi-texniki inqilabın təsirini əsas götürən yanaşmalar da geniş
yayılmışdır. Nümunə kimi aşağıdakı sxemləri göstərmək olar: sənayeyə qədərki cəmiyyət –
sənaye cəmiyyəti – postsənaye cəmiyyəti (D.Bell, A.Turen və başqaları), həmçinin aqrar
cəmiyyət – sənaye cəmiyyəti – texnotron cəmiyyəti (O.Toffler).
Tarixi dövran nəzəriyyələrinin
ilkin nümunəsinin hələ XVIII əsrin əvvəllərində
meydana gəlməsinə baxmayaraq, onlar yalnız son 60-70 ildə populyarlıq qazanmışdır. Belə
ki, italyan C.Viko tarixi dairələr konsepsiyasını irəli sürərək bildirir ki, bütün xalqların
inkişafı dövrlər üzrə gedir. E.Meyer belə bir fikir irəli sürür ki, bəşəriyyətin tarixi özündə bir
